سوره زلزال
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
زِلْزال، سوره ، نود ونهمين
سوره قرآن کریم در ترتيب
مصحف می‌باشد.
زلزال از
سوره‌های کوتاه
قرآن است که پس از
سوره بیّنه و قبل از
سوره عادیات قرار گرفته است.
در منابع، ترتیب
نزول این سوره، به اختلاف، نود و یکمین تا نود و چهارمین ذکر شده است.
نام زلزال از نخستین
آیه این سوره گرفته شده است.
این سوره به نام زَلزَلَة یا زُلزِلَت نیز نامیده شده است.
واژه زلزال در قرآن دو بار به کار رفته، یکی در آیۀ اول همین سوره و دیگری در آیۀ یازدهم
سورۀ احزاب ، که در هر دو مورد به معنای تکان‌خوردن است.
زلزله نیز تنها در نخستین آیۀ
سورۀ حج آمده است.
سیوطی ،
این سوره را در تقسیم‌بندی سوره‌های قرآن در شمار سوره‌های کوتاه از دسته
مفصّلات دانسته است.
سورۀ زلزال بنابر شمارش کوفی هشت آیه و بنابر دیگر شمارش‌ها نه آیه دارد.
برخی قرائت‌شناسان موارد اختلاف
قرائت آن را یادآور شده‌اند.
به گفتۀ بیش‌تر
مفسران ، این سوره
مدنی است؛ اما، گزارش‌هایی نیز دربارۀ
مکی بودن سوره آمده است.
با این حال
ابن عاشور بر مکی بودن این سوره اصرار دارد.
دروزه
نيز مكى بودن اين سوره را محتمل‌تر مي‌داند.
سیوطی،
مدنی بودن این سوره را، به‌رغم ساختار شکلی و محتوای مکی آن، به
روایتی از
ابوسعید خُدْری مستند کرده است.
این سوره دارای مضمونی واحد و دربارۀ زلزله هولناک
قیامت است.
بدین‌سان، غرض اصلی این سوره آگاه‌ساختن انسان‌ها از عظمت زلزله
رستاخیز و هشدار به آن‌ها جهت آمادگی برای چنین روزی است.
آیۀ اول سورۀ زلزال و آیات اول و دوم سورۀ حج، که هر دو توصیف زلزله قیامت است، ارتباط معنایی کامل دارند.
در آیۀ دوم سورۀ زلزال، سخن از بارهای سنگین زمین است که این مضمون با آیات سوم و چهارم سوره انشقاق نیز همسان است.
از نظر برخی مفسران، منظور از بیرون آمدن بارهای سنگین، خروج مردگان از
قبرهاست ؛
اما، از نظر برخی دیگر این مفهوم، عام است و اختصاص به مردگان ندارد و مصادیقِ اَثقال، گنج‌ها و معادن و حتی شهرها و تمدن‌های مدفون است.
در آیۀ چهارم این سوره به سخن گفتن زمین تصریح شده است.
این سخن‌گفتن، هم به معنای حقیقی و هم به معنای مجازی آمده است.
کسانی که به معنای حقیقی آن قائل‌اند، با استناد به شواهد و قرائن قرآنی،
همانند
شهادت اعضا و جوارح انسان، برای زمین، شعور و فهم قائل‌اند؛ اما، کسانی که قائل به سخن‌گفتن مجازی زمین‌اند، بر این باورند که در این آیه، حوادث و حالات زمین در هنگام وقوع زلزله رستاخیز، به سخن گفتن آن
تشبیه شده است.
ابن‌مسعود دو آیۀ پایانی این سوره «فمن یعمل مثقال ذرة خیرآ یره، و من یعمل مثقال ذرة شرآ یره» را جامع‌ترین آیات قرآن به‌شمار آورده است.
مضمون این دو آیه به
پاداش و
کیفر کوچک‌ترین کردارهای انسان در قیامت ناظر است و با محتوای آیۀ ۴۷
سورۀ انبیاء و آیۀ ۱۶
سورۀ لقمان هماهنگی دارد.
نیشابوری ،
در وجه ارتباط این سوره با سورۀ قبل، گفته است که سورۀ بیّنه با ذکر کیفر
کافران و
مشرکان و بیان پاداش
مؤمنان و
صالحان پایان یافته و سورۀ زلزال نیز زمان این کیفر و پاداش را ذکر کرده است
برانگیختن از قبرها نیز که در سورۀ بعدی، عادیات، آمده به نحوی با سورۀ زلزال مربوط است.
دربارۀ فضیلت
تلاوت سورۀ زلزال روایاتی نیز رسیده است.
از آن به مناسبت در باب صلات سخن گفته‌اند.
قرائت سوره زلزله در
نمازهای نافله ،
همچنین قرائت سوره یاد شده و
تکاثر و
قدر در
رکعت اول
نافله شفع و
نماز جعفر طیار مستحب است.
بین
نماز مغرب و
عشا دو رکعت نماز وارد شده که در رکعت اول پس از حمد سیزده بار سوره زلزال و در رکعت دوم پانزده بار
سوره توحید خوانده مى‌شود.
(۱) مقدمتان فی علوم‌القرآن، تحقیق و تصحیح آرتور جوی، قاهره، ۱۳۹۲.
(۲) رامیار، محمود، تاریخ قرآن، امیرکبیر، تهران ۱۳۷۹ ش.
(۳) فیروزآبادی، محمدبن یعقوب، بصائر ذوی‌التمییز، عقیق محمدعلی بخار، بیروت، بی‌تا.
(۴) دانی، عثمان‌بن بن‌سعید، الیتسیر فی‌القراءات السبع، چاپ اوتوپرنسل، استانبول، ۱۹۳۰.
(۵) ابن‌جزری، النشر فی‌القراءات العشر، چاپ علی‌محمد ضباع، مصر (۱۹۴۰)، بیروت.
(۶) طبرسی، فضل‌بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، تحقیق رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۷) ابن‌عاشور، محمدالطاهر، التحریر و التنویر، تونس، ۱۹۸۴.
(۸) زمخشری، تفسیر الکشّاف.
(۹) ابن‌عطیه، عبدالحق‌بن غالب، المحر الوجیز فی تفسیرالکتاب‌العزیز تحقیق مجلس علمی، ۱۴۱۱ /۱۹۱۱.
(۱۰) رازی، محمدبن عمربن حسین، التفسیرالکبیر، درالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۱.
(۱۱) مغنیه، محمدجواد، التفسیرالکاشف، بیروت، ۱۹۸۱.
(۱۲) صدرالمتألین، محمدبن ابراهیم، انتشارات بیدار، قم، ۱۳۷۹ ش.
(۱۳) طوسی، محمدبن حسن، التبیان فی تفسیرالقرآن، با مقدمۀ شیخ آقابزرگ تهرانی، داراحیاء التراث‌العربی، بیروت.
(۱۴) طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، بیروت ۱۳۹۴ه.
(۱۵) سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم‌القرآن، چاپ ابوالفضل ابراهیم، قم، ۱۳۶۳ش.
(۱۶) سیوطی، تناسق‌الدرر فی تناسب السور، چاپ عبداللّه محمد درویش، بیروت، ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۱۷) نیشابوری، نظام‌الدین حسن‌بن محمد، غرائب‌القرآن در غائب‌الفرقان، تحقیق زکریا عمیرات، بیروت، ۱۴۱۶.
(۱۸) آلوسی، شهاب‌الدین محمود، روح‌المعانی، داراحیاءالتراث‌العربی، بیروت، بی‌تا.
(۱۹) حویزی عبدعلی‌بن جمعه، نورالثقلین، تحقیق هاشم رسولی محلاتی، قم، بی‌تا.
(۲۰) فخررازی، التفسیرالکبیر.
(۲۱) کاشف الغطاء، کشف الغطاء.
(۲۲) شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة.
(۲۳) شیخ محمد حسن نجفی، جواهر الکلام.
(۲۴) شیخ یوسف بحرانی، الحدائق الناضرة.
(۲۵) محمد عزه دروزه، التفسير الحديث، ترتيب السور حسب النزول.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سوره زلزال»، شماره۵۹۳۰. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۲۶۳.
