سناءالله خراباتی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خراباتی، سناءاللّه (ثناءاللّه)،
شاعر و
عارف و
نویسنده سده سیزدهم کشمیری میباشد.
نام اصلی او «سُنهشاه» و تخلصش «خراباتی» است، اما حدود ۵۷ نام و
لقب دیگر برای او ذکر شده که ظاهرآ بهسبب تفاوت احوال و شیوه
زندگی او در میان
مردم بوده است.
وی در ۱۲۲۴ در روستای طَنْگاه در بخش بلندمیر، نزدیک سِرینَگَرِ کشمیر، به
دنیا آمد.
نسب خراباتی به سیدعبدالرحمان بلبلشاهِ کشمیری
میرسد و گویا وی به این نسب تمایلی نداشته است.
آنگونه که از آثار وی برمیآید در هیچ مکتب و مدرسهای
درس نخوانده بود و آموختههایش را یا نزد نخستین مربی معنوی خود، جدّ مادریاش، شاه عبدالغفور، یا در اثر گذشت روزگار و همنشینی با بزرگان
علم و ادب و
طریقت فراگرفته بود. در برخی نوشتههایش نیز ادعا کرده که دانش ادبی و شعری خود را از غیب دریافته است.
او همچنین مدعی بود که زبانهای
فارسی ،
ترکی ،
عربی ،
اردو ، پنجابی و کشمیری را میداند و با انواع
علوم و فنون و هنرها نظیر
نجوم ،
هندسه ،
هیئت ،
قیافهشناسی ،
خوابگزاری ،
شعر ،
اخلاق ،
طلسمات ،
کیمیا ،
طب ،
فقه ،
تجوید ،
انساب ،
رجال ،
اخبار ،
صرف و نحو ،
معانی و بیان ،
فقهاللغة ،
خوشنویسی ،
نقاشی و
تجارت آشنایی کامل دارد.
خواجه سناءاللّه در
جوانی پیوسته در سیر و
سفر بود و تقریبآ تمام
شبهقاره را
سیاحت کرد. در
کودکی از روستای خود به جَمّونِ کشمیر رفت و در آنجا مورد توجه خاص مهاراجا گُلابْ سینگ قرار گرفت.
قلعهداری قریشی،
به استناد گفته خراباتی و بدون ذکر مأخذ، سال ورود خراباتی را به دربار مهاراجا ۱۲۳۵ آورده که نادرست مینماید، زیرا در ۱۲۳۵ خراباتی یازده ساله بوده و بعید است که در آن سن این همه علوم و فنون را آموخته باشد و مسئولیت نظارت بر اموال دربار را به او سپرده باشند. افزون بر آن، آغاز
حکومت مهاراجا در
کشمیر سال ۱۲۶۲ بوده و خراباتی گفته است که تا
چهل سال نزد مهاراجا با عیش و عشرت گذرانیده،
در حالی که مدت فرمانروایی مهاراجا در کشمیر دوازده سال بیش نبوده، لذا ممکن است خراباتی در چهل سالگی (۱۲۶۴) به دربار پیوسته باشد. خراباتی در پی اتهام
اختلاس اموال مهاراجا بازداشت شد و تا مدتی در قلعه هَری پَرْبَت زندانی بود، سپس در ۱۲۷۲ آزاد شد و در همان سال
کتاب تحفةالزمان را در شکایت از روزگار نگاشت.
در این کتاب خراباتی مدعی شده که دوازده سال در
انزوا بوده و پس از آن در حین سیر و سفر تجربههای زیادی اندوخته است.
در این صورت، حضورِ خراباتی در دربار مهاراجا در سالهای مذکور بیشتر محل تردید است، زیرا او در فاصله سالهای ۱۲۶۰ تا ۱۲۷۲ در انزوا بوده است.
خراباتی
حنفی مذهب و پیرو
طریقت قادری بود و در کلیه آثارش به
مدح شیخعبدالقادرِ گیلانی (متوفی ۵۶۱) پرداخته است و خود نیز سلسله طریقتی دارد که آن را
سلسله فضلی یا
سلسله خراباتی نامیده است.
از پیران و
مشایخ او، شاهصادق قلندر و شاه عبدالغفور بودهاند، هرچند که خراباتی را از مخالفان سرسخت «
مریدی و مرادی » باید بهشمار آورد.
خراباتی در سفرهایش بزرگان و عارفانی را دیده است، نظیر حاجیمحمد قلندر در جمّون، شاه طیب در کشمیر، سید وهاب در
کلکته ، شاهقلندر در
کابل و
غلامالدین خراسانی و پیر خراباتی در
پنجاب .
خراباتی از راه رفوگری و بعدها تجارت
پشم زندگی میکرد و شاید به اقتضای همین پیشه بود که تا سیالکوت،
لاهور ، جالندَر، کلکته،
کابل و ترکستان هم رفت.
برخی با استناد به جهاننامه، که در موجودیت و نیز صحت انتساب آن به خراباتی تردید زیادی هست، گفتهاند که خراباتی در
سفر به
ایران با یکی از دختران
ناصرالدینشاه قاجار مشاعره و
مناظره داشته است.
وی در اواخر عمر به قصبه جلالپورْجَتان، در بخش
گجرات پاکستان، نقل مکان کرد و در ۱۷
ذیقعده ۱۲۹۷ در همانجا درگذشت و در گورستان جاده کَلاچَور دفن شد. وزارت اوقاف و امور مذهبی پاکستان با مشارکت مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان در
اسلامآباد ، در ۲۰ آبان ۱۳۵۵/ ۱۱ نوامبر ۱۹۷۶ ساختنِ بقعهای را بر خاک او آغاز کرد که ناتمام ماند.
[[]] خراباتی ظاهرآ سهبار
ازدواج کرد و از چهار
فرزند او تنها محمدشاه باقیماند که هنگام فوت
پدر دوازده ساله بود وپس از پدر به مقامات عالی عرفانی رسید، آنگونه که درجلالپورِ
گجرات به «پادشاه بیتاج» معروف شد.
خراباتی نویسنده و سراینده پرکاری بود و آثاری نظیر سُبَحات آفتابی و خلاصةالاسرار را در یک روز سروده بود.
تعداد آثارش را بیش از صد عنوان تخمین زدهاند،
اما آنچه به دست ما رسیده ۵۲ عنوان است که آنها را در فاصله سالهای ۱۲۴۵ تا ۱۲۹۳ نگاشته است. از این میان، پنجاه عنوان به فارسی (۴۴ اثر به
شعر ) و دو عنوان به کشمیری است.
قلعهداری قریشی در ۱۳۴۹ش/۱۹۷۰ به ۳۶ اثر وی دست یافت و به کمک آنها توانست زندگینامه و کتابنامه او را بنویسد. دو سال بعد، با تلاش
تسبیحی ، تعداد آثار کشف شدهاش به ۵۲ عنوان رسید و تسبیحی فهرست جامعی از آثار وی تهیه کرد. آثار پیدا شده او، که همه نسخه خطی است، تا چند سال پیش در اختیار نوه دختریاش، سیدریاض حسین شاهخراباتی، در لاهور بود که ظاهرآ اینک در
کتابخانه گنجبخش نگهداری میشود.
مهمترین آثار فارسی خراباتی عبارتاند از :
۱) تذکرةالواصلین، به
نظم ، که در ۱۲۷۸ یا ۱۲۷۹ سروده شده و موضوع آن شرححال و آثار و عقاید پیشوایان طریقه قادریه، قلندریه و دیگر اولیا و پیران شاعر است. این اثر در سه دفتر سامان یافته است، دفتر اول به نام قادری، دفتر دوم به نام قلندری در بیان
طریقه قلندری و شرح زندگانی شاه دولایی
گجراتی و دفتر سوم به نام غفوری و صادقی که احوال بسیاری از مشایخ
صوفیه و شاعران خطه کشمیر در آن آمده است.
۲) تفسیر سنا، به نظم شاملِ تفسیر سوره فاتحه و بخشی از قرآن کریم، که در آن تفسیر حسینی (نوشته حسین واعظ کاشفی) را از نثر به نظم درآورده است و با استفاده از تفاسیر کهنی که نام آنها را ذکر کرده، آیات را تفسیر کردهاست.
۳) جنتالاسرار، به نظم، که شرح مثنوی
گلشن راز محمود شبستری است.
۴) حقالاسلام یا حقیقت اسلام، در شرح و
تفسیر آیات قرآن و
احادیث و کلمات پیشوایان اسلام و سخنان مشایخ کِبار در برتری
اسلام .
۵) حقیقةالاولیاء، به نظم، در اقوال و رفتار مشایخ و بزرگان دین.
۶) خلاصةالتوحید موحدین، در شرح و تحلیل عقاید عرفانی و توحیدی
مسلمانان و
هندوان .
۷) کلیات دیوان سنا یا دیوان فضلی، که هم به زبان کشمیری و هم به زبان فارسی است و برخی از اشعار آن به سبک اشعار
حافظ شیرازی سروده شدهاست.
۸) دلیلالصادقین، در شرح احوال پیران و مرشدان خراباتی و کرسینامههای
قادریه و
کبرویه و
چشتیه و
نقشبندیه و شرححال مؤلف.
۹) مثنوی تاریخیِ مهاراجنامه، به پیروی از
شاهنامه ، در
تاریخ راجاهای کشمیر، از قدیمترین روزگار تا مهاراجا رَنْدْهیرْ سینگ، فرزند مهاراجا گلاب سینگ
برای اطلاع از آثار دیگر وی.
خراباتی در بیشتر آثار
منظوم خود از بزرگان تقلید کرده و به نظیرهگویی پرداخته است، چنانکه بحرالانوار را در جواب
مخزنالاسرار نظامی و مجمعالبرکات را به تقلید از
بوستان سعدی سروده است. شعر او خالی از اشتباهات عروضی و دستوری نیست و
نثر او، به خصوص در بیان مسائل
عرفانی و دینی، بسیار مبهم و مغلق است.
از میان آثار او تنها مثنوی خلاصةالاسرار، به تصحیح محمدحسین تسبیحی و با ترجمه اردوی احمدحسین قلعهداریقریشی، همراه با دیوان تحفةالقادریِ خراباتی، به اهتمام
احمدحسین قلعهداریقریشی ، یکجا در ۱۳۹۲ (۱۳۵۱ش) / ۱۹۷۲ در لاهور به چاپ رسیده است.
(۱) محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخههای خطی خواجه سناءاللّه خراباتی، راولپندی ۱۳۵۱ش.
(۲) منیراحمد سلیچ، خفتگان خاک
گجرات، پنجاب ۱۴۱۷.
(۳) ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج ۵، لاهور ۱۹۹۰.
(۴) احمدحسین قلعهداری قریشی، پیرخرابات، لاهور ۱۹۷۰.
(۵) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخههای خطی فارسی پاکستان، اسلامآباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش.
(۶) عارفعلی میر، تاریخ جلالپورجستان،
گجرات ۲۰۰۲.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «سناءالله خراباتی»، شماره ۶۹۵۵.