زبان خلجی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
زبان خلجی، را به‌طور دقیق‌تر باید گروه زبانی خلج نامید، زیرا این زبان شاخه مستقلی از
خانواده زبانهای ترکی است، مانند گروه زبانهای جنوب‌غربی (یا اُغُز) یا گروه چوواش )ترکی.(این گروه زبانی حدود بیست هزار گویشور در ۴۷ روستا دارد که در حدود ۲۴۰ کیلومتری جنوب‌غربی
تهران واقع‌اند)
خلجستان (در حالی‌که اختلافات زبانی از روستایی به روستای دیگر بسیار اندک است، اما مجموعه این اختلافها (یعنی از دور افتاده‌ترین نقاط، تلخ‌آب در شمال‌غرب خلجستان و ونارچ در جنوب‌شرقی آن) در خور توجه یا حتی بیش‌تر از اختلاف میان ترکی تاتارهای قازان و ترکی باشقیر یا بیش‌تر از
اختلاف میان ترکی
عثمانی و آذربایجانی است.
نخستین پژوهشگری که درباره زبان خلجی مطالعه کرد، مینورسکی در ۱۳۱۹ش/ ۱۹۴۰ بود. زمان کوتاهی پس از وی، محمد مقدم محقق ایرانی که گویشهای ایرانی محلی اطراف
آشتیان را بررسی می‌کرد مطالعه مختصری درباره زبان خلجی انجام داد.
در ۱۳۴۷ش/ ۱۹۶۸، گرهارد دورفر در مقاله‌ای که مبتنی بر دو اثر پیشین بود به معرفی ویژگیهای زبان خلجی پرداخت. در ۱۳۴۸ش/ ۱۹۶۸ و ۱۳۴۹ش/ ۱۹۶۹ دو هیئت اعزامی به خلجستان (
ایران)، مقادیر درخور توجهی داده زبانی (۵۹ نوار کاست، واژه‌نامه‌ای شامل شصت هزار کلمه، متون متعدد و جز آن) برای تحقیق درباره این زبان گرد آوردند.
مشخصه گروه زبان خلجی، صورت‌های مهجور زبانیِ بسیار برجسته آن است. برای نمونه این گروه زبان -d-
کهن را حفظ کرده است (در
ترکی باستان adak به‌معنای
پا است که در
ترکی عثمانی معادل آن ayak و در زبان خلجی hadak است)؛ h-ترکی باستانی و کمّیتهای سه گانه واکه‌ای (کوتاه، بلند، مرکّب) ترکی نخستین و غیر آن را نیز حفظ نموده است. زبان خلجی حتی در حوزه ساخت واژه، تعدادی از ویژگیهای کهن، نظیر پسوند -daکه علامت «حالت ازی» است و پسوند اسم مفعول‌ساز -giliرا حفظ کرده است.
زبان خلجی در حوزه فرهنگ‌نویسی اهمیت ویژه‌ای دارد؛ تعدادی از واژه‌های کهن ترکی باستان که تنها یک بار در متون ذکر شده‌اند مانند qudghu (
مگس،
پشه)، فقط در زبان خلجی مانده است و در هیچ‌یک از دیگر زبانهای ترکی وجود ندارد.
(۱) محمد مقدم، «گویشهای وفس و
آشتیان و تفرش»، ایران کوده، ش ۱۱ (تیر ۱۳۲۸).
(۲) SCagatay, Turk lehceleri ornekleri II (yasayan Turk lehce ve agizlari) , Ankara ۱۹۷۲, ۲۵۵-۲۶۰.
(۳) G Doerfer, "Das Chaladsch-einearchaischeTurkspracheinZentralpersien",ZDMG, cxvIII (۱۹۶۸) , ۷۹-۱۱۲.
(۴) idem, "Das Chaladsch- eine neuentdeckte archaische Turksprache", ibid, Supplementa, I (۱۹۶۹) , ۷۱۹-۷۲۵.
(۵) idem, "Iran'daki Turk dilleri", Turk dili arastirmalavi yilligi belleten, CCCII (۱۹۶۹) , ۱-۲۳.
(۶) idem, "Irano-Altaistica, Turkish andMongolianlanguagesofPersiaandAfghanistan", inCurrent، trendsin linguistics، VI, The Hague ۱۹۷۱, ۲۱۷-۲۳۴.
(۷) VMinorsky,"TheTurkishdialectofKhalaj",BSOS، X (۱۹۴۰) ,۴۱۷-۴۳۷.
(۸) STezcan,"ZumStandder Chaladsch-Forschung", in Sprache, Geschichte und Kultur der altaischen Volker, ed G Hazai and P Zienme, Berlin ۱۹۷۴, ۶۱۳-۶۲۰.
برای صورت کامل منابع رجوع کنید به
(۹) EI۲, sv "Khaladj۲: language"
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «زبان خلجی»، شماره۷۱۷۹.
