رکن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آنچه که ترک عمدی یا سهوی آن موجب
بطلان عبادت شده و همچنین به هر یک از چهار
زاویه کعبه رکن گفته می‌شود که از رکن به معنای نخست در باب
صلات و در معنای دوم در باب
حج سخن رفته است.
۱- آنچه ترک عمدی یا سهوی آن موجب بطلان
عبادت است.
۲-هر یک از چهار زاویه کعبه را رکن می‌گویند.
اجزاء
واجب نماز به رکن و غیررکن تقسیم می‌شود. ارکان نماز بنابر قول
مشهور عبارتند از:
نیت،
قیام،
تکبیرة الإحرام،
رکوع و
سجود.
رکن بودن نیت بنابر قول
جزء بودن آن است.
مراد از
قیام، ایستاده بودن هنگام تکبیرة الإحرام و نیز قیام متّصل به
رکوع -یعنی از حالت ایستاده به
رکوع رفتن- است.
برخی، قیام در حال گفتن تکبیرة الإحرام را
شرط آن دانسته‌اند، نه جزء مستقل در برابر آن؛ چنان که قیام متّصل به
رکوع را از مقوّمات
رکوع -که در تحقق آن تأثیرگذار است- دانسته‌اند؛ از این رو آن نیز جزء مستقلی در برابر
رکوع نخواهد بود.
مراد از
سجود، هر دو
سجده است و یک سجده رکن نیست.
برخی، رو به
قبله بودن را در حال اختیار از ارکان نماز بر شمرده‌اند؛
چنان که از برخی
قدما رکن بودن
قرائت نقل شده است.
در اینکه تنها ترک رکن -به
عمد یا
سهو- موجب
بطلان نماز است یا زیادی آن نیز -از روی عمد یا سهو- نماز را
باطل می‌کند،
اختلاف است.
قول دوم، معروف و
مشهور است.
در بعضی ارکان همچون نیت، زیادی تصوّر ندارد؛
چنان که زیادی قیام با زیادی تکبیرة الإحرام یا
رکوع متصوّر است نه به تنهایی.
زیادی تکبیرة الإحرام، هر چند سهوی بنابر مشهور موجب بطلان نماز است.
برخی، زیادی سهوی را
مبطل ندانسته‌اند.
زیاد کردن
رکوع و سجود در هر حال موجب بطلان نماز است،
جز در
نماز جماعت، در صورتی که
مأموم پیش از
امام از
رکوع یا سجده
سر بردارد. نظر
مشهور در این فرض،
وجوب بازگشت و متابعت از امام و قول مقابل آن،
استحباب بازگشت است. در اینکه
حکم یاد شده به مورد
سهو اختصاص دارد
یا صورت
عمد را نیز شامل می‌شود، اختلاف است. قول نخست به
مشهور نسبت داده شده است.
هرگاه
نمازگزار از روی
سهو رکنی را ترک کند، تا زمانی که محل تدارک آن باقی است، می‌تواند آن را تدارک کند و نمازش
صحیح است. مراد از محلّ تدارک، داخل نشدن در رکن بعدی است؛ جز
تکبیرة الإحرام که محلّ آن عدم دخول در
قرائت است. از برخی نقل شده که محلّ تدارک تکبیرة الإحرام، همچون سایر ارکان، داخل نشدن در رکن بعدی (
رکوع) است؛ لیکن بر قول اوّل ادعای
اجماع شده است.
افعال نماز (بر دو قسم)
واجب و
مستحب است. و افعال واجب آن، یازده چیز است: نیّت، تکبیرة الاحرام، قیام،
رکوع، سجده، قرائت، (خواندن حمدوسوره)، ذکر، تشهّد، سلام، ترتیب و موالات. و بعداً خواهد آمد که بعضی از این‌ها رکن است که زیاد و کم‌کردن آن‌ها، عمداً و سهواً، نماز را باطل می‌کند. البته بنابراین که
نیّت عبارت از
داعی بر انجام فعل باشد، زیاد کردن آن تصوّر نمی‌شود، و بنابراین که نیّت عبارت از گذراندن عمل به قلب باشد، زیادی آن مضرّ نمی‌باشد. و واجباتی که رکن نیستند، زیاد و کم‌کردن آن‌ها سهواً - نه عمداً - نماز را باطل نمی‌کند.
نیّت عبارت است از
قصد انجام کار. و در نیّت، تقرّب به خدای متعال و فرمان‌بری امر او معتبر است. در نیّت، به زبان آوردن لازم نیست، زیرا نیّت کاری است مربوط به
قلب، چنان که در نیّت، اخطار قلبی - یعنی آوردن عمل در فکر و حاضر کردن آن در خاطر - واجب نیست که در فکر و خزانه خیال خود، این معنی را مرتّب نماید که مثلاً، فلان نماز را جهت فرمان‌بری امر خدا می‌خوانم، بلکه وجود داعی و محرّک (انگیزه) کفایت می‌کند. و داعی آن است که انسان اجمالاً اراده‌ای داشته باشد که او را به صدور فعل وادار کند و این اراده و خواست قلبی ناشی از خواسته‌های درونی او است به‌گونه‌ای که به‌واسطه داشتن این داعی از اینکه ساهی (اشتباه کار) یا غافل (بی‌توجه) باشد خارج شده و کار او - همانند سایر کارهای ارادی و اختیاری - جزء کارهای فاعل مختار به شمار می‌آید و (در اینجا) انگیزه و وادار کننده انسان به عمل، امتثال امر خداوند و مانند آن می‌باشد.
در نیّت، اخلاص (خالص بودن آن از هدف‌های غیر خدایی) معتبر است، بنابراین هرگاه چیزی که با اخلاص منافات دارد ضمیمه نیّت شود، عمل (نماز)
باطل می‌شود، مخصوصاً
ریا که درهرحال باطل‌کننده است»
دوم از واجبات نماز تکبیرة الاحرام است که «تکبیرة الافتتاح» هم نامیده می‌شود و شکل آن «اللَّه اکبر» است و غیر آن و نیز
مرادف آن به عربی و همچنین
ترجمه آن به غیرعربی کفایت نمی‌کند.
و تکبیرة الاحرام
رکن است که با کم‌شدن و همچنین با زیادشدن آن
عمداً یا
سهواً، نماز باطل می‌شود، پس اگر برای تکبیر افتتاح «اللَّه اکبر» بگوید و پس از آن تکبیر دوباره‌ای را به همین عنوان بیفزاید، نماز
باطل می‌شود. و احتیاج به تکبیر سوم دارد و اگر با تکبیر چهارم، این را هم باطل کند، به تکبیر پنجم احتیاج دارد و به همین منوال.
قیام در
تکبیرة الاحرام - که مقارن نیّت است - و در
رکوع رکن است و قیامی که در
رکوع رکن است عبارت است از همان قیامی که (قبل از
رکوع است و) از آن به
رکوع می‌رود و به آن «قیام متصل به
رکوع» می‌گویند، بنابراین کسی که عمداً یا سهواً، در این دو صورت، اخلال به قیام کند - به اینکه تکبیرة الاحرام را نشسته بگوید، یا یک
رکعت کامل را نشسته بخواند، یا درحالی‌که خم شده تا به سجده رود یادش بیاید که
رکوع نکرده و به همان حالت خمیدگی (بدون آنکه راست بایستد) به
رکوع برخیزد، یا قبل از رسیدن به
رکوع یادش بیاید که
رکوع نکرده و بدون راست قرارگرفتن قامت و با حالت خمیده، هرچند از روی سهو بایستد - نمازش باطل است. و
قیام در غیر این دو مورد
واجب است؛ اما رکن نیست و
نماز فقط با ترک عمدی آن
باطل می‌شود، مثل قیام در حال خواندن حمدوسوره، بنابراین کسی که سهواً حمدوسوره را نشسته بخواند، سپس یادش بیاید و بایستد، نمازش صحیح است و همچنین است با زیادشدن قیام (که اگر سهواً زیاد شود نماز باطل نمی‌شود) مثل کسی که در جایی که باید بنشیند، سهواً بایستد.
در هر
رکعت از
نمازهای واجب یومیّه، یک
رکوع واجب است و آن رکن است که نماز با کم‌وزیاد کردن آن - عمداً و سهواً - باطل می‌شود، مگر در
نماز جماعت به‌عنوان متابعت به تفصیلی که در جای خود می‌آید. و در
رکوع باید به‌اندازه متعارف خم شود به‌طوری که دستش به زانویش برسد و احتیاط (مستحب) آن است که به‌طوری باشد که کف دست به زانو برسد، بنابراین
مسمّای خم شدن، کفایت نمی‌کند.
در هر
رکعت دو
سجده واجب است و این دو سجده با هم رکن می‌باشند که نماز با زیاد کردن دو سجده با هم در یک
رکعت باطل می‌شود و کم‌کردن هر دو سجده نیز چنین است (که اگر هر دو سجده را در یک
رکعت ترک کند نماز باطل می‌شود) خواه (این زیاد کردن و کم‌کردن) عمدی باشد و خواه سهوی، بنابراین اگر سهواً یک سجده را اضافه یا کم کند، نماز باطل نمی‌شود. و لازم است برای سجده، خم شده و طوری پیشانی را (بر زمین) بگذارد که
مسمّای سجده تحقق یابد و همین (خم شدن و نهادن پیشانی بر زمین) میزان رکن و معیار زیاد کردن عمدی و سهوی است. و در سجده چیزهای دیگری لازم است که در رکن بودنش دخالتی ندارند.
به هر یک از چهار زاویه
کعبه را رکن گفته می‌شود که در باب
حج از آن سخن به میان آمده است.
نیت،
احرام،
طواف،
وقوف در عرفات،
وقوف در مشعرالحرام و
سعی بین
صفا و
مروه ارکان حج؛ و نیت، احرام، طواف و سعی از ارکان
عمره به شمار می‌روند.
در رکن بودن
تلبیه اختلاف است.
حج با ترک عمدی هر یک از
ارکان باطل می‌شود؛
جز
وقوفین (
وقوف در
عرفات و
مشعر) که ترک سهوی آن دو نیز با هم موجب
بطلان حج می‌گردد.
عمره نیز با ترک عمدی هریک از ارکان
باطل می‌شود. البته در اینکه نیت در حج و عمره رکن به شمار می‌رود یا نه،
اختلاف است.
•
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۱۲۶-۱۲۸. •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
