روبة بن عجاج
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
رؤبة بن عَجّاج،
راوی، لغوی و
شاعر رجزسرای دورۀ اموی و اوایل دورۀ عباسی بود.
به نظر
خلیل بن احمد،
"رؤبة" از روبة به معنای بخشی از
شب است و چون رؤبة بن عجّاج در نیمه شب به
دنیا آمده است، او را بدین نام خوانده‌اند. کرنکوف
رؤبة را معرّب روباه ذکر کرده است. (برای معانی دیگر رجوع کنید به
ابوالجَحّاف، ابوالعَجّاج و ابومحمد از کنیه‌های رؤبة بوده است.
در منابع قدیم، تاریخ ولادت او معلوم نیست، اما در منابع جدید، سال ۶۵ یا ۸۰ تاریخ تولد او ذکر شده است.
رؤبة از قبیله
بنی‌تمیم و از بادیه‌نشینان ساکن
بصره بود
و به زندگی بدوی خود مباهات می‌کرد.
او شاعری مُخَضرَم و از مداحان
بنی‌امیه و
بنی‌عباس بود و از برترین شاعران رجزسرای دورۀ خود محسوب می‌شد.
جُمَحی
او را در طبقۀ نهم شاعران دورۀ اسلامی قرار داده است.
پدرش، عَجّاج، نیز از رجزسرایان مشهور بود.
با این‌که رؤبة خود را شاعرتر از پدرش می‌دانست،
برخی اشعار پدرش را در بین اشعارش به کار می‌برد.
یکی از پسران رؤبة، به نام عُقبَه، نیز
شاعر بود، اما شعری از وی باقی نمانده است.
رؤبة از پدرش و
ابوهُریَرة دوسی یمنی و دغفل‌الناسب
روایت شنید
و به نظر
ابن حبان،
ثقه بود.
از اشعار رؤبة بن عجاج چنین بر می‌آید که او با
سفر به سرزمین‌هایی چون
عراق، یَمامه،
خراسان و
کرمان و
مدح بزرگان آنجا، امرار معاش می‌کرد. گویا در جوانی برای توسعۀ قلمرو اسلام، با سپاه فتوحات راهی سرزمین‌های شرق
فارس شد.
با رکود
شعر در اواخر دورۀ اموی، رؤبة به سبب کهولت، در بصره اقامت گزید.
وی در ۱۴۵، با قیام ابراهیم بن عبداللّه علوی بر ضد
منصور عباسی (منصور، ابوجعفر عبداللّه بن محمد)، از ترس جان سر به بیابان نهاد و در همان سال درگذشت. (
که سال وفاتش را ۱۴۷ ذکر کرده‌اند) او را در بصره
دفن کردند و به قول خلیل بن احمد، با
مرگ او شعر و لغت و فصاحت به
خاک سپرده شد.
رؤبة با کلمات نادر و غریب آشنایی کامل داشت
و در مباحث لغوی، پاسخگوی پرسش‌های بزرگانی چون
ذؤالرَّمّة،
طرِمّاح بن حکیم،
کُمَیت بن زید اسدی،
یونس بن حبیب، و ابوعبیدة
معمر بن مثَّنی بود.
رجزهای او با کلمات بدوی و الفاظی که اولین‌بار بود در
زبان عربی به کار می‌رفتند،
از دشوارترین اشعار عربی است که بخش بزرگی از شواهد شعری را تشکیل می‌دهد
و مورد استناد افرادی چون خلیل بن احمد
جاحظ و
ابن درید بوده است. کتاب‌های
صرف و
نحو نیز از شواهد شعری ابیات رؤبة خالی نیست.
میدانی نیز
امثال برگرفته از اشعار رؤبه را ذکر کرده است.
رجزهای او
دارای مضامینی چون
مدح و فخر و
حماسه بودند
چون رجز را چندان نمی‌توان روایت کرد، بسیاری از آن‌ها از بین رفته‌اند.
عبداللّه پسر رؤبة، ابوعمرو زبان بن عَلاء، خَلّف‌الاحمَر، یونس بن حبیب، نَضر بن شُمَیل، ابوعمرو شیبانی، ابوعُبَیدة مَعمَر بن مُثَنی و
اصمعی از راویان اخبار و اشعار رؤبة بوده‌اند
حَمّاد بن اسحاق موصلی (متوفی ح۲۲۰) کتاب اخبار رؤبة را تألیف نمود.
جَلودی نیز کتاب اخبار رؤبة بن العجّاج را نگاشت.
نسخه‌ای خطی از دیوان رؤبة، با شرح محمد بن حبیب ، موجود است.
در ۱۳۲۱/۱۹۰۳، آلوارت دیوان رؤبة را، با ۳۷۹، ۷
بیت، به چاپ رساند و سال بعد، ترجمۀ آلمانی آن در برلین چاپ شد.
(۱) ابن حبان، الثقات، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۲) ابن خلّکان، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان.
(۳) ابن خیر اشبیلی، فهرسة، قاهره ۱۹۶۳/۱۳۸۲.
(۴) ابن درید، الاشتقاق، چاپ عبدالسلام محمد هارون، بغداد ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۵) ابن قتیبه، الشعر و الشعراء، چاپ احمدمحمد شاکر، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
(۶) ابن منظور، لسان‌العرب.
(۷) ابن ندیم، کتاب الفهرست.
(۸) ابوالفرج اصفهانی، الاغانی.
(۹) استرآبادی، حسن رضی‌الدین، شرح شافیه ابن‌الحاجب، چاپ محمدنورالحسن، محمد زفزاف و محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵، چاپ افست تهران (تهران).
(۱۰) استرآبادی، حسن رضی‌الدین، شرح‌الرضی علی‌الکافیة، چاپ یوسف حسن عمر، (بی‌جا)، جامعة قاریونس ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
(۱۱) جاحظ، عمرو بن بحر، البیان و التببین، چاپ عبدالسلام محمدهارون، بیروت ۱۳۶۷ـ۱۳۶۹/ ۱۹۴۸ـ۱۹۵۰.
(۱۲) جاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر؟ (۱۳۸۵ـ۱۳۸۹/۱۹۶۵ـ ۱۹۶۹) چاپ افست بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
(۱۳) جمحی، محمد بن سلام، طبقات فحول‌الشعراء، چاپ محمود محمدشاکر، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰).
(۱۴) حرضی یمانی، یحیی بن ابی‌بکر، غربال‌الزمان فی وفیات‌الأعیان، چاپ محمد ناجی زعبی عمر، دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۱۵) فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب‌العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم ۱۴۱۰.
(۱۶) رؤبة بن عجّاج، مجموع اشعارالعرب: و هو مشتمل علی دیوان رؤبةبن‌العجاج، چاپ آلوارت، بیروت ۱۹۷۹.
(۱۷) زبیدی، محمد مرتضی، تاج‌العروس من جواهر القاموس، ج ۲، چاپ علی هلالی، کویت ۱۳۸۶/۱۹۶۶.
(۱۸) صفدی، کتاب الوافی بالوفیات.
(۱۹) عمر فروخ، تاریخ‌الادب العربی، ج ۲، بیروت ۱۹۸۵.
(۲۰) مرزبانی، الموشح فی مآخذالعلماء علی‌الشّعراء، چاپ محمدحسین شمس‌الدین، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۲۱) ابوعبیدة، معمر بن مثنی، مجازالقرآن، چاپ محمد فؤاد سزگین، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۷۴/ ۱۹۵۴).
(۲۲) میدانی، احمد بن محمد، مجمع‌الامثال، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۲۳) کارلو نالینو، تاریخ‌الآداب العربیة من الجاهلیة حتی عصر بنی‌أمیة، قاهره ۱۹۷۰.
(۲۴) نجاشی، احمد بن علی، رجال‌النجاشی، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۲۵) یافعی، عبداللّه بن اسعد، مرآةالجنان و عبرةالیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
(۲۶) حموی، یاقوت، معجم‌الادباء، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۲۷) Regis Blachere، Histoire de la literature arabe، paris ۱۹۶۶.
(۲۸) Carl Brockelmann، Geschichte der arabischen Litteratur، Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹.
(۲۹) Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
(۳۰) EI، sv "RUBAB ADJDJADJ"، (by F KRENKOW).
(۳۱) Fuat Sezgin، Geschichte des arabischen Schrifttums، Leiden ۱۹۶۷-۱۹۸۴.
دانشنامه جهان اسلام، موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، برگرفته از مقاله «رؤبة بن عَجّاج»، شماره۵۹۱۰.
