رسالة فی المشتق (شیرازی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب رسالة فی المشتق، تقریرات
بحث میرزا محمد حسن شیرازی (متوفای ۱۳۱۲ قمری) است که توسط شاگرد ایشان شیخ فضل الله بن عباس کجوری تهرانی، معروف به نوری (متوفای ۱۳۲۷ قمری) تالیف شده است.
شیخ فضل الله نوری کتاب را بسیار مختصر تالیف نموده و فقط نکات اصلی و مهم
مبحث مشتق را بیان نموده است.
مطالب کتاب، شامل مقدمه، چهار امر، خاتمه و یک نتیجه می‌باشد.
شامل تعریف مشتق و اقسام مشتق و عنوان هدایه می‌باشد.
در قسمت تعریف مشتق، مؤلف واضع را کسی معرفی می‌کند که ماده‌ای که قابلیت پذیرش صورت‌های مختلف را دارد ملاحظه کرده و بعد، آن صور مختلف را بر آن حمل می‌کند. بنابراین ماده اصل است و سایر کلمات و از آن جمله مشتق، فرع آن می‌باشند.
سپس به تعریف اقسام مشتق؛ یعنی صغیر و کبیر و اکبر، می‌پردازد. مؤلف در هدایه نتیجه می‌گیرد که در صدق مشتق، اتصاف مورد به مبدء قبل از
زمان اطلاق کافی نیست، بلکه بقاء مبدء را فعلا شرط می‌داند.
امر اول از امور چهارگانه؛ شامل ۵ وجه است که از صفحه ۱۱۸ تا صفحه ۱۲۳ ادامه دارد و در آن این مطالب مطرح می‌شود:
نزاع در مشتق، اقسام مشتق، یعنی صغیر، کبیر و اکبر، افعال و اسماء معانی از نزاع در
بحث مشتق خارج هستند، بین
اسم فاعل و
صفت مشبهه و
صیغه مبالغه و
اسم مکان و
اسم زمان از جهت جریان نزاع فرقی وجود ندارد.
در وجه چهارم نظریه
شهید ثانی مبنی بر اختصاص نزاع در جایی که ضد وجودی عارض شود رد می‌شود به این دلیل که،
بحث در شمول مشتق در انقضاء مبدء از ذات نیست، بلکه در فعلیت و عدم فعلیت اتصاف است.
در وجه پنجم، شمول نزاع مشتق چه در محکوم علیه (محکوم) و چه محکوم به (موضوع) بیان می‌شود.
در امر دوم اثبات می‌شود که زمان خارج از مدلول مشتق است.
در امر سوم توجه به این نکته داده می‌شود که چون قید زمان
قید یا جزء مشتق نیست، از این جهت فرقی بین حال تلبس و حال نطق وجود ندارد.
از نکات بسیار مهم امر چهارم، طرح متنوع
بحث تنافی بین فعلیت
لفظی و امکان عقلی است.
مؤلف در ابتدا مساله فعلیت و عدم فعلیت را در
مباحث لفظی و منطقی به صورت جداگانه مطرح می‌کند و می‌گوید منافاتی ندارد که بگوییم مشتق «ظهور» در فعلیت دارد و بپذیریم که در قضایای متعارف مجرد امکان اتصاف ذات به وصف عنوانی، آن چنانکه فارابی می‌گوید، کفایت می‌کند، زیرا
بحث ظهور، یک
بحث لفظی است که متعلق به تعیین مدلول
لفظی مشتق است و
بحث امکان و
وجوب ، یک
بحث عقلی می‌باشد.
سپس با توجه به عبارت شارح مطالع حق را در این می‌داند که هر دو
بحث لفظی است و حق با شیخ است؛ اما پس از آن، با عبارت «فلعل نظره الی ما تقدم» فرض جدا بودن دو
مبحث و نظریه فارابی را مجددا تایید می‌کند.
از دیگر نظریات مفید و جدید ایشان این که مؤلف، مقصود از حال تلبس را حال مقابل ماضی و آینده نمی‌داند که یک بار نسبت به حال نطق و بار دیگر نسبت به حال تلبس سنجیده شود، بلکه این طور می‌گوید: «المراد به هو تحقق اتصاف المورد واقعا بالعنوان و مفهوم المشتق».
در خاتمه
بحث مشتق، مؤلف این گونه نتیجه گیری می‌کند که مشتقات برای مفاهیمی وضع شده‌اند که با ذات متحد هستند و به مجرد انقضاء آن مفهوم و وصف، آن مفاهیم بر آن ذات قابل صدق نیست.
این کتاب اولین بار در
سال ۱۳۰۵ چاپ شده است.
همچنین توسط مکتبة المفید قم، در مجموعه رسائل فقهیه و اصولیه نیز منتشر شده است. این چاپ به وسیله آقای عباس حاجیانی تصحیح شده است.
متاسفانه از نسخه خطی که کتاب از روی آن استنساخ شده، ذکری به میان نیامده و فقط در مقدمه کتاب این گونه نوشته شده است: «قد ذکرها العلامة الطهرانی مشیرا الی الطبعة الحجریة»
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
