• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خَشَع (مفردات‌قرآن)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف





خَشَع (به فتح خاء و شین) و خُشُوع (به ضم خاء و شین) از واژگان قرآن کریم به معنای تذلّل و تواضع است.
مشتقات خَشَع که در آیات قرآن آمده عبارتند از:
تَخْشَعَ (به فتح تاء و سکون خاء) به معنای خاشع و متواضع شود؛
خَشَعَتِ (به فتح خاء و شین) به معنای مذلت بیفتد؛
خاشِعَةً (به کسر شین و فتح عین) به معنای خاشع؛
خاشِعِینَ (به کسر شین و عین) به معنای خشوع و فروتنی؛
خَشْيَةِ (به فتح خاء و سکون شین) به معنای خشوع آرام و بی‌حرکت است.


خَشَع و خُشُوع به معناى تذلّل و تواضع است.
«خَشَعَ‌ لَهُ‌ خُشُوعاً: ذلّ و تطأمن فهو خاشع ...»
راغب می‌گويد: خشوع به معنى ضراعه و تذلّل است و اكثر استعمال آن در جوارح است چنان كه اكثر استعمال ضراعه در تذلّل و تواضع قلبى است.
در مجمع ذيل آیه ۴۵ بقره آمده: خشوع، تذلّل و اخبات نظير هم‌اند و ضدّ خشوع تکبّر و خودپسندى است. خشوع و خضوع قريب المعنى‌اند مگر آن كه خضوع در تواضع بدنى و اقرار به خدمت و خشوع در تواضع صدا و چشم است و اصل مادّه از نرمى و آسانى است.
راغب در مادّه خضع، خضوع و خشوع را در معنى يكى دانسته و ميان آن دو فرقى قائل نيست.
جوهری نيز در صحاح چنين گفته است. در قاموس از جمله معانى آن، سكون و فروتنى شمرده شده است.
نا‌گفته نماند: آن چه مسلم است اين است كه خشوع به معنى تذلّل و تواضع است و آن با سكوت و آرامى و اطاعت و سر به زير انداختن قابل جمع و تطبيق است و امّا راجع به تذلّل قلبى يا جوارحى و به عبارت ديگر راجع به تذلّل درونى و بيرونى، بنابر تصريح قرآن در هر دو به كار می‌رود و رفته است.



به مواردی از خَشَع که در قرآن به‌ کار رفته است، اشاره می‌شود:

۲.۱ - تَخْشَعَ (آیه ۱۶ سوره حدید)

(أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ‌ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ.)
«آيا براى مومنان وقت آن نرسيده كه دل‌هايشان به یاد خدا و آن حقى كه نازل شده خاشع و متواضع شود؟»
در اين آیه كريمه چنان كه مى‌بينيم خشوع در تواضع قلبى به كار رفته است.


۲.۲ - خَشَعَتِ (آیه ۱۰۸ سوره طه)

(وَ خَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ فَلا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْساً)
«صداها براى مذلّت در پيشگاه خدا، بيفتد و آرام می‌شود و جز صداى حفيف نشنوى.»


۲.۳ - خاشِعَةً (آیه ۴۳ سوره قلم)

(خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ)
(اين در حالى است كه چشم‌هايشان از شدّت شرمسارى به زير افتاده، و ذلّت خوارى وجودشان را فرا مى‌گيرد.)


۲.۴ - خاشِعَةً (آیه ۲ سوره غاشیه)

(وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ)
(چهره‌هايى در آن روز خاشع ذلّت بارند.)
خشوع در اين سه آيه در تواضع و تذلّل بيرونى استعمال شده است.


۲.۵ - خاشِعِینَ (آیه ۴۵ سوره شوری)

(وَ تَراهُمْ يُعْرَضُونَ عَلَيْها خاشِعِينَ مِنَ الذُّلِّ يَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِيٍّ.)
«آن‌ها را مى‌بينى به عذاب نزديكشان كنند در حالی كه از ذلّت آرام‌اند و از گوشه چشم می‌نگرند.»
(مِنَ الذُّلِّ) بيان‌ (خاشِعِينَ) است؛ يعنى اين خشوع و فروتنى در اثر ذلّت و زبونى است.


۲.۶ - خاشِعاً (آیه ۴۵ سوره شوری)

ناگفته نماند: خشوع در قرآن‌، صفت موجودات جامد نيز آمده مثل‌:
(لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى‌ جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ‌ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ.)
(اگر اين قرآن را بر كوهى نازل مى‌كرديم، مى‌ديدى كه در برابر آن خاشع مى‌شود و از خوف خدا مى‌شكافد!)


۲.۷ - خاشِعَةً (آیه ۳۹ سوره فصلت)

(وَ مِنْ آياتِهِ أَنَّكَ تَرَى الْأَرْضَ‌ خاشِعَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَيْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ.)
«از جمله نشانه‌هاى خدا آن است كه زمين را آرام و بى‌حركت مى‌بينى و چون آب بر آن نازل كرديم حركت می‌كند و می‌آید.»


۲.۸ - خَشْيَةِ (آیه ۳۹ سوره فصلت)

آيه اوّل مى‌فهماند كه كوه‌ها نسبت به خدا با شعور و درک هستند و اگر قرآن به آن‌ها نازل می‌شد از ترس خدا فروتنى و اطاعت می‌كردند چنان كه در آيه‌:
(وَ إِنَّ مِنْها لَما يَهْبِطُ مِنْ‌ خَشْيَةِ اللَّهِ)
(و پاره‌اى از خوف خدا از فراز كوه به زير مى‌افتد.)
نسبت خشيت به سنگ داده شده است و در آيه دوّم منظور از خشوع آرام و بی‌حركت بودن است.


۱. قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، ج۲، ص۲۴۸.    
۲. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، دار القلم، ص۲۸۳.    
۳. طریحی نجفی، فخرالدین، مجمع البحرین، ت حسینی، ج۴، ص۳۲۰-۳۲۲.    
۴. شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد، ج۲، ص۵۴.    
۵. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، دار القلم، ص۲۸۳.    
۶. بقره/سوره۲، آیه۴۵.    
۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۱۹۳.    
۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱، ص۱۵۶-۱۵۷.    
۹. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، دار القلم، ص۲۸۵-۲۸۶.    
۱۰. جوهری، ابونصر، الصحاح‌ تاج اللغه و صحاح العربیةه، ج۳، ص۱۲۰۴.    
۱۱. فیروز آبادی، مجدالدین، قاموس المحیط، ج۳، ص۱۸.    
۱۲. حدید/سوره۵۷، آیه۱۶.    
۱۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۹، ص۲۸۳-۲۸۴.    
۱۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۱۶۱.    
۱۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۴، ص۲۲۷.    
۱۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۳۹۴.    
۱۷. طه/سوره۲۰، آیه۱۰۸.    
۱۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۲۹۵.    
۱۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۲۱۱.    
۲۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۶، ص۷۴.    
۲۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۵۸.    
۲۲. قلم/سوره۶۸، آیه۴۳.    
۲۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۵۶۶.    
۲۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۹، ص۶۴۴.    
۲۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۳۸۵.    
۲۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۵، ص۲۳۹.    
۲۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۹۷.    
۲۸. غاشیه/سوره۸۸، آیه۲.    
۲۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۵۹۲.    
۳۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۲۰، ص۴۵۶.    
۳۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۲۷۳.    
۳۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۷، ص۳۸.    
۳۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۳۳۵.    
۳۴. شوری/سوره۴۲، آیه۴۵.    
۳۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۸، ص۹۷.    
۳۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۶۶.    
۳۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۲، ص۱۶۲.    
۳۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۵۹.    
۳۹. حشر/سوره۵۹، آیه۲۱.    
۴۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۵۴۸.    
۴۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۹، ص۳۸۰.    
۴۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۲۲۱.    
۴۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۴، ص۳۴۶-۳۴۷.    
۴۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۴۴۰.    
۴۵. فصلت/سوره۴۱، آیه۳۹.    
۴۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۷، ص۵۹۷.    
۴۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۷، ص۳۹۳-۳۹۴.    
۴۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۲، ص۶۶.    
۴۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۲۶.    
۵۰. بقره/سوره۲، آیه۷۴.    
۵۱. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۱۱.    
۵۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱، ص۳۰۷.    
۵۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۲۰۳.    
۵۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱، ص۲۲۱-۲۲۳.    
۵۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۲۶۸-۲۷۰.    



قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «خشع»، ج۲، ص۲۴۸-۲۵۰.    






جعبه ابزار