خَرْص (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خَرْص (به فتح خاء و سکون راء) از
واژگان قرآن کریم به معنای سخن گفتن از روى
حدس و تخمين است.
مشتقات
خَرْص که در
آیات قرآن آمده عبارتند از:
تَخْرُصُونَ (به فتح تاء، سکون خاء و ضم راء) به معنای تخمين‌هاى نابه جا مى‌زنيد؛
يَخْرُصُونَ (به فتح یاء، سکون خاء و ضم راء) به معنای از روى تخمين و حدس سخن می‌گويند؛
الْخَرَّاصُونَ (به فتح خاء و راء) به معنای دروغگویان است.
خَرْص به معنای سخن گفتن از روى حدس و تخمين است.
در
مجمع دروغ گفتن معنى كرده است.
دروغ گفتن و هر سخن كه از روى ظنّ باشد.
«خرص خرصا: كذب- خرص فيه: حدس.»
به مواردی از
خَرْص که در قرآن به کار رفته است، اشاره می‌شود:
(إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ) (شما فقط از پندارهاى بى‌اساس پيروى مى‌كنيد، و تخمين‌هاى نابه جا مى‌زنيد.)
(إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ) «فقط از گمان پيروى می‌كنند و فقط روى تخمين و حدس سخن می‌گويند.»
به نظر می‌آيد كه منظور از
«تَخْرُصُونَ» تخمين و حدس باشد در اين صورت
(إِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ) عبارت اخرى
(إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَ) می‌باشد. شايد ظنّ نسبت به
عقیده و خرص نسبت به
قول است.
ما قبل آيه اوّل در اين است كه
مشرکان می‌گفتند: مشرک بودن و
حرام دانستن ما بعضى چيزها را خواست خدا است و اگر او نمی‌خواست چنين نمی‌شديم. آن وقت
خدا در جواب می‌گويد:
(قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنا إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ ... على هذا إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَ راجع به عقيده و إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ) راجع به قول است و خلاصه آن‌كه عقيده‌تان روى ظنّ و سخنتان روى تخمين است ما قبل آيه اوّل نيز مؤيد اين احتمال است.
آيه ذيل دلالتش روشن‌تر از آيه قبل است:
(وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ.) (آنان گفتند: اگر خداوند رحمان مى‌خواست ما فرشتگان‌را پرستش نمى‌كرديم ولى به اين امر هيچ گونه
علم و يقين ندارند و تنها حدسى بى‌اساس دارند.)
پيدا است كه سخن از روى حدس مقابل سخن از روى علم است.
(قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي غَمْرَةٍ ساهُونَ يَسْئَلُونَ أَيَّانَ يَوْمُ الدِّينِ) «دروغگويان هلاک شدند آنان‌كه در ورطه‌اى غافل و خطا كار مانده‌اند می‌پرسند: روز جزا كى مي‌رسد؟»
خرّاصون را كذّابون معنى كرده‌اند.
ولى
تدبّر در آيات ما قبل و ما بعد نشان می‌دهد كه مراد از آن سخن گويان از روى حدس و تخمين‌اند كه درباره
قیامت شک كرده و از روى حدس سخن می‌گفتند.
•
قرشی بنابی، علی اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «خرص»، ج۲، ص۲۳۶-۲۳۷.
