خلد برین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خلد برین، کتابی در تاریخ عمومی به
فارسی از آغاز تا سدۀ یازدهم، تألیف
میرزا محمدیوسف واله اصفهانی،
مورخ،
ادیب و
دیوانی دورۀ صفویه است.
مؤلف این کتاب، میرزا محمد یوسف واله اصفهانی، برادر میرزا محمد طاهر وحید قزوینی و پسر میرزا حسین خان قزوینی است. وی نیز مانند برادرش وحید قزوینی برای احراز مقام‌های دیوانی تربیت شده بود و به کارهای دولتی اشتغال داشت. او در آغاز مجلس نویس (محرر ارقام) بود. در پایان عهد شاه عباس دوم و چند سالی از دوران شاه سلیمان وزیر توپخانه شد. شعر می‌گفت و واله تخلص می‌کرد. در سال ۱۰۵۸ در لشکرکشی شاه عباس دوم، به
قندهار که به فتح آن شهر انجامید در رکاب شاه بود و در آن هنگام بیش از هفتاد سال داشت. بنابراین، تاریخ ولادت وی در سال ۹۸۸ هجری بوده است.
کتاب خلد برین، مانند دیگر تواریخی که در عصر صفوی نوشته شده از کتابهای قبل از خود تاثیر پذیرفته، به خصوص از عالم آرای عباسی و فتوحات امینی و صفوه الصفا و
نفحات الانس و حبیب السیر و احسن التواریخ و... و همان طور که استاد بزرگوار جناب آقای دکتر احسان اشراقی در مقدمه خلاصه التواریخ قاضی احمد مرقوم فرموده‌اند؛ خلد برین به طور غیر مستقیم از خلاصه التواریخ تاثیر پذیرفته است.
اما این که دانشمند محترم، جناب آقای احمد گلچین معانی در تاریخ تذکره‌های
فارسی به این کتاب و مؤلف آن حمله کرده و چنین مرقوم فرموده‌اند: «واله در خلد برین از کتابهای دیگر که پیش از او در تاریخ صفویه نوشته شده بوده، استفاده کامل کرده که از آن جمله است، تاریخ عالم آرای عباسی؛ ولی از ذکر مآخذ و منابع خویش خودداری کرده است»، درست نیست و این که در معرفی این کتاب مرقوم فرموده‌اند: «تاریخی است، مشتمل بر هشت روضه و هر روضه شامل چندین حدیقه و هر حدیقه دارای چند مجلس»، فقط روضه هشتم کتاب دارای هفت حدیقه است و از عنوان «مجلس» اثری نیست.
گویا مؤلف قصد داشته است، نام این کتاب را «حدائق الخلد» بگذارد، چون در صفحه اول از حدیقه اول از روضه هشتم این کتاب نام بالا دیده می‌شود؛ اما بعد منصرف شده و نام «خلد برین» را برگزیده است که چندین بار در حدیقه‌های مختلف دیده می‌شود.
برای تصحیح این کتاب آن را با احسن التواریخ و عالم آرای عباسی و خلاصه التواریخ قاضی احمد قمی مقابله شده و اختلافات را در حاشیه ذکر شده است.
از این کتاب نسخه‌ای کامل در یک جا دیده نشده، بلکه هر روضه یا هر حدیقه آن در کتابخانه‌ای است. برای درک بهتر این مطلب به فهرست نسخه‌های خطی فارسی و نیز
ادبیات فارسی بر مبنای تالیف استوری مراجعه شود.
هر چند در کتاب تنها از دو کتاب تاریخ عالم آرای عباسی و کتاب صفوه الصفای ابن بزاز نام برده شده است؛ ولی با توجه به این که نگارش کتابی که مربوط به یک سده قبل از زندگی واله بوده، بی نیاز از استفاده از دیگر کتاب‌ها نبوده است (با توجه به اشاره مصحح محترم کتاب خلد برین در مقدمه نسخه چاپی مبنی بر استفاده از کتاب عالم آرای عباسی و غیره و نیز اشاره دکتر اشراقی در مقدمه کتاب
خلاصه التواریخ قاضی احمد قمی مبنی بر تاثیر غیر مستقیم از کتاب (خلاصه التواریخ) و این که تواریخ مربوط به صفویه عموما دارای شباهت‌هایی هستند که موجب این گمان می‌شود که برخی از تواریخ رونویس یکدیگر هستند. ولی باید این را از نظر دور نداشت که وقایع تاریخی مهم از جمله
جنگ‌ها و
حوادث دربار و اوضاع داخلی مملکت نیز در دفاتر مخصوصی ثبت می‌شده و لذا استفاده همزمان و یا متاخر نویسندگان و مورخان دربار صفوی از این گونه گزارش‌ها را نباید به طور حتم، مربوط به تاثیر مستقیم و یا غیر مستقیم از کتابهای یکدیگر دانست و علاوه بر این، برادر نویسنده (منظور محمد طاهر وحید خود در محدوده زمانی سلطنت شاه عباس ثانی (۱۰۵۲- ۱۰۷۷ هجری قمری)، سمت مجلس نویسی و وقایع نگاری را برعهده داشته است. مآخذ دیگری نیز که گاه در تنظیم کتاب مورد استفاده نویسنده قرار گرفته، به شرح زیر است: حبیب السیر، روضه الصفا، عجایب البلدان، نزهه القلوب،
تقویم البلدان ، فتوحات یمینی و
نفحات الانس که در کتاب از آن‌ها نام برده شده است.
با توجه به این که فعلا نسخه اصلی کتاب در دست نیست، تاریخ تالیف اثر را باید منوط به نقل کتاب استوری دانست که سال ۱۰۷۸ را ذکر می‌کند. هر چند که صاحب الذریعه سال‌های ۱۰۷۱ و ۱۱۰۱ را ذکر می‌کند. این مطلب با توجه به امکان وجود نسخه‌های دیگری از این کتاب که ممکن است، وجود داشته باشد؛ ولی هنوز معرفی نشده‌اند، می‌تواند معتبر باشد.
والۀ اصفهانی این
کتاب را در ایام سلطنت
شاه سلیمان اول صفوی در ۱۰۷۸ نوشت. او ابتدا قصد داشت کتاب را حدائق‌الخلد بنامد اما منصرف گردید و نام خلد برین را برگزید.
این کتاب، تاریخ عمومی قطوری است، در هشت روضه و یک خاتمه.
موضوع روضه‌های کتاب به شرح زیر است.
روضه یکم: در تاریخ
پیامبران و پادشاهان پیش از
اسلام .
روضه دوم: در تاریخ
پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
امامان شیعه .
روضه سوم: در تاریخ خاندان اموی و عباسی.
روضه چهارم: در تاریخ دودمان‌های همروزگار خلفای عباسی.
روضه پنجم: در تاریخ چنگیزخان
مغول و خاندان او.
روضه ششم: در تاریخ
تیمور و جانشینان او.
روضه هفتم: در تاریخ سلسله‌های قراقویونلو و آق قویونلو و دیگر بازماندگان تیمور.
و بالاخره روضه هشتم که بیشترین بخش کتاب را شامل می‌شود، در پادشاهی صفویان است.
روضه هشتم خود دربرگیرنده هفت «حدیقه» بدین ترتیب است:
حدیقه اول: در سرگذشت شاه اسماعیل اول
صفوی (۹۰۵ تا ۹۳۰ ه. ق) و شرح احوال مشاهیر
سادات عظام و فحول علمای کرام و شعراء و ارباب کمال.
حدیقه دوم: در سرگذشت شاه طهماسب (۹۳۰ تا ۹۸۴ ه. ق) و شرح احوال امرای عظام و خوانین کرام و سادات عالی درجات و علمای اعلام و سایر هنرمندان آن عصر.
حدیقه سوم: در سرگذشت شاهزاده مظفر و شاه اسماعیل دوم و شاهزادگان دیگر.
حدیقه چهارم: در سرگذشت
سلطان محمد (۹۸۵ ق).
حدیقه پنجم: در سرگذشت
شاه عباس اول (۹۹۶ تا ۱۰۳۸ ق).
حدیقه ششم: در سرگذشت شاه صفی (۱۰۳۸ تا ۱۰۵۲ ق).
حدیقه هفتم: در سرگذشت شاه عباس دوم (۱۰۵۲ تا ۱۰۷۷ ق).
و خاتمه کتاب در شرح حال شاه سلیمان صفوی است.
خلد برین در هشت روضه و یک خاتمه تألیف شده است.
نام روضه‌های آن عبارت است از: در
تاریخ پیامبران و
پادشاهان پیش از اسلام؛ در
تاریخ پیامبر اسلام صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و
امامان شیعه؛ در
تاریخ خاندان اموی و
عباسی؛ در
تاریخ دودمان‌های همروزگار
خلفای عباسی؛ در
تاریخ چنگیزخان مغول و خاندان او؛ در
تاریخ تیمور و جانشینان او؛ در
تاریخ سلسله‌های قراقوینلو و
آق‌قوینلو و دیگر بازماندگان
تیمور؛ در
پادشاهی صفویان.
روضۀ هشتم بیشترین بخش کتاب را شامل می‌شود و در برگیرندۀ هفت حدیقه بدین ترتیب است: در سرگذشت
شاه اسماعیل اول صفوی (حک: ۹۰۶ـ۹۳۰) و شرح احوال
مشاهیر سادات و
شعرا و
ادیبان؛ در سرگذشت
شاه طهماسب اول (حک ۹۳۰:ـ۹۸۴) و شرح احوال
امیران و
هنرمندان آن دوره؛ در سرگذشت
شاهزاده مظفر و
شاه اسماعیل دوم (حک: ۹۸۴ـ۹۸۵) و شاهزادگان دیگر؛ در سرگذشت
سلطان محمد خدابنده (حک: ۹۸۵ـ۹۹۶)؛ در سرگذشت
شاه عباس اول (حک: ۹۹۶ـ۱۰۳۸)؛ در سرگذشت
شاه صفی (حک: ۱۰۳۸ـ۱۰۵۲)؛ و در سرگذشت
شاه عباس دوم (حک: ۱۰۵۲ـ۱۰۷۷).
خاتمۀ کتاب نیز در شرح حال شاه سلیمان اول صفوی (حک: ۱۰۷۷ـ۱۱۰۵) است.
نثر کتاب به واسطه واژه پردازی و کاربرد الفاظ و تشبیهات و استعارات تا حدودی سنگین است و همانند کتاب، لباس‌های
زنان و
مردان ایرانی در دوره صفویه، اثر ژوزف گرلو، نقاش
فرانسوی همران ژان شاردن که در سفرنامه شاردن به چاپ رسیده است.
این مسئله را باید در تاریخ تحریر آن و پیشه درباری نویسنده دانست که بنا بر مقتضیات موجود و نیز با توجه به مقام نویسنده در امور شعر و ادبیات و تفسیر صورت گرفته است. ویژگی مهم کتاب ارائه وقایع به صورتی بی طرفانه و همراه با مضمونی انتقادی می‌باشد؛ از آن جمله در حدیقه سوم در شرح جلوس اسماعیل میرزای ثانی و قتل شاهزادگان صفوی نیز گاه و بی گاه در ذکر درگیری‌های شخصی امرای طوایف مختلف، به بهانه‌های گوناگون چنین روندی قابل مشاهده است.
۱. پرداختن به اوضاع و احوال، حوادث و جنگ‌های امپراتوری عثمانی با دول اروپایی و اوضاع و احوال هند و گرجستان و غیره که در دیگر تواریخ صفوی کمتر به آن‌ها پرداخته شده است.
۲. خروج قلندران دروغین در
کهکیلویه ، چمچمال و علی شکر، طالش،
اردبیل ،
خراسان و غیره و ایجاد آشوب و جمع کردن مردم به دور خود به اسم زنده بودن اسماعیل میرزاثانی.
۳. گزارش‌هایی درباره توپ و توپخانه و توپ ریزی؛ از جمله توپ؛ معروف به کله گوش.
۴. استفاده از اشعار مختلف به مناسبت‌های گوناگون و ذکر امثال و ذکر آیات و گاه تفسیر
آیات و
احادیث در مناسبت‌های خاص است.
۵. وجود واژه‌ها و اصطلاحات مربوط به امور دیوانی و درباری و غیره؛ از جمله: قلعه شمل و مینا در
کرمان ، قادرغه،
قالیان ، بارحه (از انواع سلاح‌ها)، بادنه، بادلیج (نوعی سلاح)، سنگ قزغان (نوعی اسلحه)، پنج نوبت سلطنت، حوض کوثر در خرزویل (نام مکان)، سفره چی باشی گری، چرخباشی گری، خلیفه الخلفایی، موقوفات غازانی، لرستان فیلی (نام مکان)، چغل کشی، بلند آوازان و جارچیان، لشکرنویس، ضابطه نویس، صاحب توجیه دیوان اعلی، اوراجه نویس، پیشکش نویس، قیچاپخانه، رکابخانه، مشرف طویله، شترخان، سیاه پوشان استر آباد، قلعچه (نوعی وسیله دفاعی) دوشلکات و رسومات، تاخت و تالکان، قابله و اتکه، چهار تب طلادوز، مرتبه سولدوشی، طوی آلوشی، طرز دانان (مربوط به امور سفرا)، هفت زیبایی، رسم نوا، بیلدران، قرداشی (لقب)، مقر زرد (
شیراز ) کرکراق، کرکراقان، گنجور، سرداشی (لقب)، یولداشی (سمت)، به رسم قباد و آیین اسکندر، قزاقانه.
در درجه اول اهتمام به چاپ چنین آثاری را باید درخور تقدیر دانست، چرا که با توجه به پنهان بودن زوایای تاریخ
ایران چاپ هر گونه اثری در این خصوص گامی در جهت روشن ساختن گذشته تاریخی ایران و کمکی جهت محققان و پژوهش گران در زمینه‌های مختلف تاریخی و اجتماعی و دیگر زمینه‌ها می‌باشد.
مزیت دوم کتاب، این که تهیه و تنظیم فهارس مختلف اعلام تاریخی و جغرافیایی شامل آیات قرآنی و احادیث و روایات، نام‌های مکان‌ها، نام ایلات و طوایف، فهرست اشعار ترکی و فارسی کتاب‌ها و نوشته‌ها، که حدود شصت صفحه را در برمی گیرد (به رغم آن که جای فهرست‌های مربوط میرزا محمد یوسف در کتاب خود علاوه بر تاریخ نویسی، بخشی را نیز به توصیف احوال علما و فضلا اختصاص داده است که ناشی از توجه او به این قشر از جامعه است.
نثر کتاب خلد برین به واسطه ء واژه پردازی و کاربرد الفاظ و تشبیهات و استعارات تا حدودی سنگین است و این مسئله را باید در تاریخ تحریر آن و پیشه درباری نویسنده دانست.
مطالب کتاب ذیل ایام
سلطنت هر
پادشاه بر اساس
سال هجری قمری و بیش‌تر با
فصل بهار و
عید نوروز آغاز شده و معمولا
نام ترکی سال‌ها نیز آمده است.
سپس، رویدادهای مهم آن
سال، گاهی با ذکر
روز و
ماه،
شرح داده شده و مؤلف هر کدام از
پادشاهان صفوی را با یکی از
القاب معروف آن‌ها نام برده است.
والۀ اصفهانی از منابع پیش از خود بهره برده و در بسیاری موارد، اثرش
استنساخی است از آن
آثار، به خصوص از
تاریخ عالم‌آرای عباسی،
فتوحات شاهی،
صفوةالصفا،
نفحات‌الانس،
حبیب‌السیر،
احسن‌التواریخ، ذیل تاریخ عالم آرای عباسی،
عباس‌نامه، و به‌طور غیرمستقیم از
خلاصةالتواریخ، تألیف
قاضی احمد حسینی قمی.
والۀ اصفهانی در بیان حوادث عصر خویش از مشاهدات شخصی و شنیده‌هایش و اطلاعات درباری مدد گرفته است.
وی در تدوین اثرش از ذکر مآخذ و منابع خودداری کرده و از این‌رو مورد اعتراض واقع شده است.
با این همه، این کار از ارزش کتاب نمی‌کاهد.
خلدبرین علاوه بر دارا بودن
اطلاعات تاریخی، مطالبی را به ذکر امیران،
سادات،
مشایخ،
علما و هنرمندان اختصاص داده است.
والۀ اصفهانی با توجه به منصبش در
امور دیوانی و
علاقه به
علم و
هنر و دسترسی به منابع مورد نیازش، حوادث نزدیک به زمان خود را با تفصیل بیشتری نوشته و جانب‌داری وی از
صفویه و نیروهای
قزلباش آشکار است.
نثر کتاب با توجه به شیوۀ
نگارش آن دوره و این‌که مؤلف در
شعر و
ادبیات دستی داشته، کمی پیچیده و سنگین است.
به مناسبت‌هایی نیز در جای جای کتابش سروده‌هایش را اضافه کرده است.
از خلد برین نسخۀ کاملی در یک جا دیده نشده است و هر بخشی از آن در کتابخانه‌ای است.
روضه‌های ششم و هفتمِ خلد برین را،
میرهاشم محدث بر اساس نسخه‌ای به شماره ۴۱۷۶ در
کتابخانۀ ملی ملک، در ۱۳۷۹ چاپ کرد.
همو حدیقۀ چهارمِ روضۀ هشتم را از روی نسخۀ شمارۀ ۲۵۲
کتابخانۀ مجلس شورا، در ۱۳۷۲ منتشر نمود.
محمدرضا نصیری نیز حدیقۀ ششم و هفتم از روضۀ هشتم را با عنوان
ایران در زمان
شاه صفی و
شاه عباس دوم، با استفاده از سه
نسخۀ خطی در ۱۳۸۰ به چاپ رساند.
فهرست‌های کتاب که در پایان آن ذکر شده است، به قرار زیر می‌باشند.
۱- فهرست
آیات قرآن۲- فهرست
احادیث و جملات و کلمات عربی
۳- فهرست نام‌های مردمان
۴- فهرست جاها
۵- فهرست ایل‌ها و طایفه‌ها
۶- فهرست
اشعار فارسی و ترکی
۷- فهرست کتاب‌ها و نوشته ها
(۱) جهانبخش ثواقب، تاریخ‌نگاری عصر صفویه و شناخت منابع و مآخذ، شیراز، ۱۳۸۰ش.
(۲) ریاض‌الاسلام، تاریخ روابط ایران و هند (در دورۀ صفویه و افشاریه)، ترجمه محمدباقر آرام و عباسقلی غفاری فرد، تهران ۱۳۷۳ش.
(۳) احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۲، تهران ۱۳۶۲ش.
(۴) محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.
(۵) محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۹ش.
(۶) محمد یوسف واله اصفهانی، ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم، چاپ محمدرضا نصیری، تهران ۱۳۸۰ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خلد برین»، شماره۵۹۹۵. نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
