خربة المنیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خِرْبَة المِنیَه، ویرانه‌های کاخی منسوب به
امویان در
فلسطین اشغالی است.
این بنا که به قصر هشام نیز معروف است،
در ۲۳۰ متری شمال شرقی دریاچه طبریه و کمتر از یک کیلومتری غرب طبقا، از مناطق فلسطینیِ تحت اشغال، واقع است.
اگرچه این بنا اولین نمونه از قصرهای پنج گانه بیابانی معروف امویان (خربة‌المنیه، خربة‌المَفْجَر، المُشَتّی، الحَیْر غربی و الحیر شرقی) است، اما در زمین‌های حاصلخیز و غیر بیابانی قرار دارد.
اولین حفاری برای کشف بقایای کاخ را مادر در ۱۳۱۱ش/ ۱۹۳۲ آغاز کرد. اشنایدر در ۱۳۱۵ش/۱۹۳۶ و سپس به همراه پوتریش ـ رایگنارد بین سالهای ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۸ش/ ۱۹۳۷ـ ۱۹۳۹ به‌بررسی بنا پرداخت. کرسول و کونل نیز در همین سال‌ها درباره بنا تحقیق کردند. گرابار و همراهانش در ۱۳۳۹ش/ ۱۹۶۰ قسمتهایی از بنا را از زیر
خاک بیرون آوردند.
منطقه‌ای که خربة‌المنیه در آن قرار دارد، تا قبل از ۱۳۲۷ش/۱۹۴۸، که
فلسطین اشغال شد، مسکونی بوده و پس از آن، امکان حفاری و کسب اطلاعات بیش‌تر به وجود نیامده است.
این بنابر اساس تنها کتیبه کوفیِ
سنگ مرمری مکشوفه در برج دروازه ورودی، به فرمان
ولید بن عبدالملک (۸۶ـ۹۶) ساخته شده است،
اما بِهْنِسی
کاخ را متعلق به دوره پیش از
اسلام دانسته و بر آن است که ولید آن را ترمیم کرده و توسعه داده است.
نقشه بنا
مستطیلی نامنظم با ابعاد دیوار شمالی ۴ر۶۶ متر، شرقی ۷۳ متر، جنوبی ۶۷ متر و غربی ۳ر۷۲ متر است. در هر گوشه بنا، یک برج دایره شکل و در وسط هر ضلع آن (به‌جز ضلع شرقی) نیز یک برج نیم دایره با قطر چهار متر تعبیه شده است. دیوارهای دورتادور کاخ از
سنگ آهک محلی و با ضخامت ۴۰ر۱ متر روی پایه‌هایی از سنگ بازالت به ارتفاع چهل سانتیمتر ساخته شده است.
در ضلع شرقی، دروازه ورودی دارای اتاقی مربع و گنبددار با
مساحت شش متر مربع است که میان دو برج تقریبآ نیم دایره واقع شده است. قسمت‌های
راست و
چپ این
اتاق تو رفتگی دارد و رأس
گنبد باز است. در این اتاق درگاه طاقداری به عرض ۷۵ر۳ متر قراردارد که در ابتدای دهلیزی با هفت متر عرض و ۵ر۱۱ متر طول قرار داشته و مستقیمآ به حیاط راه می‌یافته است.
در فضاهای ورودی، برای انتظار ملاقات‌کنندگان سکوهای سنگی تعبیه شده بود. در سمت راست راهروی ورودی به حیاط، پنج اتاق
مستطیل‌شکل در موازات یکدیگر
بوده‌اند که ضمن این‌که دو اتاق گوشه شمال شرقی به یکدیگر و یکی از آن‌ها به تالار واقع در ضلع شمالی بنا راه داشته است، ورودی‌های سه اتاق دیگر نیز به جانب حیاط باز می‌شده است. این اتاقها احتمالا محل
استراحت سربازان و محافظان و مهمانان بوده، که فاصله زیادی با فضاهای مسکونی
خلیفه و خانواده‌اش در جنوب شرقی بنا داشته است. در قسمت چپ راهرو، تعدادی اتاق قرار دارد که سه‌تای آن‌ها موازی هم و درهایشان به همدیگر باز می‌شود و فقط ورودیِ اتاق وسطی به طرف حیاط است.
در هر چهار گوشه حیاط، ایوانی قرار گرفته که در هر ضلع، شش ستون سقف آن را حمل می‌کند.
مسجد در گوشه جنوب‌شرقی بنا با ۱۰ر۱۳ متر عرض و ۴۲ر۱۹ متر طول واقع شده و ورود به آن از گوشه حیاط مرکزی، از اتاق‌های جانبی مسجد و همچنین از خارج بنا برای استفاده همسایگان کاخ امکان‌پذیر بوده است.
محراب مسجد در دیوار جنوبی واقع بوده و کف مسجد نیز تزییناتی با قطعاتی از سنگهای بازالت و آهک داشته است. هنگام اتمام ساخت کاخ، ساختمان مسجد ناتمام بوده است.
وسط ضلع جنوبی، تالاری مربع از سنگ مرمر به ضلع بیست متر دیده می‌شود که احتمالا برای برگزاری مراسم استفاده می‌شده است. دیوارهای این تالار تا ارتفاع دو متر و کف آن مرمرین است و بالای دیوارها موزاییک کاری شده است. ضلع رو به حیاط این تالار سه در دارد. سقف تالار نیز روی ستونهایی در چند ردیف قرار گرفته است. در دو طرف تالار، دو فضای
مستطیل‌شکل قرینه با طول مساوی ۴۲ر۱۹ و عرض ۷۰ر۹ و ۸۱ر۹ متر وجود دارد که هر کدام با سه در به تالار راه می‌یابند و مستقیمآ به حیاط راه ندارند. فضای
مستطیلی سمت شرقی تالار سه ستون دارد و فضای غربی آن از پنج اتاق تشکیل شده که اتاق وسطی بزرگ‌تر است.
این تالار محل پذیرایی خلیفه از مهمانان و حل و فصل دعاوی بوده است.
اگرچه حفاری ضلع غربی کاخ به صورت کامل انجام نشده است، اما بررسی‌ها نشان داده که در دو گوشه جنوبی و شمالی این ضلع، دو ایوان بزرگ و در انتهای هر ایوان، دو اتاق کوچک و روی‌هم رفته دو بیت (فضای مسکونی مستقل درون
خانه) ساخته شده بوده که در کف این اتاقها از سنگهای متنوع رنگی، موزاییک و از طاق تونلی در ورودی بعضی اتاقها استفاده شده است. هر ایوان نیز با پلکانی که قسمتهایی از آن‌ها هنوز باقی مانده، به حیاط مرکزی مرتبط می‌شده است. اتاقی گنبددار نیز در قسمت غربی کشف شده که باتوجه به ویژگیهای موجود، احتمالا
حمام بوده است.
در ضلع شمالی، بعضی قسمت‌های دیوار تا حدود دو متر باقی مانده است. در زاویه غربی این ضلع، دو اتاق
مستطیل موازی بوده که از طریق درهایی هم به اتاق‌های غربی بنا و هم به مجموعه پنج اتاق متصل شده‌اند. اتاق‌های مرکزی و قسمت سمت چپ این مجموعه دری به سوی حیاط داشته‌اند. یکی از این اتاقها به برج وسط دیوار شمالی راه داشته که شبیه به قصرالمُشَتّی و احتمالا محل استراحت سربازان و محافظان و مهمانان بوده است. در سمت شرقی این اتاقها، تالار بزرگی با ستونهایی در وسط آن قرار داشته است.
از مهم‌ترین آثار مکشوفه کاخ مقادیری سفال ساده،
سلاح، ابزار ساختمانی و سه
سکه طلای یک دیناری با تاریخ‌های ۸۹، ۹۸ و ۱۱۶ از زمان ولید، سلیمان و هشام اموی است.
این کاخ دارای تزیینات بسیار بوده‌است. داخل
گنبد کنده‌کاری‌های متنوعی دیده می‌شود که نمای داخلی گنبد را به صورت هشت دایره در آورده است. قسمتهایی از گنبد که کنده کاری ندارند، با شیشه‌های رنگی موزاییک کاری شده‌اند.
در کف فضاهای مختلف کاخ،
موزاییک کاری‌های مختلفی وجود دارد. قاب بندی‌های خاصی با نقوش رنگین به گونه‌ای
آرایش یافته‌اند که نقش‌های قالی‌گون تزیینی را به نمایش گذاشته‌اند.
نقش‌های کنگره‌دار پلکانی که در آثار قبل از
اسلام به وفور به کار رفته، در
عهد امویان و برای اولین بار در زمان ولید در خربة‌المنیه استفاده شده‌اند.
معمولا این نوع کاخ‌ها مجموعه‌ای تالار داشتند که به عنوان تختْخانه، محل پذیرایی‌های رسمی و تفریح شاهانه خلیفه بوده است
امویان در اوایل دوران خود با ورود به صحرای
سوریه در مناطق قابل
زرع ساکن شدند و بنّایان و معماران بیزانسی کاخ‌های آنان را ساختند. همچنین آن‌ها از شیوه قلعه‌سازی بیزانسی‌ها برای ساختار کاخ‌های اموی بهره بردند که خربة‌المنیه نیز نمونه‌ای از آنهاست.
(۱) عفیف بهنسی، «القصور الشامیة و زخارفها فی عهد الامویین».
(۲) امیره عادل، «ماتبقی من المدمّر: خربة المنیه».
Retrieved Sep ۲۱, ۲۰۱۰, from http://archeologist ahlamontada com/montada-f ۷/topic-t ۲۰۰۹htm
(۳) Keppel Archibald Cameron Creswell, Early Muslim architecture, NewYork ۱۹۷۹.
(۴) idem, A short account of early Muslim architecture, revised and supplemented by James WAllan, Aldershot, Engl ۱۹۸۹.
(۵) Richard Ettinghausen and Oleg Grabar, The art and architecture of Islam: ۶۵۰-۱۲۵۰, Harmondsworth، Engl۱۹۸۷.
(۶) Oleg Grabar, "The architecture of Power: palaces, citadels and fortifications", in Architecture of the Islamic world, ed George Michell, London: Thames and Hudson, ۱۹۸۴.
(۷) Alexandre Papado- poulo, Islam and Muslim art, translated from the French by Robert Erich Wolf, London ۱۹۸۰؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خِرْبَة المِنیَه»، شماره۶۹۷۷.
