خانه خدا (فیلم مستند)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خانه خدا، فیلمی
مستند از
مراسم حج که زمینه‌ساز جذب مخاطبان جدید برای سینمای
ایران شد.
این فیلم ۹۶ دقیقه‌ای، که به طریقه ۳۵ میلیمتری رنگی فیلمبرداری و در ۱۳۴۵ش ساخته شد
و در
رمضان همان
سال به نمایش درآمد،
برگزاری مراحل مقدّماتی و
مناسک حج تمتعِ زائران ایرانی و غیرایرانی را نمایش می‌داد. تا پیش از این فیلم، تصویر
خانه خدا تنها در دو فیلم مستند ایرانی ثبت شده بود، یکی در سفرنامه برادران امیدوار و دیگری فیلمی به کارگردانی محمدعلی ایثاری که انگیزه ساخت فیلم خانه خدا بود.
درباره روند ساخت خانه خدا که با
اجازه ملک سعود،
پادشاه عربستان سعودی، انجام شده بود،
روایتهای گوناگونی وجود دارد. براساس تحقیقات مبتنی بر اظهارات عوامل فیلم و بدون اکتفا به عنوان‌بندی آن، ابوالقاسم رضایی (۱۲۹۳ـ۱۳۷۵ش)، فرزند میرزاابراهیم خان صحاف‌باشی از اولین مؤسسان سالن سینما در
ایران، تهیه و کارگردانی (نه با تعریف رایج) این
اثر را به عهده داشت
و جلال مقدّم (۱۳۰۸ـ۱۳۷۵ش)
مشاور او بود،
که به گفته ابراهیم گلستان
فقط در تهیه مقدّمات و اجازه سفر به عربستان نقش داشت.
رضایی که پیشتر فیلمبردار و تدوینگر شماری آثار سینمایی بود،
مدتی مدیریت استودیوی ایران فیلم را برعهده داشت و خانه خدا محصول همین استودیوست.
ویژگی بارز و مؤثر این فیلم به گروه فیلمبرداری حرفهای آن باز می‌گردد که حاصل انتخاب هوشمندانه رضایی است. گروه فیلمبرداری را احمد شیرازی، نعمت حقیقی، محمدعلی ایثاری و عباس دستمالچی تشکیل می‌دادند.
احمد شیرازی و نعمت حقیقی به لحاظ درک بصری و شناخت از صحنه‌بندی (میزانسن)، قاببندی، ترکیببندی (کمپوزیسیون)، نوع حرکات دوربین و شیوه برخورد با مکان (لوکیشن) های واقعی و زائران، بخشی از کارگردانی را هنگام فیلمبرداری عهدهدار بودند. حضور این دو و تقسیم کار میان آنان و دو همکارشان خوراک تصویری مناسب و کاملی از مراحل مختلف مراسم حج فراهم ساخت که تدوینگر از آن برای شکلدهی یک فیلم مستند گزارشی، آمیخته با جذابیتهای بصری، استفاده فراوان کرد.
گویندگان (راویان) فیلم به زبان فارسی، اسدالله پیمان و محمود سعادت و
قاری قرآن حمزه ریحانی بودند. گفتار فیلم بعدآ به انگلیسی
ترجمه شد و شرکت آشوقا فیلم آن را به بیش‌تر کشورهای
مسلمان فروخت. این فیلم نخستین فیلم ایرانی بود که تا این
حد به بازار خارجی راه یافت.
علی بهاری خواننده، خوشدل تهرانی تنظیم‌کننده اشعار، عزیز رشکی عکاس و عباس مظاهری سازنده عنوان‌بندی، طراح پوستر و نقش آگهی (پلاکارد) فیلم بودند.
از رخدادهای همزمان با نمایش عمومی این
اثر، حمله جوان مذهبی تندرویی به ابوالقاسم رضایی در حیاط استودیو ایران بود که پس از آن، رضایی برای همیشه ایران را ترک گفت.
این اثر در اوضاعی که سینمای رؤیاپرداز با اتکا به آثار ملودرام و کمدیهای سطحی یکه‌تاز بود، توانست کسانی را که به لحاظ ریشه‌ها و عقاید سنّتی و مذهبی و باتوجه وضع و فضای سینمای آن دوره، با آن میانه خوبی نداشتند، به سالن‌های نمایش فیلم بکشاند. چنانکه برخی که سینما رفتن را
گناه می‌دانستند، با خانواده به دیدن آن رفتند،
گرچه انگیزه‌های سودجویانه برای به دست آوردن
بازار دست‌نخورده تماشاگران مذهبی نیز از جمله اهداف سازندگان آن بود.
گزارش جلال آلاحمد از اکران فیلم تأمل برانگیز است.
این فیلم برنامه افتتاحیه نخستین سالن سینمای شهر مذهبی
قم در آذر ۱۳۴۸ بود.
شاید تنها فیلمی که پس از خانه خدا توانست نگاه منفی به
سینما را منتفی سازد،
محمد رسول الله ساخته
مصطفی عقاد باشد.
خانه خدا در هفتادوششمین نشست کانون فیلم معناگرا (۱۵ آذر ۱۳۸۷) در تهران نیز به نمایش درآمد
________________________________________
(۱) جلال آل احمد، ادب و هنر امروز ايران: مجموعه مقالات، ۱۳۴۸ـ۱۳۲۴ه .ش، پژوهش و ويرايش
مصطفی زمانی‌نيا، تهران ۱۳۷۳ش.
(۲) جمال اميد، تاريخ سينمای ايران، ج ۱، تهران ۱۳۷۴ش.
(۳) عباس بهارلو (غلام حيدری)، دانشنامه سينمای ايران، تهران ۱۳۸۳ش.
(۴) محمد تهامی نژاد، سينمای مستند ايران، عرصه تفاوتها، تهران ۱۳۸۱ش.
(۵) مرتضی سيدمحمدی، فرهنگ كارگردانهای سينمای ايران: ۱۳۷۵ـ ۱۳۰۹، تهران ۱۳۷۶ش.
(۶) مهرداد فراهانی، «كارگردان فيلم مستند خانه خدا ابوالقاسم رضايی است نه جلال مقدم»، پيك مستند.
(۷) مسعود مهرابی، تاريخ سينمای ايران: از آغاز تا سال ۱۳۵۷، تهران ۱۳۶۵ش.
(۸) علیاصغر كشانی، فرآيند تعامل سينمای ايران و حكومت پهلوی، تهران ۱۳۸۶ش.
(۹) ابراهيم گلستان، نوشتن با دوربين: رو در رو با ابراهيم گلستان، مصاحبه كننده: پرويز جاهد، تهران ۱۳۸۴ش.
(۱۰) شاهرخ گلستان، فانوس خيال: سرگذشت سينمای ايران از آغاز تا پيروزی انقلاب اسلامی به روايت بی.بی.سی، تهران ۱۳۷۴ش.
(۱۱) %۲۰Khoda.htm. Retrieved Jun.۲۱، ۲۰۰۹، from http://www.peykemostanad. com/۱۳۸۷/MF-Khaneh
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خانه خدا»، شماره۶۸۸۳.
