حوزه عملیه (برنامه‌های تبلیغی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حوزه علمیه پس از
انقلاب اسلامی تشکیلات منسجمی برای اداره‌ی امور تبلیغی
مسلمانان و
شیعیان ایجاد نکرد تا این که در سال ۱۳۷۰ در دیداری که اعضای شورای مدیریت حوزه علمیه قم با
مقام معظم رهبری داشته‌اند،پیرو توصیه‌های ایشان با نظر شورای مدیریت حوزه علمیه قم، کمیته‌ی برنامه‌ریزی برای ایجاد مرکز و تشکیلات تبلیغی به وجود آمد. اساس برنامه‌ریزی آن کمیته، تربیت مبلغانی بود که بتوانند به وسیله‌ی ابزارهای نوین، پیام‌ها و آموزه‌های اسلامی ـ شیعی را به مردم داخل و خارج از کشور برسانند. کمیته‌ی مذکور در نهایت به این نتیجه رسید که مرکزی با عنوان «مرکز آموزش‌های تخصصی تبلیغ» آغاز به کار نماید و به امور تربیت مبلغ بپردازد تا مبلغان، کادری بهینه و مطلوب داشته باشند.
یک
آیین و مکتب با
تبلیغ و بیان اهداف، آرمان‌ها و غیره استقرار می‌یابد و پس از آن به صورت مکتب و
مذهب افراد، راهنمای عمل آنان می‌شود. تمام
انبیاء الهی هنگام عرضه‌ی
دین خود به جامعه‌ی خویش، از راه تبلیغ، تبیین و
انذار وارد شده‌اند و پس از تثبیت آن آیین، طرف داران آن نیز به همین شیوه مکتب را گسترش داده، همواره در ترویج آن کوشیده‌اند.
دین اسلام در مقام آخرین و کامل‌ترین دین الهی نیز همین ویژگی را داشته است.
قرآن کریم از سویی بر
تفقه و آگاهی در دین تاکید کرده و از سوی دیگر هدایت و
ارشاد مردم را وظیفه‌ی عالمان قلمداد نموده است. «فلولا نفر من کلّ فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون؛
پس چرا از هر گروهی (قومی) از میان خودشان، دسته‌ای کوچ نمی‌کنند تا در دین آگاهی یابند و هنگامی که به سوی قوم خویش بازگشتند، آنان را بیم دهند؛ شاید خودداری کنند.» پیامبران به ویژه پیامبر گرامی اسلام برای نشر و گسترش پیام آسمانی
توحید با پذیرش دشوارترین شرایط، دین الهی را تبلیغ کرده و به
تربیت و اعزام مبلغ پرداخته‌اند.
هجرت برای تبلیغ دین خدا با هجرت تاریخی و سرنوشت‌ساز
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از
مکه به
مدینه،
ارزش بسیار یافت و تاسیس حوزه‌های علوم دینی و گسترش آن‌ها به وسیله‌ی
امامان معصوم (علیهم‌السّلام) و وارثان علمی و معنوی آن بزرگواران، برای فهم دین و تبلیغ آن با توجه به آیه‌ی اشاره شده و هم چنین سیره‌ی نبوی و علوی آغاز شد. روحانیون شیعه نیز از زمان تاسیس حوزه‌های علمیه، هر زمان احساس تکلیف می‌کردند به امر تبلیغ دین مبین اسلام می‌پرداختند و بیشتر طلاب پس از تفقه در دین خدا، به موطن خود بر می‌گشتند و آن‌چه آموخته بودند، به هم‌وطنان خود انتقال می‌دادند.
در گذشته شیوه‌ی تبلیغ دین در حوزه‌های علمیه بیشتر جنبه‌ی فردی داشت تا سازمانی؛ بدین معنی که طلاب و فضلای حوزه‌های علمیه به مناسبت‌های مختلف همچون
ماه رمضان،
ماه محرم و
صفر و ایام فاطمیه و غیره به سفرهای تبلیغی می‌رفتند تا این‌که در زمان
آیت‌الله بروجردی ایشان سعی نمود تبلیغ را سامان دهد و حتی در اندیشه‌ی اعزام طلاب به خارج از کشور برای نشر و ترویج اندیشه‌های شیعی بود و برخی مراکز اسلامی را در کشورهای غربی تاسیس نمود.
شیوه‌ی فوق در نهضت اسلامی که به پیروزی انقلاب اسلامی انجامید، بسیار مؤثر بوده است و طلاب با استفاده از فرصت‌های تبلیغی، درصدد تشریح اهداف و آرمان‌های حضرت امام برآمدند و از سوی دیگر مفاسد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نظام پهلوی را برملا ساختند.
با پیروزی انقلاب اسلامی و نقش محوری
روحانیت در ایجاد پیروزی و تثبیت آن، اندیشه‌ی انسجام تبلیغات اسلامی قوت گرفت و در ابتدای امر روحانیون حوزه‌ی علمیه‌ی قم که بیشتر آنان از شاگردان و مدرسان حوزه‌ی علمیه‌ی قم بودند، در ساختمان‌های اطراف آستانه‌ی
حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) تشکلی به نام «تبلیغات امام» ایجاد کردند که پس از‌اندکی عنوان آن به «دفتر تبلیغات امام»، تبدیل شد. هدف اساسی تشکل «تبلیغات امام» یا «دفتر تبلیغات امام»، اعزام روحانیون به مناطق مختلف کشور و هم‌چنین رسیدگی به امور فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و وضعیت انقلاب جامعه‌ی ایران آن روز بود.
«دفتر تبلیغات امام» در عرصه‌های مختلفی فعالیت می‌کرد. پس از مدتی، نهادهایی تخصصی در نظام جمهوری اسلامی تاسیس گردید و ضرورت تاسیس نهادی که متولی امور تبلیغی در حوزه باشد، احساس گردید. بدین‌منظور عده‌ای از شاگردان امام، «دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم» را برای سامان دهی به امور تبلیغی روحانیون تاسیس نمودند.
با وجود آن که نهادی با عنوان «دفتر تبلیغات اسلامی» به منظور سامان‌دهی تبلیغات اسلامی تاسیس گردید و نهاد دیگری با عنوان «سازمان تبلیغات اسلامی» وارد عرصه‌ی تبلیغات دینی گردید، تا اوایل دهه‌ی ۷۰، شیوه‌ی تبلیغات حوزه‌ی علمیه‌ی قم هم چنان به شیوه‌ی سنتی بود و مبلغان در فرصت‌ها و ایامِ تبلیغی به سفرهای تبلیغی اعزام می‌شدند.
در دوران معاصر، حوزه‌های علمیه به ویژه حوزه‌ی قم به دلایل مختلف از جمله
فرهنگ حاکم بر حوزه‌های علمیه، بر تفقه در دین بیش از تبلیغات و هدایت مردم تاکید می‌کند؛ حال آن‌که هیچ کدام از تفقه و تبلیغ، بدون دیگری برای هدایت جامعه‌ی انسانی کافی نیست.
دفتر تبلیغات اسلامی، نهادی است حوزوی، انقلابی، تبلیغی و علمی، که به منظور ایفای نقش واسط فعال میان حوزه‌های علمیه و نیازهای دینی مردم و نظام اسلامی در اولین ماه‌های پیروزی انقلاب اسلامی تأسیس گردید. هدف این نهاد، «تبیین و گسترش باور، بینش و
ارزش‌های اسلامی و انقلابی، و تعمیق و توسعه دانش و معرفت اسلامی» است، و فعالیت‌های اصلی آن در سه مرکز بزرگ حوزه‌های علمیه:
قم،
مشهد و
اصفهان تمرکز یافته است.
اما رسالت دفتر تبلیغات اسلامی در ایفای نقش واسط فعال میان حوزه‌های علمیه با نیازهای دینی مردم و نظام اسلامی، و جهت‌گیری اساسی آموزشی آن به سوی تربیت حوزویان توانمند در عرصه‌های تولید و تحقیق اندیشه و
معارف اسلامی و گسترش باورها و
ارزش‌های اسلامی و انقلابی و پاسخگویی مؤثر به نیازهای دینی
جامعه، ایجاب می‌کند ساختارها، فرایندها، محتواها، امکانات و ظرفیت‌ها در این مسیر تنظیم و سنجیده شود. از طرفی دیگر تعهد به ارائه خدمات علمی- آموزشی با رعایت استانداردهای لازم و کیفیت‌بخشی هرچه بیشتر به آن‌ها باعث ایجاد حداکثر کارایی و اثربخشی (بهره‌وری) خواهد شد.
حوزه‌ی علمیه‌ی قم پس از
انقلاب اسلامی ـ برخلاف انتظار
شیعیان داخل و خارج از کشور از حوزه‌های علمیه و با وجود تلاش‌های دشمنان جمهوری اسلامی برای از بین بردن زمینه‌ی دینی و معنوی جوانان کشور ـ تشکیلات منسجمی برای اداره‌ی امور تبلیغی مسلمانان و شیعیان ایجاد نکرد تا این که در سال ۱۳۷۰ در دیداری که اعضای شورای مدیریت حوزه‌ی علمیه‌ی قم با
مقام معظم رهبری داشته‌اند، ایشان در این زمینه تاکید نمودند: «واقعاً تبلیغ، نیاز دارد به این که افرادی برای این رشته تربیت شوند و در زمینه تبلیغ آموزش ببینند.»
پیرو توصیه‌های ایشان با نظر شورای مدیریت حوزه‌ی علمیه‌ی قم، کمیته‌ی برنامه‌ریزی برای ایجاد مرکز و تشکیلات تبلیغی به وجود آمد. اساس برنامه‌ریزی آن کمیته، تربیت مبلغانی بود که بتوانند به وسیله‌ی ابزارهای نوین، پیام‌ها و آموزه‌های اسلامی-شیعی را به مردم داخل و خارج از کشور برسانند. کمیته‌ی مذکور در نهایت به این نتیجه رسید که مرکزی با عنوان «مرکز آموزش‌های تخصصی تبلیغ» آغاز به کار نماید و به امور تربیت مبلغ بپردازد تا مبلغان، کادری بهینه و مطلوب داشته باشند.
اهداف این مرکز در یک جمله تربیت مبلغانی است که با شناخت درست مخاطبان خویش، بتوانند آنان را به سمت و سوی اهداف قرآنی، هدایت و ارشاد کنند. از این‌رو، تبلیغ و ارشاد مردم منحصر به سخنرانی نیست، و وظایف و اهداف این مرکز به پنج بخش تقسیم می‌شود:
۱ـ تربیت نویسنده؛
۲ـ تربیت مبلغ برای داخل کشور؛
۳ـ تربیت مبلغ برای اداره‌ها و سازمان‌ها؛
۴ـ تربیت مبلغ برای خارج از کشور؛
۵ـ تربیت مبلغان آشنا به مسایل هنری.
در سال ۷۱ آموزش با مشکلات بسیاری شروع شد و در دوره‌ی اول، حدود چهل نفر پذیرش شدند و دوره‌ی دوم با استقبال مطلوبی مواجه گردید.
در این مرکز شش گروه آموزشی زیر در نظر گرفته شده است:
۱ـ قرآن و
حدیث؛ ۲ـ
کلام؛ ۳ـ تبلیغ و تربیت؛ ۴ـ
تاریخ؛ ۵ـ
سیاست؛ ۶ـ علوم.
از نظر مواد آموزشی با توجه به احساس نیاز به اطلاعات گسترده درباره‌ی مسایل روز و آگاهی از مباحث مختلف دینی، قرآنی، اعتقادی،
احکام اسلامی درس‌های این مرکز بسیار متنوع پیش بینی شده است.
بخش اول مخاطب‌شناسی است: یعنی اطلاعاتی که برای شناخت مشخصه‌های فکری ـ روانی مخاطبان مورد نیاز مبلغان است؛ مانند
روان‌شناسی،
جامعه‌شناسی و مطالبی از این قبیل.
بخش دوم اطلاعاتی است: که برای عرضه به مردم، مورد نیاز مبلغان است؛ مانند تفسیر قرآن، حدیث،
عقاید و
کلام جدید،
تاریخ اسلام، فرق و مذاهب.
بخش سوم آموزش‌هایی است که به شیوه‌ی ارایه‌ی مطلب مربوط می‌شود؛ یعنی پس از آن‌که مبلغ مخاطبانش را شناخت، برای عرضه‌ی مطالب به آنان، باید از چه شیوه‌ای عمل کند تا حداکثر استفاده را ببرند. این آموزش‌ها شامل
آیین نگارش،
فن خطابه، و روش برخورد با بزه کاران و طریقه‌ی ارشاد آنان است.
بخش چهارم اطلاعات عمومی در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، ریشه‌های انقلاب، تاریخ سیاسی معاصر ایران، جغرافیای سیاسی و اقتصادی کشورهای اسلامی است.
مرکز آموزش‌های تخصصی تبلیغ که در سال ۱۳۷۱ تاسیس گردید، بیش تر به تربیت محقق می‌پرداخت و به منظور تکمیل آن مرکز و کاربردی کردن آموزش‌های تخصصی تلاش می‌کرد.
مقام معظم رهبری در سفری در سال ۱۳۷۲ به شهر قم سفارش اکید داشتند که‌یکی از واجبات حوزه، هجرت
است. پیرو توصیه‌ی مقام رهبری، مدیریت حوزه‌ی علمیه‌ی قم طرحی را آماده و به دفتر ایشان ارسال داشتند و با موافقت ایشان، ستاد اجرایی هجرت کوتاه مدت حوزه‌ی علمیه‌ی قم تاسیس گردید.
در طرح هجرت کوتاه مدت، دو ارگان مهم فعالیت مشترک داشتند. «دفتر تبلیغات حوزه‌ی علمیه‌ی قم» که بیش از یک دهه سابقه‌ی اعزام مبلغ به مناطق مختلف کشور را داشت و «سازمان تبلیغات اسلامی» که از دهه‌ی ۶۰ فعالیت تبلیغی خود را در عرصه‌های مختلف آغاز کرده بود. مرکز مدیریت حوزه‌ی علمیه‌ی قم که از ابتدای دهه‌ی ۷۰ با تاسیس مرکز آموزش‌های تخصصی تبلیغ وارد عرصه‌ی عینی و علمی تبلیغ گردیده بود نیزبا آنان همکاری داشت.
طرح هجرت در آغاز فعالیت خود، طرح هجرت کوتاه مدت را آغاز کرد و روحانیون را در اوقات فراغت و تابستان به مناطق مختلف اعزام می‌کرد و تلاش داشت تا با آموزش‌های کوتاه مدت، بتواند مبلغان را با روش‌های نوین تبلیغی آشنا نماید و آنان نیز در امر تبلیغ با استفاده از این روش‌های نوین بتوانند‌اندیشه‌های دینی و شیعی را به قشرهای مختلف جامعه عرضه کند. در ادامه به اهداف و ویژگی‌های طرح هجرت پرداخته می‌شود.
۱ـ: اجرا و پیاده کردن منویات و نظرات مبارک مقام معظم رهبری؛ حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، برای عزیمت برادران روحانی در تابستان به مناطق مختلف کشور، با برنامه‌ای منسجم، نوین و سازمان یافته. مطالب این قسمت از جزوه‌ی راهنمای اجرایی طرح تابستانی هجرت (ویژه‌ی روحانیون مهاجر) که به اهتمام دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم و سازمان تبلیغات اسلامی تهیه شده، اقتباس گردیده است.
۲: گسترش معارف اسلامی در جامعه، به‌ویژه در بین نوجوانان و جوانان.
۳: تربیت و آموزش نوباوگان و آینده‌سازان میهن اسلامی.
۴: رفع شبهات اعتقادی و پیش‌داوری‌های منفی در زمینه‌ی دین و دین‌داری از اذهان نوجوانان و جوانان.
۵: فعال نمودن
مساجد و مرتبط کردن قشر آینده‌ساز با روحانیون متعهد.
۶: مبارزه با تهاجم فرهنگی دشمنان.
۷: پر نمودن و سودمند ساختن اوقات فراغت جوانان.
۸: شناسایی استعدادهای درخشان و پرورش و شکوفایی بیش تر آنان.
۱: از ویژگی‌های عمده‌ی طرح مذکور این است که دو نهاد، با سال‌ها تجربه و سابقه‌ی فعالیت مستقل تبلیغی و فرهنگی، برنامه‌ی مشترکی را طراحی، تهیه و تنظیم نموده، در سراسر کشور به مرحله‌ی اجرا درآورده‌اند که مسلماً این همکاری سبب تکامل و بهره‌وری بیشتر طرح‌ها و برنامه‌های مشابه گذشته خواهد شد.
۲: تنوع در برنامه‌ها و جذاب بودن آن‌ها که عبارتند از:
الف: فرهنگی؛ شامل درس‌های
قرائت،
تجوید، آموزش قرآن،
اعتقادات،
احکام،
اخلاق، قصه‌های قرآن و آموزش سیاسی با شیوه‌های جذاب و جدید.
ب: هنری؛ شامل کلاس‌های خطاطی، نمایش، سرود، نمایش فیلم و غیره، و برای خواهران کلاس‌های گل‌دوزی و خیاطی و مانند آن.
ج:
ورزشی؛ شامل برگزاری مسابقات
ورزشی با استفاده از مدارس نزدیک به مساجد، سالن‌های
ورزشی و امکانات موجود در آن‌ها.
د: تفریحی ـ زیارتی؛ شامل برگزاری اردوهای تفریحی ـ زیارتی یک روزه برای شرکت‌کنندگان در داخل استان و اردوهای چندروزه برای ممتازان.
۳: از دیگر ویژگی‌های شاخص این طرح، تهیه و تدوین کتاب‌ها و جزوه‌های آموزشی است که با توجه به مقتضیات زمان و لزوم تبیین مسایل ضروری جوانان و نوجوانان و برای رفع شبهات از اذهان آنان تنظیم و تالیف گردیده است. در این زمینه، بخش آموزش در قالب گروه‌های تحقیق و تالیف و با استمداد از مراکز تحقیقی حوزوی و اساتید فن و تلاش پی‌گیر، موفق به تنظیم کتاب‌های قابل تدریس برای سه مقطع دبستان، راهنمایی و دبیرستان گردیده است.
۴: انتخاب مساجد به صورت مراکز فعالیت‌های فرهنگی.
۵: حداکثر بهره‌گیری از سوژه‌های مورد علاقه‌ی جوانان و جهت الهی دادن به آن‌ها.
۶: حداکثر استفاده از امکانات موجود و بالقوه در محل اجرای طرح.
۷: در این طرح سعی و تلاش مسؤولان و مجریان بر این است که محور کار و جهت آن در همه‌ی مقاطع به منظور اجرای کامل رهنمودها و توصیه‌های مقام معظم رهبری تنظیم شود.
۸: از ویژگی‌های دیگر طرح، استفاده‌ی مطلوب و بهره برداری لازم فرهنگی از مناسبت‌ها و ایام الله و نام‌گذاری هفته‌های اجرای طرح به نام «برنامه‌های ویژه‌ی هفتگی» می‌باشد، بدین صورت که به تناسب هر هفته،
آیات و
روایات و وقایع مربوط به آن با شرح مختصری تهیه و تدوین شده، در اختیار برادران مبلغ قرار گیرد تا به منظور آشنا نمودن و ارتباط بیشتر دانش آموزان با این مناسبت‌ها و عناوین هفتگی مورد استفاده قرار گیرد.
۹: از وظایف عمده‌ی برادران روحانی در مدت اقامت در مناطق اجرای طرح، علاوه بر تدریس کتب و جزوه‌های تنظیم شده، ترغیب و
تشویق جوانان به منظور تشکیل کانون‌هایی با عنوان «کانون فرهنگی مساجد» خواهد بود. نقش مهم این کانون‌ها جذب سه قشر نونهالان، نوجوانان و جوانان برای آموزش معارف اسلامی و تداوم آموزش غیرحضوری در طول سال و هم چنین جلب پشتیبانی محلی و مردمی کردن فعالیت‌های فرهنگی خواهد بود.
۱۰: شناسایی و معرفی جوانان ممتاز شرکت کننده در برنامه‌های طرح، طبق معیارهای
ارزش یابی، به وسیله‌ی روحانیون اعزامی و تشکیل پرونده‌ی آموزشی برای تداوم آموزش آنان.
لازم به ذکر است در این ارتباط و در طول اجرای طرح در سال ۱۳۷۳، دفتر تبلیغات اسلامی موفق گردید ۳۵۰۰ نفر از این جوانان را شناسایی و جمعی از آنان را تحت پوشش قرار دهد که مقدمات اشتراک مجله‌ی «با معارف اسلامی آشنا شویم» (از انتشارات دفتر) برای کلیه‌ی آنان فراهم شده است.
۱۱: یکی دیگر از ویژگی‌های قابل توجه طرح این است که کلیه‌ی روحانیون اعزامی، علاوه بر اجرای برنامه‌های فرهنگی مذکور و کلاس داری در محل اعزام، وظیفه‌ی تبلیغ به صورت سنتی و اقامه‌ی
نماز جماعت، سخنرانی و بیان احکام در مساجد برای عموم مردم و حضور در بین مردم را نیز به عهده دارند و طبق برنامه، مکان‌های تبلیغ باید شهرهای محروم و مرکز بخش‌ها و روستاهایی که حداقل ۲۵۰۰ نفر جمعیت دارند، باشد.
۱۲ـ با توجه به ضرورت نظارت بر حسن اجرای امور، کنترل و ارزیابی دایمی فعالیت‌های جاری و دریافت بازخوردها و اصلاح برنامه در مراحل مختلف طراحی و اجرا و کسب تجربیات برای برنامه‌ریزی آینده، در نظر است در طول مدت اجرای طرح، بازرسان و ارزیابان سازمان تبلیغات اسلامی و دفتر تبلیغات اسلامی با سرکشی به مکان‌های تبلیغ و دیدار با مبلغان، دانش‌آموزان و مسؤولان محل و هماهنگی فعالیت‌ها، از نقایص احتمالی بکاهند و گزارش مستمر بازرسی را برای پی‌گیری به ستاد مرکزی، متشکل از سازمان تبلیغات اسلامی و دفتر تبلیغات اسلامی، تقدیم نمایند تا نقطه ضعف‌ها، اصلاح و نقاط مثبت، تقویت گردد. هم‌چنین در این زمینه، روحانیون برجسته و موفق در اجرای طرح با
معیارهای ارزش‌یابی شناسایی شده، ضمن تقدیر شایسته از ایشان، در راه اجرای بهتر طرح در سال‌های آینده از وجود آنان استفاده خواهد شد.
طرح مذکور که در قالب طرح هجرت کوتاه مدت با همکاری مشترک دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم و سازمان تبلیغات اسلامی به اجرا گذاشته شد، فعالیت و کارکرد نسبتاً مطلوب این طرح را نشان داد؛ در نتیجه در اواخر دهه‌ی ۷۰ با تجربه‌ای که از طرح هجرت کوتاه مدت و تابستانی به دست آمده بود، حوزه‌ی علمیه‌ی قم به این نتیجه رسید که طرح هجرت بلند مدت را در دستور کار خویش قرار دهد و بدین‌سان ستاد اجرایی هجرت بلند مدت حوزه‌ی علمیه‌ی قم تاسیس شد و معاونت تبلیغ و آموزش‌های کاربردی حوزه‌ی علمیه‌ی قم
این مساله را با کمک مدیریت دنبال کرد و هم اکنون هجرت بلند مدت در این حوزه به اجرا درمی آید که کم‌ترین زمان آن، دو سال می‌باشد.
اگر معاونت تبلیغ و آموزش کاربردی حوزه‌ی علمیه‌ی قم بتواند مراکز متعدد تبلیغی را در یک‌جا تمرکز دهد و هدایت آن‌ها را بر عهده بگیرد، در حقیقت به امور تبلیغی طولانی
روحانیت شیعه سامان داده و در آینده نیز می‌توان کارکرد مطلوب آن را برای حوزه‌ی علمیه‌ی قم شاهد بود.
گسترش و ترویج دین اسلام با مهاجرت علمای اسلام به بلاد مختلف صورت گرفته است. نفوذ اسلام در
اروپا،
آفریقا،
آمریکا،
آسیا و غیره. با حضور علما و روحانیون بوده است، ولی این حضور و تبلیغ دین، به صورت فردی اعمال می‌شده و هر روحانی که خود احساس وظیفه می‌کرده، به امر تبلیغ دین می‌پرداخته است.
از دهه‌ی ۱۳۳۰، به دستور آیت‌الله بروجردی، روحانیون به کشورهای اروپایی اعزام شدند و با تاسیس مراکز اسلامی همچون مرکز اسلامی هامبورگ، به امر تبلیغ اسلام و آیین تشیع پرداختند. قطعاً مبلغان خارج از کشور باید دارای ویژگی‌ها و شرایط خاص باشند که توان پاسخگویی به شبهات برون دینی را داشته باشند؛ افرادی مثل
شهید بهشتی و غیره به خوبی از عهده‌ی این وظیفه برآمدند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، دفتر تبلیغات که عهده‌دار امر تبلیغ در ایران شده بود، واحدی نیز برای اعزام مبلغ به خارج کشور در نظر گرفت و بدین منظور نیز مرکز آموزش زبان‌های خارجی به ویژه زبان انگلیسی و عربی را ایجاد کرد تا مبلغان با تسلط به
زبان انگلیسی و
زبان عربی، بتوانند اسلام را به نحو مطلوب عرضه کنند.
با وجود محدودیت‌های مختلف و درگیر بودن ایران در
جنگ تحمیلی با
عراق، دفتر تبلیغات در حد وسع و امکانات خود در این زمینه، پیش تاز و پیش گام بوده است. پس از پایان جنگ، به ویژه در دهه‌ی ۱۳۷۰، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی که وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است، امور تبلیغ در خارج از کشور را بر عهده گرفت؛ زیرا رایزنی‌های فرهنگی در تمام کشورهای دنیا، از لحاظ تشکیلاتی به این سازمان وابسته هستند و به امور فرهنگی در خارج از کشور می‌پردازند.
البته کارکرد سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی با تاسیس حوزه‌ها و مدارس خارج کشور که به وسیله‌ی سازمان مدارس و حوزه‌های علمیه اداره می‌شوند، مقداری تحت الشعاع قرار گرفته است؛ زیرا سازمان مدارس و حوزه‌های علمیه‌ی خارج کشور، معمولاً افرادی را که ویژگی‌های اعزام به خارج داشته باشند، به صورت مبلغ و مدیر به خارج از کشور اعزام کرده و آنان ضمن فعالیت چند ساله در کشور میزبان، به امور تبلیغی و تدریس علوم دینی می‌پردازند.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حوزه عملیه (برنامه‌های تبلیغی)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۲/۲۰.
