حمل اولی ذاتی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حمل اولی ذاتی یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته در
علم منطق بوده و به معنای
حمل چیزی یا اجزای ذاتی آن چیز بر خودش است.
حمل به لحاظ نوع
اتحاد موضوع و
محمول به حمل اولی ذاتی و
حمل شایع صناعی تقسیم می‌شود.
بعضی از مؤلفان در مقام تعریف حمل اولی ذاتی، عینیت مفهومی و به تبع آن، عینیت مصداقی را ملاک تحقق حمل اولی دانسته و آن را به موردی اختصاص داده‌اند که موضوع و محمول از هر جهت عین همدیگر باشند؛ یعنی هم به حسب مصداق (وجود خارجی) و هم به حسب
مفهوم و
صورت ذهنی یکی باشند، مرحوم
مظفر که طرفدار این دیدگاه است از همین مبنا در پاسخ یک
شبهه در باب
کلیات خمس و
حصر کلیات ذاتی در
جنس،
فصل و
نوع مدد می‌گیرد. مفاد شبهه، این است که
حد تام بر نوع و جنس حمل می‌شود؛ مثل: الانسان حیوان ناطق و الحیوان جسم نامٍ حساسٌ متحرک بالارادة؛ پس حد تام هم کلّی محمول و تمام حقیقت موضوعش است با اینکه نوع یا جنس و یا فصل موضوع نیست؛ پس حصر کلی ذاتی محمول در این سه صحیح نیست. پاسخ شبهه این است که حمل حد تام بر موضوع (محدود) از
سنخ حمل اولی ذاتی است و مراد از محمول در باب کلیات، محمول به
حمل شایع صناعی است.
اما برخی دیگر، گفته‌اند حمل اوّلی در جایی است که محمول به حسب عنوان و ذات، یا عینِ مفهومِ موضوع و مغایرت آنها اعتباری باشد و یا آنکه مفهوم محمول از خود مفهوم موضوع گرفته شده باشد و
تصور محمول، جزء تصور موضوع باشد.
بر اساس این دیدگاه، مواردی همچون «الانسان حیوان» از مصادیق حمل اوّلی است، اما مطابق دیدگاه اول از مصادیق حمل شایع است، زیرا مفهوم انسان غیر از مفهوم حیوان است، ولی مصادیق انسان مصداق حیوان نیز است.
هر حملی ناگزیر از وجود مغایرت و اتحاد میان موضوع و محمول است، جز اینکه در حمل اولی ذاتی مغایرت، اعتباری و اتحاد، حقیقی است، ولی درحمل شایع صناعی، مغایرت حقیقی و اتحاد اعتباری است. این نوع حمل به دلیل اتحاد مفهومی و مصداقی به دو معنا ضروری است؛ یعنی هم واجب است و هم بدیهی.
بدیهی بودن این حمل، سبب توهم مفید نبودن آن شده است، در حالی که فواید قابل توجهی دارد، از جمله:
۱. در مبحث معرّف: در مقام
تعریف و بیان ماهیت و ذاتیات اشیا از طریق
تحلیل و ترکیب، مثل: الانسان حیوان ناطق.
۲. در مبحث ماهیت: در مقام دفع این توهم که یک شیء ممکن است ذاتاً غیر خودش باشد، چنان‌که گفته می‌شود: الانسانُ مِن حیث هو انسان، انسانٌ لا غیر.
۳. در مبحث
جعل: در مقام دفع توهم امکان سلب شیء از خودش، چنان‌که گفته می‌شود: ما جَعَل المِشمِشَ مشمشاً بل جَعَل موجوداً، فانّ المشمشَ مشمشٌ فی ذاته اذ ثبوت الشیء لنفسه ضروریٌ و سلبه عن نفسه محالٌ.
این حمل را «ذاتی» می‌گویند، زیرا محمول، جزء
ذات و
ماهیت موضوع و یا عین ذات موضوع است و «اوّلی» نام گرفته است، زیرا اولاً: صدق یا کذب این نوع حمل، اوّلی و
بدیهی است و ثانیاً: ثبوت هر چیزی یا اجزای هر چیزی برای خودش بر ثبوت هر چیز دیگری برای آن مقدّم است و «بالذات» نامیده می‌شود، زیرا ذات و ماهیت موضوع استحقاق این حمل را دارد و ملاک ضرورت حمل در خود ذات موضوع است.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• گرامی، محمدعلی، منطق مقارن.
• خوانساری، محمد، منطق صوری.
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
•
سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. •
مظفر، محمدرضا، المنطق. •
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «حمل اولی ذاتی»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۲۰.
