حق تجارت (قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تجارت،
خرید و
فروش و تصرف در اصل
سرمایه برای دستیابی به سود است.
در
سوره نساء به حق
کسب و
تجارت برای
زن و
مرد و
بهره وری از حقشان اشاره شده است.
حق
کسب و
تجارت برای زن و مرد و
بهره وری از حقشان در
سوره نساء آمده است:
وَ لَا تَتَمَنَّوْاْ مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلىَ بَعْضٍ لِّلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِّمَّا اكْتَسَبُواْ وَ لِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ ممِّا اكْتَسَبنْ وَ سْلُواْ اللَّهَ مِن فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكلُ شىَءٍ عَلِيمًا«و زنهار آنچه را
خداوند به (سبب) آن بعضی از شما را بر بعضی (دیگر) برتری داده آرزو مکنید برای مردان از آنچه (به اختیار) کسب کرده‌اند بهره‌ای است و برای زنان (نیز) از آنچه (به اختیار) کسب کرده‌اند بهره‌ای است و از
فضل خدا درخواست کنید که خدا به هر چیزی داناست.»
راغب اصفهانی یادآور شده که کلمه (اکتساب) در بدست آوردن فایده‌ای
استعمال می‌شود که
انسان خودش از آن استفاده کند، و معنای کلمه (کسب) از معنای اکتساب عمومی تر است، هم آن را شامل می‌شود و هم آنچه را که برای
غیر بدست می‌آورد، بیانی که ما در باره تمنا مورد بحث داشتیم نتیجه می‌دهد که این جمله همان
نهی سابق یعنی نهی از
تمنا را بیان می‌کند، و به منزله تعلیلی برای آن است، می‌فرماید: آن چنان آرزو که گفتیم در دل راه مدهید، برای این که هر مزیتی مخصوص صاحب آن مزیت است، اگر مثلا مرد دارای مزیت
ارث دو برابر است، به خاطر نفسیتی است که خاص او است، و خلاصه به خاطر این است که مرد خلق شده، و یا به خاطر
اعمالی است که بدن او انجام می‌دهد، مردان اگر می‌توانند مثلا چهار
زن بگیرند، و زنان نمی‌توانند بیش از یک
شوهر داشته باشند، برای این است که مردان در مجتمع بشری موقعیتی دارند، که اقتضای چنین مزیتی دارد، و زنان آن موقعیت را ندارند، و اگر در
ارث دو برابر زنان ارث می‌برند، باز به همین جهت است، و همچنین زنان اگر نصف سهم مردان ارث می‌برند، در عوض خرج زندگیشان به عهده مردان است، و در امر
ازدواج ، زنان مخصوص شده‌اند به گرفتن مهر و مردان نباید
مهریه بگیرند به خاطر موقعیت خاصی است که زنان دارند.
این از نظر موقعیت خلقتی زن و مرد، از نظر
اعمال بدنی نیز چنین است، اگر مرد و یا زن از راه
عمل چیزی به دست می‌آورد خاص خود او است، و خدای تعالی نمی‌خواهد به بندگان خود
ستم کند.
از اینجا روشن می‌شود که مراد از
اکتساب در
آیه نوعی
حیازت و اختصاص دادن به خویش است، اعم از این که این اختصاص دادن به وسیله
عمل اختیاری باشد، نظیر اکتساب از راه
صنعت ، و یا
حرفه و یا به
غیر عمل اختیاری، لیکن بالآخره منتهی شود به صفتی که داشتن آن صفت باعث این اختصاص شده باشد، مانند مرد بودن مرد، و زن بودن زن.
پیشوایان علم لغت، هر چند که در باره دو واژه کسب و اکتساب گفته‌اند که هر دو مختصند بدان جایی که
عمل به اختیار آدمی انجام شود، هم چنان که واژه طلب و امثال آن مختص به این گونه موارد است، لیکن این تفاوت را بین دو واژه گذاشته‌اند که در کلمه (کسب) معنای جمع کردن خوابیده، و بسیار می‌شود که کلمه (اکتساب) در امور
غیر اختیاری
استعمال می‌شود، مثلا می‌گویند (فلانی با خوشگلی خود شهرت اکتساب می‌کند، و از این قبیل تعبیرات)، و در آیه مورد بحث بعضی از مفسرین اکتساب را به همین معنا تفسیر کرده‌اند ولی به نظر ما اگر در آیه این معنا را می‌دهد، از باب
استعمال حقیقی نیست، بلکه مجازی و از باب تشبیه و استعاره است.
و اما این که مراد از اکتساب در آیه شریفه آن چیزی باشد که آدمی با
عمل خود به دست آورد، و در نتیجه معنای آیه چنین شود، آرزو مکنید آنچه را که مردم با
صنعت و یا
حرفه‌ای که دارند به دست آورده‌اند، چون مردان از آنچه با
عمل خود به دست می‌آورند نصیب دارند، و زنان نیز از آنچه با کار خود به دست می‌آورند بهرمند هستند.
این معنا هر چند که فی نفسه معنایی درست است، لیکن باعث می‌شود که دایره معنای آیه تنگ شود، و از این گذشته رابطه اش با آیات
ارث و
نکاح قطع گردد.
و به هر حال پس معنای
آیه بنا بر بیانی که کردیم این می‌شود: (آرزو مکنید که شما نیز آن برتریها و مزایای مالی و
غیر مالی که دیگران دارند و خدای تعالی یکی از دو طایفه شما مردان و زنان را به آن اختصاص داده به شما نیز بدهد، و خلاصه مردان آرزو نکنند‌ای کاش مزایای زنان را می‌داشتند، و زنان نیز آرزو نکنند‌ای کاش مزایای مردان را می‌داشتند) برای این که این
فضیلت بدون جهت به صاحبان آن داده نشده، یا صاحب فضیلت آن را با نفسیت اجتماعی خود به دست آورده، و یا با
عمل اختیاریش یعنی تجارت و امثال آن، و معلوم است که هر کس هر چیز را کسب کند از آن بهره‌ای خواهد داشت، و هر کس هر بهره‌ای دارد به خاطر اکتسابی است که کرده. " و سئلوا الله من فضله... "
غالبا
انعام و احسانی که شخص منعم به دیگری می‌کند از چیزهایی است که در زندگی او زیادی است و به همین جهت از انعام تعبیر می‌شود به (فضل- زیادی)، و از آنجایی که در جملات قبل خدای تعالی مردم را از این که چشم به فضل و زیادی‌هایی که دیگران دارند بدوزند
نهی فرمود، و از سوی دیگر از آنجایی که زیاده طلبی و داشتن مزایای زندگی، و بلکه یگانه بودن در داشتن آن، و یا بگو از همه بیشتر داشتن و تقدم بر سایرین یکی از
فطریات بشر است، و هیچ لحظه‌ای از آن منصرف نیست، بدین جهت در جمله مورد بحث مردم را متوجه فضل خود کرد، و دستور داد روی از آنچه در دست مردم است بدانچه در درگاه او است بگردانند، و از فضل او درخواست کنند، چون همه فضل‌ها به دست او است آن افرادی هم که فضلی و یا فضلهایی دارند،
خدا به آنان داده، پس همو می‌تواند به شما نیز بدهد، و شما نیز از دیگران و حتی از آنهایی که آرزوی برتری هایشان را داشتید برتر شوید.
خدای تعالی نام این فضل را نبرده و آن را مبهم گذاشته، نفرموده از خدای تعالی کدام فضل او را
سؤال کنید، بلکه با آوردن لفظ (من- از) فرموده: از فضل او درخواست کنید، و سربسته گفتن این سخن دو فایده داده، اول این که ادب
دعا و درخواست بنده از خدای تعالی را به بندگان آموخته چون انسانی که جاهل به
خیر و
شر واقعی خویش است، اگر بخواهد از پروردگارش که عالم به حقیقت حال او است، و حقیقت حال آنچه برای خلقش نافع است را می‌داند، و بر هر چیز توانا است، چیزی درخواست کند جا دارد تنها خیر خود را از او بخواهد و انگشت روی مصداق خیر مگذارد، و سخن به درازا نکشاند، و راه رسیدن به آن را معین نکند، زیرا بسیار دیده‌ایم که شخصی نسبت به یک حاجت از حوایج خاصه‌ای از قبیل مال یا فرزند یا
جاه و منزلت یا بهبودی و عافیت بی طاقت شده و در به دست آوردن محبوبش دست به
دعا برداشته، و هر وقت دعا می‌کند جز بر آمدن آن حاجتش چیزی نخواسته ولی همین که دعایش مستجاب و حاجتش داده شده آن وقت معلومش گشته که هلاکت و خسرانش در همان بوده.
فایده دوم اینکه اشاره کند به اینکه
واجب است خواسته آدمی چیزی نباشد که با
حکمت الهیه منافات داشته باشد، حکمتی که در
تکوین به کار برده، و یا در
تشریع ، پس باید از آن
فضل که به دیگران اختصاص داده، در خواست نکنند چون اگر فرضا مردان فضلی را که خدا به زنان داده بخواهند، یا زنان فضل مخصوص مردان را بخواهند، و خدای تعالی هم به ایشان بدهد، حکمتش باطل و احکام و قوانینی که به مقتضای
حکمت تشریع فرموده
فاسد می‌شود.
پس سزاوار این است که
انسان وقتی از خدای تعالی حاجتی را می‌خواهد (که سینه اش از نداشتن آن به تنگ آمده) از خزینه
غیب خدا بخواهد، نه اینکه از دارندگان آن بگیرد، و به او بدهد، و وقتی هم از خزینه غیب او می‌خواهد رعایت ادب را نموده خدای تعالی را علم نیاموزد، زیرا خدا عالم به حال او است، و می‌داند که راه رسیدن به حاجتش چیست، پس باید اینطور درخواست کند: که پروردگارا حاجت مرا به آن مقدار و آن طریقی که خودت می‌دانی خیر من در آن است بر آورده بفرما.
فرهنگ قرآن، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، برگرفته از مقاله «تقوا در تجارت».
