حسین بن سعید اهوازی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حسین بن سعید اهوازی،
فقیه و
محدّث امامی نیمه اول قرن سوم است که همراه با برادرش حسن، آثار فقهی و حدیثی مهمی تألیف کرد.
این دو برادر در
کوفه به دنیا آمدند، ولی سال تولد آنان مشخص نیست.
درباره پدرشان سعید، در منابع فقط به این نکته اشاره شده که لقب او دَنْدان بوده
و ابن‌داوود حلّی
نام وی را در شمار راویان مجهول آورده است.
بنابر منابع، این دو برادر و نیاکانشان از آزادشدگان (موالی)
امام سجاد علیه‌السلام بودند.
دو دایی آنها، علی‌بن یحیی و جعفربن یحیی، که به‌ترتیب از یاران
امام رضا و
امام جواد علیهماالسلام بودند، در منابع رجالی،
ثقه معرفی شده‌اند.
حسین‌بن سعید از اصحاب امام رضا و امام جواد و
امام هادی علیهم‌السلام به‌شمار می‌رود.
او از این
امامان بدون واسطه
حدیث نقل کرده و به واسطه مشایخی چون
ابن‌ابی‌عُمَیر ، علی‌بن نُعمان،
حسن‌بن محبوب و
محمدبن سَنان از امامان پیشین هم
روایت کرده است.
به نوشته
نجاشی ،
نقلِ بی‌واسطه حسین‌بن سعید از فَضّالةبن ایوب (زنده در ۱۸۳)
و زُرعةبن محمد حَضْرَمی (زنده تا ۱۸۳)، که در پاره‌ای منابع به آن اشاره شده است، ممکن نیست و او، به‌واسطه برادرش حسن، از آنان روایت کرده است.
احتمالاً در نسخ قدیمی نام حسین، به اشتباه، به جای حسن ضبط شده است.
حسین‌بن سعید و برادرش حسن از کوفه به
اهواز رفتند. پس از مدتی، حسین به
قم مهاجرت کرد و در آن‌جا سکنا گزید. میزبان او در قم حسن‌بن ابان قمی بود.
حسین‌بن سعید در قم درگذشت.
سال درگذشت او دانسته نیست، ولی گفته‌اند که تا ۲۵۴ زنده بوده است.
از جمله شاگردان و راویان حدیث از او، احمدبن محمدبن عیسی (متوفی ۲۸۰)، احمدبن ادریس (متوفی ۳۰۶)، احمدبن محمد برقی (متوفی ۲۸۰)، و احمدبن محمد دینوری (متوفی ۲۸۲) بودند.
حسین‌بن سعید پیش از مرگش کتابهای خود را به فرزند میزبان خود در قم، حسین‌بن حسن‌بن ابان، داد و ازاین‌رو، ابن‌ابان همه کتابهای حسین‌بن سعید را روایت کرده است.
دیگر شاگردان او عبارتند از: فرات بن ابراهیم، محمد بن خالد برقی، عبدالرحمن بن ابی نجران، احمد بن حسین سعید (پسرش) ابراهیم بن هاشم قمی، بکربن صالح، سهل بن زیاد آدمی رازی، علی بن حکم، علی بن مهزیار، محمد بن علی بن محبوب، محمد بن عیسی عبیدی، علی بن ابی حاتم قزوینی، ابراهیم بن مهزیار اهوازی، ابو محمد بن ابی جهم، احمد بن قتیبه، احمد بن محمد بن سکن قرشی، سلیمان بن سفیان معروف بن ابو داود مسترق، محمد بن جعفر بن بطه قمی، و محمد بن حسین بن ابی الخطاب، جمعا ۲۳ نفر و شاید بیش از اینان.
رجالیانی چون برقی
و
طوسی ،
حسین‌بن سعید را فردی
موثق دانسته‌اند.
وجود نام وی در اسنادِ بیش از پنج‌هزار حدیث موجود
شیعه ، نشان‌دهنده رتبه والای او در
فقه و
حدیث است.
فقها و سیره‌نگاران نیز مقام او را ستوده‌اند.
مثلاً
محقق حلّی او را از فقهای معتبر شمرده و
ابن ندیم وی و برادرش حسن را آگاه‌ترین افراد عصر خود به فقه و آثار شیعه دانسته است.
حسن‌بن سعید، کنیه‌اش ابومحمد، از اصحاب امام رضا و امام جواد علیهماالسلام بود و در اهواز می‌زیست.
وی، مانند برادرش، به کوفی و اهوازی شهرت داشت، ولی دانسته نیست که به قم
مهاجرت کرده باشد.
حسن‌بن سعید ــکه به قرینه تقدم
طبقه روایی او بر حسین، احتمالاً برادر بزرگ‌ترِ وی بوده ــ از کسانی چون صفوان‌بن یحیی (متوفی ۲۱۰)، ابراهیم‌بن محمد خزّار، زُرعةبن محمد حَضرمی و عبداللّه‌بن مغیره (زنده تا ۱۸۳)
حدیث نقل کرده است و برخی مانند احمدبن محمدبن عیسی (متوفی ۲۸۰)، بکربن صالح و برادرش حسین‌بن سعید از او حدیث
روایت کرده‌اند.
نام حسن‌بن سعید در اسناد
احادیث شیعه، ۸۶ بار آمده است و علمای
رجال او را توثیق کرده‌اند.
مشهور است که حسن‌بن سعید کسانی چون اسحاق‌بن ابراهیم حُضینی، عبداللّه‌بن محمد حضینی و علی‌بن مهزیار را نزد
امام رضا علیه‌السلام برد و به‌واسطه او، آنان به
مذهب شیعه گرویدند.
این ماجرا در منابع گوناگون با اندکی تفاوت نقل شده است.
در منابع از سال فوت حسن‌بن سعید ذکری به میان نیامده، ولی گفته‌اند که وی تا سال ۲۲۰ زنده بوده است.
برخی تألیف پنجاه کتاب را به‌او نسبت داده‌اند.
احمد، فرزند حسین‌بن سعید، ملقب به دَنْدان و کنیه‌اش ابوجعفر، نیز از راویان حدیث بود.
وی، که همراه پدرش به قم مهاجرت کرده بود، از بیشتر استادان پدرش حدیث نقل کرده است.
او در قم درگذشت و همان‌جا
دفن شد.
کتاب‌الاحتجاج، کتاب‌الانبیاء و کتاب المثالِب از آثار اوست.
محدّثانِ قم وی را به سبب آن‌که از
غالیان بود،
ضعیف شمرده و احادیث او را درخور اعتماد ندانسته‌اند؛ اما
ابن‌غضائری ،
ضمن نقل نظر محدّثان قم، احادیث او را «سالم» تلقی کرده و از این‌رو، برخی عالمان رجال درباره او و روایاتش درنگ کرده‌اند؛ همچنان‌که شوشتری
به استناد شهادت ابن‌غضائری قائل به پذیرش روایات شده است.
مشهور است که حسین‌بن سعید با برادرش حسن، سی کتاب تألیف کرده است.
طوسی در الفهرست،
حسین را مؤلف سی کتاب دانسته، ولی هنگام معرفی آنها، با افزودن کتاب البشارات، که نام آن در منابع دیگر دیده نمی‌شود، شمار کتابها را به ۳۱ عنوان رسانده است.
نجاشی
نام کتابهای حسین‌بن سعید را چنین ذکر کرده است: الوضوء، الصلوة، الزکاة، الصوم، الحج، النکاح، الطلاق، العِتْق و التدبیر و المکاتبة، الاَیمان و النذور، التجارات و الاجارات، الخمس، الشهادات، الصید و الذبائح، المکاسب، الاشربة، الزیارات، التقیه، الرَّدُ علی‌الغُلاة، المناقب، المثالب، الزهد، المروّة، حقوق المؤمنین و فضلهم، تفسیرالقرآن، الوصایا، الفرائض، الحدود، الدیات، الملاحم، الدعاء.
در فهرستهای متأخر، نام برخی کتابها با اندکی تفاوت آمده است.
نکته مهم درباره نام و تعداد کتابهای حسین‌بن سعید آن است که نجاشی و شیخ طوسی در شرح حال برخی فقها و محدّثان، آنان را مانند حسین‌بن سعید، دارای سی کتاب یا بیشتر دانسته‌اند، از جمله صفوان‌بن یحیی، محمدبن سَنان، موسی‌بن قاسم بَجَلی (زنده تا ۲۲۰)، علی‌بن مهزیار اهوازی (متوفی ح۲۵۴)، محمدبن اَوْرَمه قمی (زنده تا ۲۵۴)، محمدبن حسن صفّار (متوفی ۲۹۰)، محمدبن علی صیرفی کوفی و یونس‌بن عبدالرحمان (متوفی ۲۰۸).
بدین‌ترتیب نام و تعداد کتابهای سی گانه حسین‌بن سعید در فقه و حدیث شیعه نمادی برای یک دوره کامل موضوعات فقهی بوده است و از این‌رو گاه مجموعه آثار فقهیِ برخی فقها ــکه از لحاظ اعتبار یا تعداد یا نام با کتابهای سی گانه مزبور مشابهت داشته‌اندــ «کتاب کامل» یا «کتاب مکمَّل» خوانده شده‌اند.
بیشتر کتابهای حسین‌بن سعید درون‌مایه فقهی دارند، ولی در میان آنها دو اثر اخلاقی، که اینک در دسترس‌اند، یعنی کتاب المؤمن و کتاب‌الزهد، و اثری کلامی با نام الرّدُ عَلَی اَلغُلاة (الغالیة) و نیز کتاب‌التفسیر به‌چشم می‌خورد.
احادیث کتاب‌الزهد غالبآ با عبارت «حدثنا حسین‌بن سعید» آغاز می‌شود که دالّ بر این است که راوی کتاب، از فرزندان یا شاگردان حسین‌بن سعید، مانند علی‌بن حاتِم، بوده است.
برخی از عناوین فصول این کتاب، که از نوع اندرزنامه است، عبارت‌اند از: فضیلت
سکوت و ترک دنیا،
حسن خلق ، مدارا و
غضب ، نیکی به
پدر و
مادر و اعضای
خانواده ، نحوه رفتار با
بردگان (زیردستان)، حقیقت دنیا و طالبان آن،
تواضع و
تکبر ،
توبه و
استغفار ،
گریه کردن از
ترس خدا و اوصاف
بهشت و
جهنم .
کتاب‌الزهد را علی‌بن حاتِم قزوینی تلخیص کرده است.
مضمون کتاب‌المؤمن بیشتر شوق‌مدارانه است و به منظور تقویت
ایمان فردی و تحکیم روابط اجتماعی مؤمنان و تشریح وظایف آنان نسبت به یکدیگر نوشته شده است.
احادیث این کتاب و دیگر کتابهای حسین‌بن سعید به‌طور پراکنده در ابواب گوناگون کتابهایی مانند
المحاسن برقی ،
الخصال ،
ثواب الاعمال و
معانی‌الاخبارابن‌بابویه و دیگر منابع حدیثی
و نیز منابع فقهی ـ حدیثی آمده است.
علاوه بر کتابهای مذکور، اثری با نام کتاب البهار به حسین‌بن سعید نسبت داده شده که نسخه‌ای‌قدیمی از آن نزد رضی‌الدین علی‌بن طاوس بوده و او در کتاب خود، الیقین، از آن نقل‌قول کرده است.
همچنین بر پایه پژوهشی جدید، کتابی که با نام النوادر چاپ شده و اثرِ احمدبن محمدبن عیسی قلمداد گردیده، در واقع گزیده و تلفیقی از کتابهای سی گانه حسین‌بن سعید است یا لااقل بخش عمده کتاب، اثر اوست، زیرا در اسناد احادیثِ اثر یادشده، نام افرادی مانند محمدبن فُضَیل، نَضْرِبن سُوَید و فَضالةبن ایوب وجود دارد که احمدبن محمدبن عیسی از آنان روایت نمی‌کرده است و آنان فقط از مشایخ حسین‌بن سعید بوده‌اند.
با این همه، باتوجه به شهرتِ کتابهای حسین‌بن سعید و در دسترس نبودن بیشتر آنها به شکل اصلی خود، آثار وی جای پژوهش و تفحص بسیار دارد.
کتابهای حسین‌بن سعید از جمله مآخذ معتبر ابن‌بابویه در تألیف کتاب من لایحْضُرُه الفقیه
بوده است.
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة.
(۲) ابن‌بابویه، کتاب‌مَن‌لایحضُرُه‌الفقیه، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۳) ابن‌داوود حلّی، کتاب‌الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش.
(۴) ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
(۵) ابن‌غضائری، الرجال‌لابن الغضائری، چاپ محمدرضا حسینی‌جلالی، قم ۱۴۲۲.
(۶) ابن‌ندیم، الفهرست، چاپ (تهران).
(۷) احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش.
(۸) مصطفی‌بن حسین تفرشی، نقدالرجال، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
(۹) حسین‌بن سعید اهوازی، الزهد، چاپ غلامرضا عرفانیان، قم ۱۳۹۹.
(۱۰) حسین‌بن سعید اهوازی، کتاب‌المؤمن، چاپ مرتضی حسین صدرالافاضل، کراچی ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۱۱) سید ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث.
(۱۲) محمدجواد شبیری، «نوادر احمدبن محمدبن عیسی یا کتاب حسین‌بن سعید؟»، آینه پژوهش، سال ۸، ش ۴ (مهر آبان ۱۳۷۶).
(۱۳) شوشتری، قاموس الرجال.
(۱۴) محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۵) محمدبن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
(۱۶) محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
(۱۷) حسن‌بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقول فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷.
(۱۸) محمدبن عمر کشی، اختیار معرفةالرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
(۱۹) عبداللّه مامقانی، تنقیح‌المقال فی علم‌الرجال، چاپ محیی الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳ـ.
(۲۰) جعفربن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح‌المختصر، قم ۱۳۶۴ش.
(۲۱) موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام‌الصادق، ۱۴۱۸ـ ۱۴۲۴.
(۲۲) احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۶۲۰۹. سایت اندیشه قم
