حسن صاحب معالم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابو منصور حسن بن زین الدین،
فرزند شهید ثانی، معروف به صاحب معالم، عالمی فاضل و عاملی کامل و متبحری محقق و ثقه‌ای
فقیه و موجهی نبیه و محدثی جامع فنون و ادیبی
شاعر و پارسایی عابد و جلیل القدر و کثیرالمحاسن و یکتای دهر و از دیگران به
فقه و
حدیث و
رجال داناتر بوده است، متوفای: ۱۰۱۱ هـ. ق.
ابو منصور حسن بن زین الدین،
فرزند شهید ثانی، معروف به صاحب معالم، در سال (۹۵۹ هـ. ق.) در روستای جباع از توابع
جبل عامل
لبنان به
دنیا آمد. پدرش می‌پنداشت این فرزند زنده نمی‌ماندزیرا پیش از این چند فرزند خود را از دست داده بود.
ابومنصور در مورد تولد خود می‌نویسد:
«مولد بنده نیازمند به عفو خدای بی نیاز و بخشنده، حسن بن زین الدین بن علی بن احمد بن جمال الدین بن تقی الدین در دهه آخر از
ماه مبارک رمضان سال ۹۵۹ (هـ. ق.) اتفاق افتاده است.
میرزا
عبدالله افندی اصفهانی در مورد تولد ایشان می‌نویسد:
«... صاحب معالم به خط خود می‌نویسد: پدرم پس از تواریخ منوط به برادرانم چنین نوشته: برادر او ابومنصور حسن ملقب به جمال الدین در آغاز
شب جمعه ، هفدهم ماه مبارک رمضان سال ۹۵۹ هجری در حالی متولد شد که خورشید در سوم درجه میزان و برج طالع آن عقرب بوده است.»
شهید ثانی به شاگردش، سید علی صائغ علاقه زیادی داشته و پیوسته آرزومند بوده است که
خداوند به او فرزندی کرامت فرماید تا تحت نظر او تربیت شود. آرزوی شهید برآورده شد و شیخ حسن تحت تربیت ایشان قرار گرفت.
نسب پدر صاحب معالم (شیخ زین الدین) معروف به شهید ثانی و اجداد بزرگوارش که همگی از دانشوران بوده‌اند تا «شرف النحاریری» بدین شرح است:
«علی بن احمد بن محمد بن علی بن جمال الدین بن تقی الدین بن صالح بن شرف النحاریری الجباعی الشامی».
برخی از فقیهان درباره نسبت صاحب معالم با صاحب مدارک چنین اظهار داشته‌اند: شهید ثانی،
مادر پدر صاحب مدارک (سید نورالدین علی بن حسین ابن ابی الحسن موسوی جبعی عاملی) را به همسری اختیار کرد که شیخ حسن (صاحب معالم) یکی از ثمرات این
ازدواج است. سپس
دختر خود را که از
زن دیگرش بود به همسری سید نورالدین درآورد که ثمره این وصلت هم صاحب مدارک بوده است بنابراین صاحب معالم دایی و عموی صاحب مدارک است.
آیة الله
میر محمدباقر خوانساری در کتاب «
روضات الجنات» این مطلب را رد کرده و می‌نویسد:
«ممکن است قائلین به این قول شنیده‌اند که معظم له با مادر نورالدین علی ازدواج کرده و چنین پنداشته‌اند که منظور از نورالدین پدر صاحب مدارک است غافل از این که نام و
لقب نورالدین علی متعلق به
برادر صاحب امل در دو عنوان به نام نورالدین علی بن الحسین و نورالدین علی بن علی چنین نوشته است: سید نورالدین علی بن الحسین بن ابی الحسن الموسوی عاملی جبعی، عالمی فاضل و منشیء جلیل القدر و عظیم الشان بود و از محضر پدر و برادرش صاحب مدارک که برادر پدریش بوده و برادر دیگرش شیخ حسن صاحب معالم که برادر مادریش بوده استفاده کرده.»
افندی این قول را رد کرده و می‌نویسد:
سید محمد صاحب مدارک
خواهر زاده صاحب معالم است.
این دو
عالم بزرگ همیشه دو
دوست همدل و دو برادر مهربان برای یکدیگر بوده‌اند و در کلیه کمالات پا به پای هم حرکت کرده و محققانه حقایق علمی را موشکافی کرده و نه تنها در امور علمی بلکه حتی در
نماز هم به یکدیگر اقتدا می‌کرده‌اند.
صاحب مدارک قبل از صاحب معالم رحلت کرد و صاحب معالم بیش از همان مقدار که تفاوت سن داشتند پس از ایشان باقی نماند و بر لوح
قبر ایشان مرقوم است:
رجال صدقوا ما عاهدوا الله علیه فمنهم من قضی نحبه و منهم من ینتظر و ما بدلوا تبدیلا.
شیخ حسن به مدت چهار سال و به قولی هفت سال تحت تربیت عالمانه پدر بزرگوارش قرار گرفت. پس از
شهادت پدر چند سالی نیز در زادگاه خود به سر برد و از محضر عالمان فرهیخته آن دیار استفاده کرد.
استادان او در لبنان عبارتند از:
۱. سید علی صائغ.
۲. سید نورالدین علی موسوی.
۳. شیخ احمد بن سلیمان نباطی عاملی.
۴. شیخ حسین بن عبدالصمد حارثی همدانی.
۵. ملا عبدالله یزدی، هنگام حضور در
جبل عامل.
شیخ حسن زمانی که به حد
بلوغ جسمانی و عقلانی رسید، همراه صاحب مدارک به
نجف اشرف مهاجرت کرد و تا اواخر
عمر شریفش در آن جا ماندگار شد.
استادان او در نجف عبارتند از:
۱. ملا عبدالله یزدی.
شیخ در نجف
منطق و ریاضیات را از ملا عبدالله یزدی فراگرفت.
۲.
مقدس اردبیلیصاحب روضات به نقل از کتاب «
حدائق المقربین» می‌نویسد:
هنگامی که صاحب معالم و صاحب مدارک وارد
عراق شدند و به حضور مقدس اردبیلی رسیدند درخواست کردند تا مراتب و مطالبی که در
اجتهاد دخالت دارند به آنان بیاموزد. مقدس پذیرفت و نخست مقداری از فن منطق به آن‌ها تعلیم داد. سپس به آن‌ها دستور داد تا
اصول فقه را بخوانند و مخصوصا متعرض شد بهترین کتابی که در اصول تالیف شده شرح عمیدی است. شیخ پس از آن که مراتب علمی را از جناب مقدس فراگرفت و خواست به
وطن بازگردد از مقدس درخواست کرد تا مطالبی را محض تذکر و پند برای او مرقوم بدارد. مقدس هم چند حدیثی در ورقه‌ای گرد آورد و در پایان آن نوشت: «این احادیث را احمد طبق درخواست دوست ارجمندش گرد آورده تا فرمان او را امتثال کرده و مراتب خشنودی او را به دست آورده باشد.
شیخ بعد از رسیدن به کمالات علمی وقتی به زادگاه خویش برگشت شاگردان زیادی تربیت نمود که بسیاری از آن‌ها عالمان بزرگی بودند. به نام بعضی از آن‌ها اشاره می‌شود:
۱. نجیب الدین علی بن محمد بن
مکی عاملی
جبیلی.
۲. سید نورالدین علی موسوی، معروف به نورالدین صغیر.
۳. شیخ محمد، پسرش.
۴. شیخ علی، پسر دیگرش.
۵. سید نجم الدین بن محمد حسینی عاملی سکیکی.
۶. سید علی حسینی عاملی.
۷. شیخ عبدالسلام حر عاملی مشغری.
۸. شیخ محمد حر عاملی مشغری.
۹. سید محمد حسینی عاملی.
۱۰. علی بن محمد حر عاملی مشغری.
نقل شده است که صاحب معالم آذوقه بیش از یک هفته خود را جمع نمی‌کرد، تا بدین وسیله با بینوایان همدردی کرده و خود را شبیه ثروت اندوزان نکرده باشد.
سالی که صاحب معالم به
مکه مکرمه مشرف شد به همراهان خود گفت:
امیدوارم امسال به
زیارت حضرت ولی عصر عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف نائل شوم، زیرا آن حضرت هر سال به مکه مشرف می‌شود.
در
عرفات از یارانش خواست که او را در خیمه تنها بگذارند تا به
دعا و امور مربوط به آن
روز بپردازد. او در حالی که به راز و نیاز با خدای خود مشغول بود مرد ناشناسی وارد خیمه شد و
سلام کرد و نشست. صاحب معالم از دیدار آن بزرگوار چنان مبهوت شد که نتوانست سخنی بگوید. حضرت سخنانی بر او فرموده بود که او فراموش کرده بود. وقتی حضرت از خیمه خارج شد او با تنی لرزان و شگفت زده بیرون آمد و برای دوستانش تعریف کرد:
«... وی به گمانم همان آیت حق و همان نهایت آرزوی من بود. از خیمه به دنبال او خارج شدم ولی متاسفانه کسی را ندیدم.
شیخ حسن علاوه بر مراتب علمی و اخلاقی صاحب برخی ویژگی‌های هنری نیز بود. میرزا عبدالله افندی اصفهانی می‌نویسد:
خط او در کمال خوبی و ارزندگی بوده است.
وی
شعر را در کمال زیبایی و سلاست می‌گفت. اشعار زیر نمونه‌ای از سروده‌های اوست:
عجبت لمیت العلم یترک ضایعا• • • و یجهل ما بین البریة قدره
و قد وجبت احکامه مثل میتهم• • • وجوبا کفائیا محقق امره
فذا میت حتم علی الناس ستره• • • و ذا میت فرض علی الناس نشره
تعجب من از این است که چرا
دانش مانند مرده‌ای در میان مردم نابود گردیده و کسی پی به ارزش آن نمی‌برد. با آن که توجه به چنین میتی مانند مرده‌های دیگران
واجب کفایی است و همچنان که بر مردم لازم است مرده‌ای را که می‌بینند به زودی دفنش کنندعلم هم که حکم
مرده را پیدا کرده بر مردم لازم است نشرش دهند.
شعر زیر نیز از سروده‌های ادبی عرفانی ایشان است:
فئوادی ظاعن اثر النیاق• • • و جسمی قاطن ارض العراق
و من عجب الزمان حیات شخص• • • ترحل بعض و البعض باق
و حل السقم فی بدنی فامسی• • • له اللیل النوی لیل المحاق
و صبری راحل عما قلیل• • • لشدة لوعتی و لظی اشتیاق
و فرط الوجد اصبح بی حلیفا• • • و لما ینوفی الدنیا فراق
آری دلم همراه کاروان است و بدنم در سرزمین عراق اقامت نموده
و شگفت این جاست که شخصی در حال، زنده بماند که برخی از آن کوچ کرده و بعضی از آن باقی مانده باشد.
بدن من در دریای رنجوری فرو رفته و تیرگی همه جا را فراگرفته بود.
دیری نخواهد پایید که
صبر و شکیبایی از کف من بیرون خواهد رفت. زیرا به شدت از جدایی ناراحتم و آتش اشتیاقم زبانه می‌کشد.
معظم له فقیهی جلیل و محدثی اصولی و وجودی پاکیزه گوهر بود و فضلی جامع و مکارمی روشن داشت... او علامه و فهامه دهر بود و او پدر و جد اعلا و ادنا و
فرزند و نواده اش همگی از اعاظم دانشوران بوده‌اند.
معظم له عالمی فاضل و عاملی کامل و متبحری محقق و ثقه‌ای
فقیه و موجهی نبیه و محدثی جامع فنون و ادیبی
شاعر و پارسایی
عابد و جلیل القدر و کثیرالمحاسن و یکتای دهر و از دیگران به
فقه و
حدیث و رجال داناتر بوده است.
حسن بن زین الدین بن علی بن احمد عاملی ـ رضی الله عنه ـ یکی از وجوه اصحاب ماست که ثقه‌ای بزرگ و مسلم و صحیح الحدیث بوده و روشی روشن و سخنی پیراسته و آثاری پسندیده و با اعتبار داشته است.
خط شریف صاحب معالم مانند اسمش حسن بوده و حدیث را نیکو ضبط می‌فرمود. حافظ رجال و اخبار و اشعار بود و عادتش بر آن بود که مواضع مشتبه احادیث را اعراب می‌گذاشت بلکه همگی احادیث را اعراب گذاری می‌کرد و از این راه به حدیث
حضرت امام صادق علیه‌السّلام عمل می‌کرد که فرموده بود: اعربوا احادیثنا فانا قوم فصحاء.
صاحب معالم یکی از اجلای مشایخ است که ریاست ملت و
مذهب شیعه را به عهده داشته و او را روشن کننده راه و بیان کننده واجبات و سنن و دریای دانشی بوده که به دیگران به فیض می‌رسانده و جامع فضایل بی پایان بوده که کم و کاست نداشته است. او محققی است که قلم، تاب نوشتن مراتب او را ندارد و مدققی است که آوازه دقت او همه جا را فراگرفته است. او به همه فنون متفنن بوده و پدران و فرزندان به وجود او می‌بالیده‌اند. در استوار ساختن قواعد شریعت جایگزین پدرش به شمار می‌آمده و با آثار خویش سینه‌ها را از علوم گشادگی داده، حله‌هایی از نور دانش برای نشر آن به دست با برکت خود بافته و نقاب از چهره آن برداشته و گوشهای تیزشنو را به گوهرهای غلطان کمالات خود، شنوایی و زینت بخشیده و طالبان
علم را از جوایز گرانبهای دانش خود بهره ور فرموده است. در فن ادب بوستانی سبز و خرم بوده و زمام سجع و قافیه را با کمال شهامت در اختیار گرفته و گوهرهای غلطان کلمات را به رشته نظم درآورده و نیک را از بد و
زیبا را از نازیبا جدا ساخته است.
صاحب معالم دارای آثار زیادی بوده که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
وی در این اثر از میان انواع
حدیث، به حدیث صحیح و حسن اکتفا نموده و این کتاب را به سبک «
الدرر المرجان»
علامه حلی تالیف کرده است. ایشان در این کتاب، مخصوصا درباره اخبار، روش دشواری را انتخاب کرده که با توجه بدان، حداکثر اخبار امامیه از اعتبار می‌افتند. از بین ابواب فقهیه این کتاب که دو جلد، به غیر از عباداتش تدوین نشده است.
صاحب معالم این کتاب را از کتاب «
حل الاشکال فی معرفة الرجال» نوشته سید جمال الدین احمد بن موسی بن طاووسی الحسنی استخراج کرده است. سید بن طاووسکتابی در رجال تالیف کرد و اسم آن را «حل الاشکال فی معرفة الرجال» گذاشت و آنچه در کتابهای پنجگانه رجالی (
رجال نجاشی،
فهرست الطوسی و رجال او، الضعفا
ابن غضائری، اختیار از کتاب کشی
شیخ طوسی) بود در این کتاب جمع کرد. صاحب معالم وقتی به این کتاب دست یافت و آن را مشرف به تلف شدن دید تصمیم به ترمیم و بازنویسی آن گرفت و مطالب و حواشی‌ای که حاوی فوائد زیادی بود بر آن اضافه کرد. نسخه‌ای از این کتاب به خط شاگردش، شیخ موسی بن علی الجبعی در کتابخانه
آستان قدس رضوی موجود است.
این کتاب پاسخ سه سؤال سید محمد بن جوبیر از صاحب معالم است. در سؤال اول آمده: آیا
خمس در زمان غیبت
حلال است؟ آیا پرداخت آن
واجب نیست و مطالبی که مربوط به این مسئله است. در سؤال دوم آمده: آیا غیبت کردن از مخالفان جایز است و مطالب مربوط به مسئله غیبت. سؤال سوم در اصل کتاب نیامده است.
ظاهرا صاحب معالم این کتاب را در راه
مکه نوشته است و آن را با آداب
سفر شروع کرده و سپس آداب
مدینه منوره را آورده است. این کار وی خلاف عادت متعارف بودهچون عالمان دیگر، اعمال مدینه را در آخر ذکر می‌کرده‌اند و او در این باره معذور بوده چون مدینه را قبل از مکه مکرمه زیارت کرده بود. روش او این طور بوده که اول حکم را متذکر شده، سپس دلیل آن را از اخبار صحیحه یا حسنه می‌آوردند. همان طوری که
سید محسن امین گفته ـ نسخه‌ای از این کتاب پیش من است ـ به این کتاب در
جبل عامل می‌توان دست یافت. ظاهرا این کتاب دچار
آتش سوزی شده و صفحاتی از اول و آخر آن سوخته است.
حاشیه مبسوطی است بر کتاب مختلف
علامه حلی که در یک جلد قرار گرفته است. نسخه‌ای از آن به خط مؤلف در نزد صاحب «تکمله امل الآمل» سید حسن صدر موجود است.
مشکات القول السدید در
اجتهاد و
تقلیداین کتاب در معنی اجتهاد و تقلید است.
این دیوان را شاگردش شیخ نجیب الدین علی بن محمد بن
مکی عاملی جمع آوری کرده است.
کتاب معالم از مشهورترین تصانیف شیخ حسن است که بدین وسیله صاحب معالم شناخته شد و در
تاریخ ماندگار گشت. معالم از یک مقدمه و دو قسمت مهم اصول و فقه تشکیل شده بود که به مرور زمان قسمت فقه آن جدا شده و قسمت اصولش مورد توجه دانشوران در تدریس قرار گرفته است.
مقدمه این کتاب دارای یک خطبه بسیار ارزشمند است و شامل دو مقصد و یک خاتمه نیز هست. مقصد اول در
فضل علم و عالمان و آنچه که بر آن‌ها واجب است نوشته شده به ضمیمه سی و نه حدیث و نصوص قرآنی.
مقصد دوم درباره نه مطلب اصولی است که نویسنده آرای خاص خودش را ضمیمه آن‌ها کرده به اضافه مجموعه‌ای از آرای باارزش دانشوران دیگر.
و اما خاتمه کتاب در مورد
تعادل و تراجیح است.
صاحب معالم تاریخ فراغت از این اثر مهم را چنین ضبط کرده است: «شب یکشنبه،
ربیع الثانی، سال ۹۹۴ هجری».
حاشیه‌ها و شروح زیادی بر معالم نوشته شده است که برخی از آن‌ها عربی و برخی فارسی، برخی مبسوط و برخی مختصر، برخی مستقل و برخی هامش، برخی لفظی و برخی استدلالی، برخی خطی است و تعدادی هم چاپ شده است.
از مهم‌ترین این حاشیه‌ها می‌توان به حاشیه پسرش شیخ محمد،
سلطان العلما، شیخ صالح مازندرانی، شیخ مدقق شیروانی، شیخ محمدتقی اصفهانی، شیخ محمد طه نجف، سید
بحرالعلوم، شیخ مصطفی اعتمادی و... اشاره کرد.
صاحب معالم دو فرزند داشت که هر دو از معظم له اجازه
اجتهاد داشتند. آن دو بزرگوار یکی ابوجعفر محمد، پدر شیخ علی و دیگری شیخ زین الدین‌اند که هر دو از دانشمندان معروف این سلسله‌اند.
یکی دیگر از پسرانش شیخ ابوالحسن علی است که تا به حال اثری از او به دست نیامده، و در تراجم و فهرستها فقط از او نام برده شده است.
صاحب معالم پس از سالها تلاش و کوشش خستگی ناپذیر در راه
اسلام سرانجام در اول
محرم سال (۱۰۱۱ هـ. ق.) در ۵۲ سالگی در زادگاه خود به رحمت ایزدی پیوست.
افندی صاحب «ریاض» می‌نویسد:
به خط شیخ علی سال ارتحال او را به جوار
رحمت خدا چنین یافتم: صاحب معالم سال (۱۰۱۱) هجری به جوار رحمت یافت.
سایت فرهیختگان تمدن شیعه، برگرفته از مقاله«حسن صاحب معالم».
