حسن بن قاسم بن محمد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حسن بن قاسم بن محمد، نیای شرفای
عَلَویِ مغرب است.
نسب او با حدود پانزده واسطه به
محمد بن عبداللّه نفس زّکیه و از طریق او به
حسن مثنّی و سپس
امام حسن مجتبی علیه‌السلام می‌رسد.
مورخان
مغربی نسب شرفای علوی را خالص‌تر از نسب
سعدیان ، شاخه‌ای دیگر از علویان
مغرب، دانسته و حتی آن را سلسلةالذهب نامیده‌اند.
به گفته
ناصری ،
حسن بن قاسم در
حجاز متولد شده و اصل او از یَنْبُع‌النَّخل، واقع در سواحل
بحراحمر ، بوده است.
بنابر منابع اولین فرد از خاندان علوی که وارد
مغرب شد، حسن بن قاسم بود.
لذا او را الحسن‌الداخل
لقب داده‌اند.
درباره
سال ورود حسن بن قاسم به
مغرب روایات مختلفی نقل شده است.
عده‌ای زمان ورودش را ۶۶۴ ذکر کرده‌اند.
به روایتی نیز ورود او در دوران
حکومت سلطان یعقوب بن عبدالحق مرینی (۶۵۶ـ۶۸۵) بوده است.
عبداللّه بن محمد عیاشی (متوفی ۱۰۹۰) نیز در سفرنامه‌اش
نوشته است که حسن بن قاسم در سده هفتم وارد
مغرب شد.
ناصری، مورخ معاصر، نیز
ادعای برخی مورخان را مبنی بر ورود حسن بن قاسم به
مغرب در سده ششم، نپذیرفته است.
درباره سبب ورود حسن بن قاسم به
مغرب روایات گوناگونی ذکر شده است، از جمله این‌که کاروانی از حجاج
مغرب، به سرپرستی ابوابراهیم سِجِلماسی، پس از به‌جا آوردن
حج ، وارد ینبع‌النّخل شدند و چون اوضاع اقتصادی در سجلماسه خوب نبود از حسن بن قاسم خواستند تا برای تبرک همراه آنان به
مغرب برود.
به این ترتیب، حسن بن قاسم وارد سجلماسه،
پایتخت تافیلالت، شد و محلّ توجه مردم قرار گرفت و اندکی بعد، با
دختر ابوابراهیم، ازدواج کرد و در مکانی به نام المصلح ساکن شد.
دولت مَرینیان برای حسن بن قاسم و خاندانش احترام بسیاری قائل بودند.
حسن بن قاسم صالح و نیکوکار و به پرهیزکاری مشهور بود.
حضور او در
مغرب سبب تحولات اجتماعی و
دینی و سیاسی گشت که
مغرب را از دیگر مناطق متمایز می‌ساخت و عاملی برای ظهور حرکتی
اسلامی ـ علوی در قالب شرافت
قریشی شد که به تشکیل دولت اسلامی بزرگ
مغرب انجامید.
حسن بن قاسم در علوم گوناگون، به‌ویژه علم بیان، دست داشت.
وی دوازده سال در
مغرب زندگی کرد و در آغاز سده هشتم درگذشت.
تاریخ وفات وی دقیقاً معلوم نیست و آنچه یَفْرِنی در این‌باره استنباط کرده، بی‌اساس است.
مردم سجلماسه درباره مدفن وی با یکدیگر نزاع کردند و سرانجام او را وسط
شهر سجلماسه، با فاصله یکسانی از محل اقامت
قبایل مختلف، به
خاک سپردند.
حسن بن قاسم یک فرزند به نام محمد از خود به جا گذاشت.
محمد نیز یک
فرزند به نام حسن داشت که سلسله شرفای علوی
مغرب از آن دو به وجود آمد.
(۱) سعید بورگبه، دورالوقف فی الحیاة الثقافیة
بالمغرب فی عهدالدولة العلویة، (رباط) ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
(۲) حسین مؤنس،
تاریخ
المغرب و حضارته، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۳) ماریه دادی، «ورقة حول شخصیة السلطان المولی محمد الأول»، در ندوةالحرکة العلمیة فی عصرالدولة العلویة الی اواخرالقرن التاسع عشر، وجده: جامعة محمد الأول، کلیة الآداب و العلوم الانسانیة، (۱۹۹۵).
(۴) نجیب زبیب، الموسوعةالعامة
لتاریخ المغرب و الاندلس، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۵) محمد بن عبدالسلام ضعیف،
تاریخ‌الضعیف:
تاریخ‌الدولةالسعیدة، چاپ احمد عماری، (رباط ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶).
(۶) عبداللّه بن محمد عیاشی، الرحلةالعیاشیة: ۱۶۶۳-۱۶۶۱م، چاپ سعید فاضلی و سلیمان قرشی، ابوظبی ۲۰۰۶.
(۷) عبدالفتاح مقلد غنیمی، موسوعة
تاریخ
المغرب العربی، قاهره ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
(۸) محمد بن محمد مشرفی، الحُلل‌البهیّة فی ملوک‌الدولة العلویة، وعدّ بعض مفاخر‌ها غیر المتناهیّة، چاپ ادریس بوهلیله، رباط ۲۰۰۵.
(۹) احمد بن خالدناصری، کتاب الاستقصا لأخبار دول
المغرب الاقصی، چاپ احمد (بن‌جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵.
(۱۰) محمدصغیر بن محمد یفرنی، نزهة الحادی باخبار ملوک‌القرن الحادی، چاپ هوداس، پاریس ۱۸۸۸، چاپ افست رباط.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسن بن قاسم بن محمد»، شماره۶۱۵۹.
