حسبه نگاری

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

حسبه نگاری، به نوشته‌ای که در آن به تبیین جایگاه حسبه از منظر فقهی و حقوقی گفته می‌شود.

---

۱.۱ - حسبه‌ نگاری طبق از منظر فقهی و حقوقی بودن حسبه

در میان منابعی که از دیدگاه فقهی و حقوقی به تبیین جایگاه حسبه پرداخته‌اند.

۱.۱.۱ - قدیمی‌ترین و مهم‌ترینِ حسبه نگاری

کهن‌‌ترین و مهم‌ترینِ آنها الاحکام السلطانیه ماوردی است که پس از حدود دو سده از شکل‌گیری نهاد حسبه ، تدوین شده است.
ماوردی هویت دینی حسبه را بر پایه فریضه امر به معروف و نهی از منکر موجه ساخت و آن را وظیفه‌ای حکومتی شناساند.
وی در طرحی نظری به توسعه حدود وظایف شرعی و عرفی محتسب پرداخت که مورد توجه نویسندگان بعدی مانند ابن ابی‌یعْلی در الاحکام‌السلطانیه، و ابن اخوه در مقدمه کتاب معالم‌القربه و نُوَیری در نهایةالارب قرار گرفت.
پس از ماوردی، غزالی در احیاء علوم‌الدین به‌ تفصیل درباره حسبه و محتسب، ذیل عنوان امر به معروف و نهی از منکر، بحث کرده است.
ابن مناصفِ اَزْدی قرطبی (متوفی ۶۲۰) در تنبیه‌الحکّام، ابن الحاجّ (متوفی ۷۳۷) در المدخل ، ابن جماعه (متوفی ۷۳۳) در تحریرالاحکام، ابن تیمیه در الحسبه و دیگر رسائلش ، ابن قیم جوزیه (متوفی ۷۵۱) در الطرق الحکمیه ، و عمربن محمد سُنامی (متوفی نیمه اول قرن هشتم) در نصاب‌الاحتساب ، از منظر فقهی به حسبه و مباحث مربوط به آن پرداخته‌اند.

۱.۲ - حسبه‌ نگاری از منظر اداری بودن حسبه

مؤلفانی که حسبه را منصبی مذهبی ـ اداری تلقی کرده‌اند، بر پایه اندیشه‌های فقهی، کتاب‌هایی تألیف کرده‌اند که به مثابه راهنمایی عملی برای دست اندر کاران حسبه بوده است.
در این آثار، به‌جای مباحث نظری، بیشتر از نظارت عملی بر اصناف و حرفه‌های گوناگون سخن رفته و راه‌های کشف تقلب و تدلیس پیشه‌وران، تاجران و بازاریان نشان داده شده است.

۱.۲.۱ - کهن‌‌ترین حسبه‌ نگاری در سرزمین‌های شرق اسلامی

کهن‌‌ترین رساله در سرزمین‌های شرق اسلامی در این حوزه، کتاب الاحتسابِ حسن اُطروش (متوفی ۳۰۴)، ملقب به ناصرکبیر، والی علوی طبرستان، است.
وی که علاوه بر مقام فقهی به حکومت نیز دست یافت، نظام حسبت دینی را، به تأثیر از الگوی حسبت در مرکز خلافت عباسیان، در طبرستان برپا کرد.
پس از وی، عبدالرحمان‌بن نصر شیزری کتاب نهایةالرتبة فی طلب الحسبه را نوشت که بر کتاب‌های حسبه پس از خود، از جمله کتاب معالم القربة فی احکام الحسبه تألیف ابن اخوه ، تأثیر عمیقی گذاشت.
کتاب معالم القربه پرآوازه‌‌ترین کتاب در حسبه‌نگاری است.
ابن بسّام (زنده در قرن هشتم)، از محتسبان مصری ، نیز در کتاب خود یکسره از کتاب شیزری و ابن اخوه الگو گرفته تا آن‌جا که بر تألیف خود، همان نام کتاب شیزری را گذاشته است.

۱.۲.۲ - اولین حسبه‌ نگاری در سرزمین‌های شرق اسلامی

در سرزمین‌های مغرب اسلامی و اندلس اولین تألیف از این دست، از آنِ یحیی‌بن عمر (متوفی ۲۸۹) با عنوان احکام السوق است، این رساله مجموعه‌ای از پرسش‌های شرعی درباره امور بازار ، و پاسخ‌های یحیی‌بن عمر به آنهاست.
در قرون بعد نیز چنین آثاری تألیف شد، از جمله کتاب آداب الحسبه سَقَطی (متوفی ح۵۰۰) و رسالة فی القضاء و الحسبه ابن عبدون اشبیلی ( زنده در قرن پنجم).

---

---

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسبه»، شماره۶۱۱۶.    

• ترجمه نوع 1
• ترجمه نوع 2
• ترجمه نوع 3
• جستجوی سریع