حرز الامانی و وجه التهانی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب حرز الامانی و وجه التهانی تالیف امام القراء ابو محمد
قاسم بن فیره شاطبی شافعی است.
این اثر یکی از مهمترین آثار در
علم تجوید و اصول و
قواعد قرائات سبعه (قرائت‌های هفتگانه) می‌باشد که به نظم و بسیار موجز است. نام کتاب به تصریح مولف در بیت هفتاد «حرز الامانی و وجه التهانی» می‌باشد که به لحاظ زبان متن که نظم از نوع قصیده است به
قصیده شاطبیه و به لحاظ اینکه حرف روی در
قصیده لام است به
قصیده لامیه شهرت پیدا کرده است. تعداد
ابیات این قصیده همانگونه که ناظم در بیت ۱۱۶۱ آورده ۱۱۷۳ بیت می‌باشد که در شمارش مسلسل نسخه مورد ترجمه همین عدد مرقوم شده است اگرچه سید
محمد باقر موسوی خوانساری در
روضات الجنات ۱۳۲۰ بیت را ذکر کرده و
محمد علی مدرس تبریزی در
ریحانة الادب بدون اظهار نظر درباره درستی عدد ۱۱۷۳ و نادرستی عدد ۱۳۲۰ تنها به نقل قول آن اکتفا نموده است.
شاطبی در
سال ۵۷۲ ق به
مصر رفت و در آنجا حرز الامانی را به نظم درآورد و از آنجا که این کتاب در واقع مختصر کتاب
تیسیر ابو عمرو دانی است، موجب شهرت هرچه بیشتر تیسیر دانی شد و به همین جهت خود حرز الامانی نیز مورد توجه قرائت پژوهان گردید و شروح زیادی بر آن نگاشته شد.
ناظم این قصیده را با
ستایش خداوند و درود بر
پیامبر -صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم- و آل و اصحاب وی آغاز نموده است سپس
استعاذه و
بسمله را مطرح می‌نماید آنگاه به
سوره حمد و‌ام القرآن می‌پردازد پس از آن مباحث مهم
علم تجوید را مورد بررسی قرار می‌دهد مانند
ادغام کبیر ،
ادغام دو حرف نزدیک بهم ،
هاء کنایه ،
مد و قصر ، دو همزه، یک همزه، انتقال حرکت همزه به حرف ساکن قبل،
اظهار ،
ادغام ،
احکام نون ساکن اماله و فتح. پس از اینها به بررسی اختلاف قرائت واژگان
قرآن از دیدگاه قاریان هفتگانه می‌پردازد و از آغاز
سوره بقره تا انجام
سوره ناس تک تک موارد اختلافی را بازگو می‌نماید و آراء قاریان را با حروف رمزی بیان می‌نماید.
این اثر از دیدگاه بزرگان از اهل فضل و دانش از جایگاه ممتازی برخوردار بوده ابن خلکان گوید: تصور نمی‌کنم کسی در این اسلوب بر وی سبقت گرفته باشد.
قرطبی گوید: نقل است که هنگامیکه
شاطبی از تالیف این اثر فراغت یافت آن را با خود به
مکه مکرمه برد و با آن به طواف خانه
خدا پرداخت و در تمام اماکنی که
دعا خواندن فضیلت دارد این دعا را با اخلاص هرچه تمام از دل خواند:
اللهم فاطر السماوات و الارض، عالم الغیب و الشهادة، رب هذا البیت العظیم، انفع بها کل من قراها. و همچنین از وی نقل شده که شبی
پیامبر -صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم- را در
خواب دید. به جلوی حضرت رفت و بر آن وجود مبارک
سلام داد و
قصیده شاطبیه را به حضرت تقدیم نمود و گفت: ای آقای من و ای پیامبر خدا توجهی به این قصیده بنمائید؟ حضرت آن را گرفت و فرمود: این مبارک است هر کس آن را حفظ کند به
بهشت وارد می‌شود. سپس
قرطبی می‌افزاید: بلکه هر کس بمیرد و این قصیده در خانه اش باشد به بهشت وارد می‌شود. البته خواننده گرامی متوجه باشد که اینگونه اظهار نظرها از روی افراط و تفریط ابراز می‌شود فلذا فضیلتی که اینان برای حرز الامانی درست نموده‌اند برای قرآن که یگانه معجزه جاوید الهی است قایل نشده‌اند.
ویژگی منظوم و موجز بودن این اثر موجب گردید که شروح زیادی بر آن نگاشته شود که به مهمترین آنها اشاره می‌شود. ۱-
فتح الوصید : علامه
علم الدین علی بن محمد سخاوی (م ۶۴۳ ق). وی شاگرد و دوست شاطبی و اولین کسی بود که آن را شرح کرد و سبب
شهرت او گردید.
۲-
المهنه القاضبی : احمد بن علی اندلسی (م ح ۶۴۰ ق) ۳-
الدرة الفریدة : ابن
ابی العز همدانی (م ۶۳۲ ق) ۴-
کنز المعانی : محمد بن احمد موصلی معروف به شعله (م ۶۵۶ ق) ۵-
الفریدة البارزیة : محمد بن حسن فالی نحوی. (م ۶۵۶ ق) ۶-
المفی د: قاسم بن احمد لورقی (م ۶۶۱ ق) ۷-
ابراز المعانی :
شهاب الدین ابو
شامه عبد الرحمن بن اسماعیل دمشقی. (م ۶۶۵ ق) ۸-
اللالی الفریدة : محمد بن حسن فالی. (م ۶۷۲ ق) ۹-
کشف الرموز : یعقوب بن بدران جرایدی (م ۶۸۸ ق) ۱۰-
کنز المعانی : ابراهیم بن عمر جعبری (م ۷۳۲ ق) قسطلانی آن را شرحی بزرگ و بی نظیر دانسته است. ۱۱-
الحواشی المفیدة فی شرح القصیدة : عبد الرحمن بن احمد دقوقی (م ۷۳۵ ق) ۱۲-
العقد النفید : احمد بن یوسف سمین حلبی (م ۷۵۶ ق) ۱۳-
الجواهر النفید : ابن جندی (م ۷۶۹ ق) ۱۴-
سراج القاری : علی بن عثمان بغدادی. (م ۸۰۱ ق) ۱۵-
فتح الدانی : احمد بن محمد قسطلانی. (م ۹۲۳ ق) ۱۶-
الغایة : حسین علی حصنی. (در سال ۹۶۰ ق تالیف شده) ۱۷-
اظهار المعانی : احمد مغنیساوی (م ح ۱۰۹۰ ق) برای جلال
الدین سیوطی (م ۹۱۱ ق) نیز شرحی بدون نام ذکر کرده‌اند. اینها شروحی بودند که نام ویژه داشتند. چندین شرح بدون نام نیز آورده‌اند که از ذکر آنها خود داری شد.
عده‌ای نیز این قصیده را خلاصه کرده‌اند. ۱-
حوز المعانی : ابن مالک نحوی (م ۶۷۲ ق) ۲-
مختصر ابن تبریزی (م ۷۶۵ ق) ۳-
نظم درر الجلا : عبد الوهاب بن احمد دمشقی (م ۷۶۸ ق) ۴- مختصر بلال روحی برخی نیز تکمله و استدراکی بر این قصیده نوشته‌اند: ۱-
نظیره : ابن فصیح همدانی (م ۷۵۵ ق) ۲-
تکملة فی القراءات الثلاث : احمد بن محمد شرعی یمنی (م ۸۳۹ ق) ۳-
الدر النضید : محمد بن یعقوب اسدی.
کتاب حرز الامانی بارها به صورت سنگی و حروفی به چاپ رسیده است در مصر و هند با چندین شرح چاپ سنگی شده و یک نسخه خطی از آن به شماره ۲۰۱۷ در کتابخانه مدرسه سپهسالار جدید تهران موجود است. نسخه حاضر توسط چاپخانه مکتبة الازهر در قاهره به سال با جلد شومیز به انضمام الدرة المضیة فی القراءات الثلاث تالیف امام ابن جزری (م ۸۳۳ ق) به چاپ رسیده است. این نسخه دارای مقدمه‌ای مختصر در شرح حال شاطبی و حرز الامانی در آغاز و فهرست موضوعات حرز الامانی در انجام آن است. اثر حاضر فاقد هرگونه فهرست اعلام و مصادر و سایر پژوهش‌های لازم است.
نرم افزار مشکات الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی(نور).
