حدس (منطق)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حدس یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته در
علم منطق بوده و به معنای سرعت انتقال
ذهن از
مبادی به مطالب است.
حدس در لغت به معنای
ظن و گمان بردن (
مصدر) و تخمین و نظر پنهانی (
اسم مصدر) است، اما در معنای اصطلاحی آن میان اهل
منطق اختلاف است. بعضی حدس را به معنای جَودت
حرکت و سرعت انتقال ذهن از مبادی (مقدمات معلوم و انباشته‌شده در ذهن) به مطالب (
مجهولات) دانسته و عده‌ای آن را دست یافتن به
حد اوسط،
بدون حرکت و به صورت ناگهانی، هنگام التفات به مطلب دانسته و تعبیر به «سرعت حرکت» در تعریف اول را از روی
تسامح دانسته‌اند.
بنابر هردو نظر، تفاوت حدس و
فکر در این است که ممکن است فکر در مسیر تبدیل
مجهول به
معلوم ناکام بماند، اما همواره حدس به
علم منتهی می‌شود، اما بنابر نظر دوم، علاوه بر این فرق، فکر دارای حرکت تدریجی (برخورد با مشکل، شناخت نوع مشکل، حرکت به سوی معلومات برای کشف مجهول و…) است، ولی حدس، دفعی و فاقد حرکت است و به مجرد خطور مطلوب در ذهن،
حدوسط بدون هیچ طلبی حاضر می‌شود و نتیجه، بدون فکر و حرکت تدریجی به‌دست می‌آید؛ به این معنا که
نفس به‌طور دفعی بر مطالب و مبادی عالم می‌شود.
بعضی از تعاریف ذکر شده برای حدس از این قرار است:
۱. تمثّل المبادی المرتّبة فی النفس دفعةً من غیر قصدٍ و اختیارٍ سواء کان بعد طلبٍ اوْ لا، فیحصل المطلوب.
۲. سرعة الانتقال من المبادی الی المطلوب بحیث کان حصولهما معاً، و فیه تسامحٌ اذْ لا حرکة فی الحدس… فکانّهم شبّهوا عدم التدرّج بالانتقال بسرعة الحرکة و عبّروا عنه بها.
۳. جْودة حرکة النفس الی اقتناص الحدود الوسطی من تلقاء نفسها.
۴. تمثل الحد الاوسط و ما یجری مجراه دفعةً فی النفس.
۵. الظفر للحدود الوسطی و تمثّل المطالب معها دفعةً من غیر حرکة سواء کان مع الشوق الی المطالب تدرّجاً او لم یکن، دون الحرکة الاولی و هی الانتقال من المطالب الی المبادی.
حدس را به حدس منطقی و
حدس عرفانی، نیز تقسیم می‌کنند. حدس عرفانی، مرتبه کامل
عقل نظری است و احساس در احکامش دخالت ندارد، به خلاف حدس منطقی که حکم را
عقل با کمک احساس صادر می‌کند.
فرق حدس عرفانی و حدس منطقی در این است که نتیجه حدس منطقی، گاهی صادق و گاهی کاذب است، به خلاف نتیجه عرفانی که همیشه عین حقیقت و واقع است.
برخی در باره حدس عرفانی گفته‌اند: «مراد از حدس عرفانی،
حدس فلسفی یا صوفیانه یعنی
حدس اشراقیان است که معتقد‌ند از مشاهده صور و امثال به درک حقایق مطلق می‌رسند».
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• خوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقی.
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
• تهانوی، محمدعلی بن علی، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم.
•
صلیبا، جمیل، فرهنگ فلسفی. •
ابن سهلان ساوی، عمر بن سهلان، البصائر النصیریه. •
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. •
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «حدس منطقی»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۱۷.
