• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حجة المنصور

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حجة المنصور، نام کتابی در موضوع سفرنامه‌ی حج اثر یعقوب میرزای تبریزی در سال ۱۲۴۷ش است که به زبان فارسی مشاهدات خود را در راه حج، مکه، مدینه، همراه با تصویر نگاشته است.


این اثر از سفرنامه‌های عهد ناصرالدین شاه قاجار است که در سال ۱۲۸۵ق/ ۱۲۴۷ش. از راه عثمانی انجام پذیرفته و اطلاعات مفصلی از این راه و منازل و توقفگاه‌های آن ارائه کرده است. نویسنده، همه منازل میان راه را برشمرده و بی‌کم و کاست معرفی کرده و از این رو، سفرنامه‌ای پربرگ فراهم آورده است. معرفی وسایل، تجهیزات و نفرات، همراه محمل شامی و آداب و رسومی که در آن رعایت می‌شده، بر اهمیت سفرنامه، می‌افزاید. بخشی از مطالب سفرنامه برای آشنایی با وضعیت سفر به حجاز در فصل بارندگی و مشکلاتی که باران برای حجاج پدید می‌آورده، مناسب است. همچنین در این سفرنامه، درباره اغوات یا خادمان خواجه مسجدالنبی و کیفیت سیما و لباس و رفتار آنان با زائران و حج‌گزاران اطلاعاتی سودمند آمده است.

شرح حال و آثار یعقوب میرزا، نویسنده سفرنامه، در تذکره‌ها و شرح حال نگاری‌ها نیامده است؛ اما از اشارات و عبارات سفرنامه و یادداشت‌ها، حاشیه‌ها و تقریظ‌های پایان آن می‌توان اطلاعاتی درباره او کسب کرد. بنا بر تصریح خود نویسنده و یادداشتی از پسرش و برخی یادداشت‌های دیگر در پایان
[۱] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۵۳۹.
و حواشی سفرنامه
[۲] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۶۲، پاورقی.
از شاهزادگان قاجار مقیم تبریز و نام او، یعقوب، و تخلصش در شعر، منصور بوده که در عنوان سفرنامه و نیز در جای جای سفرنامه بدان اشاره شده است. پسرش یوسف، در یادداشتی تاریخ وفات او را ۱۳۲۷ق نوشته است.
[۳] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۲۰۰، مقدمه مصحح.

یعقوب میرزا، در سفر حج، همراهانی از خاندان قاجار مقیم تبریز با خود داشته؛ از جمله خواهر مؤیدالدوله و نیز فرزندش محمدطاهر میرزا که از او با عنوان «امیرزاده» یاد کرده است.
[۴] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۰۷.
از برخی تعابیر و وقایع سفرنامه بر می‌آید که یعقوب میرزا، در این سفر، تحت امر امیرزاده بوده
[۵] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور،ص۲۰۲، مقدمه مصحح.
و مسئولیت امور تدارکاتی و اجرایی سفر او و همراهان را بر عهده داشته است.
[۶] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۹۶.

از شخصی دیگر، با لقب «صدرالدوله»، در چند جای سفرنامه یاد شده که برادر یعقوب میرزا بوده است.
[۷] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۲۰۲، مقدمه مصحح.
نسبت نویسنده و همراهان به خاندان سلطنتی، باعث شده است تا در برخی شهرهای مهم میان راه، مانند قاهره، با استقبال کنسول ایران مواجه شوند.
[۸] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۹۱.


سفرنامه به صورت یادداشت‌های روزانه نوشته شده و یعقوب میرزا کوشیده است برای هر روز گزارشی بازنویسد؛ اما در مکه، بدین دلیل که نیازمند تمرکز بر ادای مناسک حج بوده، ثبت وقایع را به پس از مناسک واگذاشته است.
[۹] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۴۵.

نثر یعقوب میرزا بدون تکلف و بیان او از بسیاری وقایع و توصیف‌هایش از افراد و اماکن و منازل میان راه همراه، طنز است و نشان از روحیه طنزپرداز او دارد. گویی کوشیده است با نگاه طنزآمیز به سختی‌های سفر، از تلخی آن‌ها بکاهد.
[۱۰] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۲۶۴.


سفرنامه به پنج فصل، با پنج عنوان، تقسیم شده که به ظاهر، این فصل‌بندی از مصحح سفرنامه است: از تبریز تا استانبول
[۱۱] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۲۳۰-۳۰۹.
؛ از استانبول تا شام
[۱۲] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۱۰-۳۵۰.
؛ از شام تا حرمین
[۱۳] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۵۱-۴۳۵.
؛ در حرمین شریفین
[۱۴] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۳۶-۴۷۰.
؛ بازگشت به ایران.
[۱۵] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۷۱-۵۳۸.

چهار صفحه پایانی سفرنامه با عنوان «چند یادداشت در پایان نسخه» به ذکر یادداشت‌ها و حواشی نزدیکان و دوستان یعقوب میرزا درباره سفرنامه اختصاص یافته است.

اطلاعات مفصلی از شهرهای میان راه و وضعیت اقلیمی، عمرانی، اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی آن‌ها در سفرنامه ثبت شده است. تصویرگری و توصیف‌های یعقوب میرزا از اماکن و آثار مانند آنچه درباره منا نوشته است،
[۱۶] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۶۲-۴۶۳.
زنده و محسوس است؛ به گونه‌ای که غالباً تصور روشنی از آن در ذهن خواننده پدید می‌آید. او از برخی اماکن، مانند مسجدالحرام، مسجد ایاصوفیه
[۱۷] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۱۸.
[۱۸] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۵۹.
و اهرام مصر نقشه‌های گویایی کشیده که در سفرنامه‌های فارسی حج تازگی دارد. تصاویری از اشیاء مانند حجرالاسود، چراغ گاز، وسایل نقلیه مانند کشتی و خطوط راه آهن در ایستگاه‌های قطار، راه‌ها، حمام‌ها و ساختمان‌ها نیز در سفرنامه به چشم می‌خورد.

سفر یعقوب میرزا از طریق خشکی و دریا بوده و او از وسایلی مانند درشکه، کشتی و قطار استفاده و بخشی از راه را نیز با چارپایانی مانند شتر طی کرده و گویا نخستین بار در این سفر بوده که بر شتر و کجاوه سوار شده است.
[۱۹] رک: میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۷۵.


سفر حج از تبریز آغاز شده و نویسنده از راه عثمانی به حجاز رفته است.
[۲۰] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۲۲۹.
[۲۱] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۲۳۲.
سفر او به کشورهای شمال و شمال غرب ایران و مشاهده وضعیت عمرانی و اجتماعی متفاوت و به نسبت پیشرفته‌تر آن‌ها تاسف او را نسبت به وضعیت ایران برانگیخته است.
[۲۲] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۲۷۴.
علاقه یعقوب میرزا به عیش و نوش و حساسیتش به زیبایی و مواجهه‌اش با اقوامی مانند روس، ارمنی و ترک، باعث حسرتش شده؛ به گونه‌ای که گذر از راه عثمانی را به صلاح حجاج ندانسته است. از این رو مطالب قابل توجهی از سفرنامه، به وصف بی‌پرده زیبارویان و زشتی یا زیبایی مردمان میان راه اختصاص یافته که گاه مطالبی زننده نیز در آن‌ها یافت می‌شود.
[۲۳] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۲۶۹.
[۲۴] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۲۸۸.


برخی از مهم‌ترین شهرها و مناطقی که یعقوب میرزا پس از تبریز دیده است، عبارتند از: مرند، نخجوان، ایروان، تفلیس، باتوم، طرابوزان، استانبول، ازمیر، قبرس، بیروت و دمشق. او در بازگشت از مکه، از شهرهای جده، بندر سوئز، قاهره، اسکندریه، استامبول، مولمون، سورن، تفلیس، ایروان، نخجوان و مرند گذشته است.

منازل یا توقفگاه‌های شام و حجاز که نویسنده طی کرده، یک به یک در سفرنامه برشمرده شده و اطلاعات مفصلی درباره برخی از آن‌ها آمده است. یعقوب میرزا در دمشق، همراه محمل شامی، به مدینه و سپس به مکه رفته است. سربازان و حج‌گزاران بسیاری محمل شامی، را همراهی کرده‌اند. محمل شامی سازماندهی خاصی داشته و هر کاروانی که با آن همراه می‌شده، در جایی تعیین شده قرار می‌گرفته است.
[۲۵] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۲۲.
یعقوب میرزا شکل ستون‌های پنج‌گانه کاروان و نحوه حرکت آن‌ها را در سفرنامه رسم کرده است.
[۲۶] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۸۴.
محمل و کاروان‌های همراه، یک فرسنگ و نیم طول داشته و با پنج ستون کنار هم حرکت می‌کرده و میان ستون‌ها که به گفته نویسنده، مانند کوچه بوده، پیادگان و دستفروشان می‌آمده‌اند.
[۲۷] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۸۸.
فانوس‌ها و مشعل‌ها که کاروان‌های محمل شامی در شب روشن می‌کرده‌اند، منظره زیبایی به صحرا می‌بخشیده است.
[۲۸] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۹۳-۳۹۴.
[۲۹] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص ۳۹۶
گروهی از اعراب بومی با شتران تندرو جمّازه، برای امور امنیتی و نظامی، در استخدام کاروان بوده‌اند.
[۳۰] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۸۷.
[۳۱] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۷۱.
بخشی از مطالب سفرنامه به جزئیات و اطلاعاتی از قبیل تقسیم کار و معرفی خدمه و کارکنان محمل اختصاص یافته است.
[۳۲] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۷۹-۳۸۰.


یعقوب میرزا بیست و دوم ذی‌قعده ۱۲۸۵ق به مدینه رسیده و نخستین گزارش‌های او از مدینه به رفتار خشونت‌آمیز و آزارهای مردم شهر اختصاص دارد. به گفته او، مردم شهر که به پیشواز محمل شامی آمده‌اند، رسم داشته‌اند که حجاج شیعه را سنگباران کنند و گمان می‌کرده‌اند با این کار از خدا حاجت خواهند گرفت.
[۳۳] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۳۷-۴۳۸.
بدرفتاری مردم مدینه، به ویژه خادمان اماکن مذهبی این شهر، در چند جای دیگر سفرنامه گزارش شده است.
[۳۴] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۴۳.
[۳۵] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۶۹.

اغوات یا خادمان خواجه مسجدالنبی دشمنی آشکاری با عجم داشته‌اند و به هر بهانه‌ای آنان را زیر کتک می‌گرفته و حتی از کشتن آنان باکی نداشته‌اند.
[۳۶] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۴۲-۴۴۳.
یعقوب میرزا معتقد است سبب این آزارها، علاقه زائران شیعه به زیارت بقیع است؛ با این همه، آنان از زیارت بقیع چشم نمی‌پوشند و بلکه از روی غیرت، دفعات زیارت خود را بیشتر می‌کنند.
[۳۷] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۴۱.
بیرون کردن زائران شیعه و منع زیارت و حتی ضرب و شتم و اتهام کفر به آنان، توسط خادمان، در سفرنامه‌های دیگری نیز گزارش شده است.
[۳۸] جعفریان، رسول، پنجاه سفرنامه، ج۱، ص۵۶۵، «سفرنامه منظوم مکه، میرزا جلایر».

در مدینه و پیرامون آن، زیارتگاه‌های بسیاری وجود داشته، اما چون محمل شامی تنها سه روز در مدینه می‌مانده و در حومه مدینه امنیت کافی وجود نداشته، حج‌گزاران فرصت زیارت همه آن‌ها را نیافته‌اند.
[۳۹] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۴۲.
ناامنی اطراف مدینه در سفرنامه‌های دیگر نیز همواره گزارش شده است.
[۴۰] جعفریان، رسول، پنجاه سفرنامه، ج۸، ص۴۷، «سفرنامه مکه، منشی‌زاده».


نقشه‌ای از بارگاه پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و جای مقبره، منبر و محراب آن حضرت، از مطالب بخش مدینه است.
[۴۱] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۴۳.
یعقوب میرزا پس از توصیف مسجدالحرام، محل دفن حضرت فاطمه (علیهاالسّلام) را در یکی از سه جا دانسته است: یکی در بقیع، دیگری در ضریح مبارک پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و دیگری که علامتی ندارد و زائران با تقیه آن را زیارت می‌کرده‌اند، جایی میان منبر و محراب مسجد است.
[۴۲] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۴۰.
به گفته او، بارگاه چهار امام معصوم (علیه‌السّلام) در بقیع، گنبدی سفید از گچ و آجر دارد.
[۴۳] جعفریان، رسول، پنجاه سفرنامه، ج۷، ص۹۹، «سفرنامه مکه، سکینه سلطان (وقار الدوله)».
ضریحی از چوب میان بارگاه است که دو صندوق میان آن جای گرفته: یکی بر مزار عباس، عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و دیگری بر مزار امامان.
[۴۴] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۴۱.
در بارگاه امامان، خادمان برای زیارت از زائران پول می‌گرفته و آنان را آزار می‌داده‌اند.
[۴۵] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۴۱.


در سفرنامه اطلاعات چندانی از شهر مکه گزارش نشده، جز برخی مطالب درباره موقعیت آن میان کوه‌ها و این‌که ساختمان‌های شهر چند طبقه‌اند.
[۴۶] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۶۱.
مسجدالحرام و اماکن پیرامون آن گزارش‌های بیشتری را به خود اختصاص داده‌اند.
نویسنده نقشه دقیقی از مسجد را ضمیمه گزارش‌های خود کرده است.
[۴۷] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۵۹.
ارتفاع کعبه، فاصله ارکان آن از یکدیگر و وصف حجرالاسود، از مطالب این بخش است. او به بهانه برشمردن مقامات چهارگانه مذاهب اهل سنت پیرامون کعبه، به عدم اختصاص جایی به شیعه اعتراض کرده است.
[۴۸] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۶۰.

به گفته نویسنده، منا، خود، شهری است؛ ولی بدون سکنه و تنها حجاج، سالی شش روز، از هفتم تا سیزدهم ذی‌حجه در آن ساکن می‌شوند. ساختمان‌ها و نیز بازار خوبی مانند مکه دارد و باید آن را شهر نامید نه کوه.
[۴۹] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۶۳.

بر فراز کوه عرفات مسجد کوچکی بوده که اهل سنت به زیارتش می‌رفته‌اند.
[۵۰] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۶۴.
محل قربانی در منا که نویسنده آن را «قصابخانه» خوانده، جایی مانند خندق بوده که گوسفندان را ذبح کرده و در آن می‌انداخته و دفن می‌کرده‌اند.
[۵۱] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۶۵.


یعقوب میرزا، در سفر بازگشت، به جده رفته و بدین مناسبت گزارشی از این شهر به دست داده است. جده، بندری فعال و مهم بوده و در اسکله بندر کشتی‌ها از کشورهای مختلف، از جمله ایران و هندوستان دیده می‌شده است.
[۵۲] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۷۳.
ازدحام مسافران باعث شده است تا نویسنده به سختی موفق به تهیه بلیت کشتی گردد و در کشتی، با ازدحام جمعیت و نبود جای کافی، مواجه شود.
[۵۳] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۷۶-۴۷۹.
مسافران، پیش از ورود به سوئز، به اجبار به عین موسی، در دو فرسنگی این بندر، منتقل شده و چند روز در قرنطینه به سر برده‌اند و این مدت بر آنان سخت گذشته است.
[۵۴] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۸۰-۴۸۲.


یعقوب میرزا و همراهان، پس از ادای مناسک حج، تصمیم داشته‌اند برای دیدن مصر به این منطقه بروند؛ اما در بندر سوئز با ممانعت ماموران حکومت مواجه می‌شوند. حکومت عثمانی، در آن سال، سفر حجاج را به مصر ممنوع، و حکم کرده بوده که آنان را از بندر سوئز یکسر به استامبول منتقل کنند. با این‌حال، یکی از همراهان یعقوب میرزا، به واسطه کنسولگری ایران در قاهره، اجازه سفر آنان را به قاهره می‌گیرد و امکان سفر آنان به قاهره نیز فراهم می‌شود.
[۵۵] میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۸۵.


از این سفرنامه تاکنون تنها یک نسخه خطی در کتابخانه مجلس شورای اسلامی شناخته شده است که رسول جعفریان، بر اساس آن، سفرنامه را تصحیح و همراه مقدمه‌ای ۲۸ صفحه‌ای در مجموعه پنجاه سفرنامه حج قاجاری، در نشر علم تهران، چاپ کرده است.
[۵۶] جعفریان، رسول، پنجاه سفرنامه، ج۲، ص۱۹۹-۵۴۲.
نسخه چاپی با مقدمه مصحح، ۴۱۲ صفحه وزیری دارد.

(۱) جعفریان، رسول، پنجاه سفرنامه حج قاجاری، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
(۲) میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور.

۱. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۵۳۹.
۲. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۶۲، پاورقی.
۳. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۲۰۰، مقدمه مصحح.
۴. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۰۷.
۵. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور،ص۲۰۲، مقدمه مصحح.
۶. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۹۶.
۷. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۲۰۲، مقدمه مصحح.
۸. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۹۱.
۹. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۴۵.
۱۰. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۲۶۴.
۱۱. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۲۳۰-۳۰۹.
۱۲. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۱۰-۳۵۰.
۱۳. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۵۱-۴۳۵.
۱۴. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۳۶-۴۷۰.
۱۵. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۷۱-۵۳۸.
۱۶. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۶۲-۴۶۳.
۱۷. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۱۸.
۱۸. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۵۹.
۱۹. ↑ رک: میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۷۵.
۲۰. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۲۲۹.
۲۱. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۲۳۲.
۲۲. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۲۷۴.
۲۳. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۲۶۹.
۲۴. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۲۸۸.
۲۵. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۲۲.
۲۶. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۸۴.
۲۷. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۸۸.
۲۸. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۹۳-۳۹۴.
۲۹. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص ۳۹۶
۳۰. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۸۷.
۳۱. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۷۱.
۳۲. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۳۷۹-۳۸۰.
۳۳. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۳۷-۴۳۸.
۳۴. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۴۳.
۳۵. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۶۹.
۳۶. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۴۲-۴۴۳.
۳۷. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۴۱.
۳۸. ↑ جعفریان، رسول، پنجاه سفرنامه، ج۱، ص۵۶۵، «سفرنامه منظوم مکه، میرزا جلایر».
۳۹. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۴۲.
۴۰. ↑ جعفریان، رسول، پنجاه سفرنامه، ج۸، ص۴۷، «سفرنامه مکه، منشی‌زاده».
۴۱. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۴۳.
۴۲. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۴۰.
۴۳. ↑ جعفریان، رسول، پنجاه سفرنامه، ج۷، ص۹۹، «سفرنامه مکه، سکینه سلطان (وقار الدوله)».
۴۴. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۴۱.
۴۵. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۴۱.
۴۶. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۶۱.
۴۷. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۵۹.
۴۸. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۶۰.
۴۹. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۶۳.
۵۰. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۶۴.
۵۱. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۶۵.
۵۲. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۷۳.
۵۳. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۷۶-۴۷۹.
۵۴. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۸۰-۴۸۲.
۵۵. ↑ میرزای تبریزی، یعقوب، حجة المنصور، ص۴۸۵.
۵۶. ↑ جعفریان، رسول، پنجاه سفرنامه، ج۲، ص۱۹۹-۵۴۲.


ابراهیم احمدیان، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «حجة المنصور»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۸/۱۲.    


رده‌های این صفحه : سفرنامه‌های حج | کتاب شناسی
جعبه ابزار