حج انبیاء
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حج انبیاء بیان حج گزاردن
پیامبران الهی در
آیات قرآن و
روایات اسلامی است. بر پایه این روایات، همه پیامبران مانند
حضرت آدم،
نوح،
ابراهیم،
موسی،
عیسی،
داود،
سلیمان،
یونس و
حضرت محمد (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) حج گزاردهاند.
زمان حج همه پیامبران، در دهه ذیحجه بوده است و درباره چگونگی انجام آن تا زمان حضرت ابراهیم (علیهالسلام) آگاهی چندانی در دست نیست. از دوره حضرت ابراهیم تا
ظهور اسلام، حج با شکل کنونی آن انجام میشده است.
حج گزاردن پیامبران الهی در روایات پرشماری مطرح شده است؛ در برخی جوامع روایی، بابی با عنوان «حج الانبیاء» این روایات را گرد آورده است.
شماری از این روایات ذیل آیاتی آمده که
کعبه را نخستین خانه روی زمین معرفی کرده «اِنَّ اَوَّلَ بَیتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکةَ»
و آن را «بیت العتیق» دانسته است.
همچنین برخی روایات ذیل آیه «وَ لِکُلِّ اُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَکاً» مناسک حج را از جمله مناسک واجب برای همه امتها شمردهاند.
بر پایه روایات، قدمت آئین حج، حتی به پیش از
خلقت آدم بازمیگردد و نخستین حجگزاران،
فرشتگان در آسمان چهارم بودهاند.
پس از اینکه حضرت آدم به زمین انتقال یافت، وی به فرمان
خداوند مامور بنای کعبه و برگزاری مراسم حج گردید.
درباره حج آدم (علیهالسّلام) روایت شده که پس از خروج از
بهشت، وی بر
کوه صفا فرود آمد. سپس
جبرئیل مناسک حج را به او آموخت و آدم، همه اعمال حج، از جمله
طواف،
رمی جمرات،
قربانی،
حلق،
سعی و
طواف نساء را به جا آورد.
برخی روایات از ۷۰۰ حج و ۳۰۰ عمره آدم، با پای پیاده، گزارش کردهاند.
پس از آدم، شیث، فرزند او، کعبه را بازسازی و حج
عمره بجای آورد.
مراسم حجگزاری، پس از آدم (علیهالسّلام) میان فرزندانش تداوم یافت
و پیامبران پس از وی به برگزار نمودن حج اهتمام ویژهای داشتند.
نوح (علیهالسّلام) نیز پیش از سیل، حج انجام داد
و در جریان طوفان ماموریت یافت تا سرنشینانش کشتی را گرد خانه کعبه طواف داده و به
منا برد. این کشتی، در بازگشت دوباره بر گرد کعبه، طواف نمود و سرنشینان کشتی، سوار بر آن، سعی میان
صفا و مروه انجام دادند.
بر اساس برخی گزارشها در
طوفان نوح (علیهالسّلام) کعبه ناپدید شد. پیامبران الهی، بدون آن که مکان دقیق کعبه را بدانند، حج به جا میآوردند
زمانی که ابراهیم (علیهالسّلام) مامور به بازسازی کعبه و احیای آئین حج شد.
پس از پایان بازسازی کعبه، آن حضرت از خدا خواست که مناسک (اعمال و جایگاه) حج را به وی نشان دهد: «وَ اَرِنا مَناسِکَنا»
لذا جبرئیل نزد ایشان آمد و مناسک حج را یک به یک به او آموخت
و پس از فرمان فراخوانی انسانها به انجام حج
ابراهیم بر مکان بلندی (
کوه ابوقبیس یا سنگی که بعد به
مقام ابراهیم معروف شد) ایستاد و با صدای بلند مردم را به حج فراخواند
و خود و پسرش،
اسماعیل و گروهی از
جرهمیان، حج به جای آوردند.
پس از آن حج، به عنوان سنتی مقدس با اعمالی مخصوص از سوی دیگر پیامبران الهی و پیروان آنها تداوم یافت.
در شماری از روایات، نام گروهی از پیامبران حجگزار، و در مواردی شیوه و تعداد دفعات حج آنان بیان شده است. پس از ابراهیم و اسماعیل (علیهماالسّلام) دیگر پیامبران حج بجای آوردند؛ چنانکه در روایتی نقل شده که حضرت موسی (علیهالسّلام)، همراه با هفتاد تن از پیامبران، برای انجام حج بر شتری سرخموی، پس از گذشتن از منطقه «
صفاح الروحا»، لبیکگویان (لبیک یا کریم لبیک) احرام بست.
در روایتی
ابنعباس از
پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) نقل کرده است که هفتاد پیامبر، از جمله موسی (علیهالسّلام) به منا آمده و در
مسجد خیف نماز گزاردند.
بر پایه برخی روایات، پیامبر گرامی اسلام (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) ۲۰ حج و سه عمره مفرده که همه آنها در ماه ذیقعده واقع شد، برگزار نمود.
تنها حج رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم)، پس از
هجرت، در سال دهم هجری به همراهی ۱۰۰ هزار تن از
مسلمانان انجام گرفت. در این حج، عظمت، خلوص و آثار توحیدی مناسک حج به نمایش گذاشته شد و در تاریخ، به نام «
حجة الوداع» ثبت گردید.
حضرت عیسی (علیهالسّلام) نیز حج یا عمره را با گفتن «لبیک عبدک و ابن امتک لبیک» آغاز کرد.
داود (علیهالسّلام) نیز در عرفات، هنگامی که موج عظیم حجگزاران را دید، دست به دعا برداشت.
سلیمان (علیهالسّلام) هم همراه انس و جن و پرندگان حج گزارد و کعبه را با پارچه مصری پوشاند.
برابر روایاتی،
یونس (علیهالسّلام) با سر دادن تلبیه «لبیک کشاف الکرب العظیم لبیک»، و
خضر و
الیاس (علیهماالسّلام)، با حضور هر ساله در موسم مقرر، حج انجام میدادند.
با
ظهور اسلام که آئین حج، به عنوان یکی از فرائض
دینی مسلمانان تشریع شد، پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) آئین حجگزاری را به جا آوردند.
بر اساس برخی گزارشها، همه انبیا، به جز
هود و
صالح (علیهماالسّلام) که به خاطر اشتغال به تبلیغ موفق به حجگزاری نشدند، بقیه آنها حج به جا آوردند.
ولی این دیدگاه ضعیف دانسته شده است.
افزون بر این در پارهای روایات به طور صریح از حجگزاری هود و صالح یاد شده
؛ حتی گفته شده که آنان در
مکه از دنیا رفتند و در جوار
خانه خدا دفن شدند.
بنابر این همه پیامبران (علیهمالسّلام) حج گزاردهاند. برخی روایات نیز این دیدگاه را تایید میکند
؛ چنانکه
امام علی (علیهالسّلام) در سخنی کعبه را جایگاه خیل انبیاء، از آدم تا خاتم، و وسیله آزمایش پیشینیان، از آدم تا به آخر، دانسته است
و در سخنی دیگر، از فراخوانی آدم و فرزندانش به سوی کعبه یاد میکند.
بر اساس روایتی از
حضرت رضا (علیهالسّلام)، زمان حجگزاری همه پیامبران، از جمله
آدم،
نوح،
ابراهیم،
موسی،
عیسی (علیهمالسّلام) و محمد (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) دهه ذیالحجه بوده و تا
قیامت اینگونه ادامه خواهد داشت.
درباره شیوه حجگزاری پیامبران، حداقل تا ابراهیم (علیهالسّلام) اطلاع چندانی در دست نیست؛ به همین دلیل مبهم و مجمل است. ولی از زمان ابراهیم (علیهالسّلام) تا
ظهور اسلام، حج با همین شکل و گونه کنونی آن انجام میشده است.
(۱) ازرقی، محمد
بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.
(۲) مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، تصحیح محمدباقر بهبودی و سیدابراهیم میانجی و موسوی خرسان، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
(۳) ابنکثیر، اسماعیل
بن عمر، البدایه و النهایه فی التاریخ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
(۴) طبری، محمد
بن جریر، تاریخ الطبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۵) طوسی، محمد
بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م.
(۶) ابنادریس رازی، عبد الرحمن
بن محمّد، تفسیر ابنابیحاتم (تفسیر القرآن العظیم)، تحقیق محمد الطبیب، بیروت، دارالفکر.
(۷) عیاشی، محمد
بن مسعود، تفسیر العیاشی، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق.
(۸) قرطبی، محمد
بن احمد، تفسیر قرطبی، هران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.
(۹) طوسی، محمد
بن حسن، تهذیب الاحکام، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
(۱۰) طوسی، محمد
بن حسن، الخلاف فی الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
(۱۱) عمید زنجانی، عباسعلی، در راه برپایی حج ابراهیمی، تهران، انتشارات مشعر.
(۱۲) شمس شامی، محمد
بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیره خیر العباد، بیروت، ۱۴۱۴ق.
(۱۳) بیهقی، احمد
بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
(۱۴) مطلبی، محمد
بن اسحاق، سیره ابن اسحاق، محمد حمیدالله، معهد الدراسات و الابحاث للتعریف.
(۱۵) ابنکثیر، اسماعیل
بن عمر، السیره النبویه، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دارالمعرفه/ دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۶ق.
(۱۶) صدوق، محمد
بن علی، علل الشرائع و الاحکام، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
(۱۷) بدرالعینی، محمود
بن احمد، عمدة القاری، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۱۸) صدوق، محمد
بن علی، عیون اخبار الرضا، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۴ق.
(۱۹) امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۹۷ق.
(۲۰) متقی هندی، علی
بن حسام
الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، به کوشش بکری حیانی و صفوه السقاء، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۹ق.
(۲۱) کلینی، محمد
بن یعقوب، الکافی، به کوشش علیاکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۲۲) صدوق، محمد
بن علی، کمال
الدین و تمام النعمه، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۵ق.
(۲۳) طبرسی، فضل
بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، به کوشش محمدجواد بلاغی، تهران، انتشارات ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
(۲۴) هیثمی، علی
بن ابیبکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت، دارالکتاب العربیه، ۱۴۰۸ق.
(۲۵) نووی، یحیی
بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دارالفکر.
(۲۶) نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
(۲۷) شیبانی، احمد
بن حنبل، مسند احمد
بن حنبل، بیروت، دارالصادر، بی تا.
(۲۸) طبرانی، سلیمان
بن احمد، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
(۲۹) صدوق، محمد
بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
(۳۰) امام علی (علیهالسلام)، نهج البلاغه، شرح صبحی صالح، قم، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.
(۳۱) فیض کاشانی، محمد
بن شاه مرتضی، الوافی، تحقیق ضیاء
الدین حسینی و کمال
الدین فقیه ایمانی، اصفهان، کتابخانه امیرالمؤمنین، ۱۴۰۶ق.
(۳۲) حر عاملی، محمد
بن حسن، وسائل الشیعه، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، برگرفته از مقاله «حج انبیاء»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۳/۲۹.