حافظ‌برخوردار
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حافظ‌برخوردار،
فقیه حنفی،
نویسنده و شاعر پنجابی‌زبان قرن دوازدهم در شبه‌قاره
هند است.
درباره زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست.
به گفته احمدحسین قلعه‌داری،
وی در حدود ۱۱۳۰ در تخت‌هزاره، از توابع استان پنجاب
پاکستان ، متولد شد.
شریف احمد نوشاهی، از مورخان پاکستانی، زادگاه او را «وستی شاهان والی»، در نزدیکی تخت هزاره، ذکر کرده است.
از اشعارش نیز برمی‌آید که زادبومش تخت‌هزاره بوده است.
او
حافظ قرآن بود
و از قوم رانجها (از اقوام قدیمی
و مشهورِ پنجاب پاکستان که در بخشهای گجرات، جهنگ
و سرگودها می‌زیستند) به شمار می‌رفت
و از این‌رو، به حافظ رانجها برخوردار تخت هزاروی، حافظ‌برخوردار ثانی،
و رانجها برخوردار نیز شهرت داشت.
وی
تحصیلات خود را در شهر سیالکوت تکمیل کرد
و به همین سبب این
شهر را در اشعارش
وصف کرده است.
پس از اتمام تحصیلات، از سیالکوت به رسول‌نگر رفت
و تا ۱۱۹۰ در آن‌جا زندگی کرد، سپس در روستای چتی‌شیخان، در نزدیکی سیالکوت، ساکن شد
و در همان‌جا
فوت کرد
و به
خاک سپرده شد.
از آثار حافظ‌برخوردار بر می‌آید که وی بر
زبان و ادب عربی ،
فارسی ،
هندی ، ریخته (زبان اردوی کنونی)
و پنجابی
تسلط داشته است.
او در
علوم دینی ، به‌ویژه
مسائل فقهی ، چیره‌دست بود
و در بیان
احکام و اوامر و نواهی فقهی
و وعظ ، از زبان
شعر استفاده می‌کرد.
او عالمی
متواضع ،
متدین ،
شب زنده‌دار و دوستدار
اهل بیت علیهم‌السلام بود؛ در وصف خصلتهایش اشعاری سروده‌اند.
حافظ‌برخوردار در تألیفات خود از زبان اصیل
و معیار پنجابی استفاده کرده است.
زبان آثار او ساده
و روان،
و در
آثار مذهبی و فقهی آمیخته با
زبان عربی و فارسی است.
زبانِ داستانهای عاشقانه، که وی آن‌ها را به
شعر درآورده، بسیار جذاب است.
حافظ‌برخوردار اولین
شاعر پنجابی زبان است که سبک شعری خود را به جای «
شعر هندو »، «
شعر پنجابی » انتخاب کرده
و علاوه بر تشبیهات
و استعارات از مَثَلها نیز استفاده کرده است.
از حافظ‌برخوردار حدود چهل اثر به جامانده است.
مهم‌‌ترین اثر فقهی وی کتاب انواع است که در ۱۱۷۶ نگاشته
و به تعبیر برخی مؤلفان، دایرةالمعارف
فقه حنفی و نشان‌دهنده قوّت علمی اوست.
نسخه خطی انواع در کتابخانه مرکزی دانشگاه پنجاب
لاهور و در کتابخانه‌های شخصی احمد حسین قلعه‌داری در قلعه‌دار گجرات
و شریف احمد نوشاهی در ساهنپال گجرات نگهداری می‌شود.
او در پاسخ هر
سؤال شرعی ،
کتاب یا رساله‌ای مستقل نوشته، که از آن جمله است: شمس‌العلوم، بحرالعلوم، فقه جمال
مسئله بانگ (اذان)، مفتاح المصلی، نجات‌المسلمین، شرف‌النکاح، تنبیه‌المفسدین، رساله نماز، نهرالعلوم، رساله سایه اصلی، میزان شریعت، مفتاح‌الفقه، شرح‌الحمد شریف، سراج‌المعاملات، شرح خلاصه کیدانی، مفتاح‌السعادت.
اردو دائره معارف اسلامیه
میان رساله‌های مذکور
و کتابِ انواع تفکیک قائل شده
و از کتابی به نام مفتاح‌العلوم نیز یاد کرده است.
از دیگر
رسائل فقهی او، رساله قادریه است که در جواب کتاب فرایض ورثه (یا فرایض هندوی/ فرایض هندی) تألیف حافظ‌برخوردار سلمانی‌والا، درباره مسائل
ارث نوشته است.
نسخه خطی این اثر در کتابخانه قلعه‌داری وجود دارد.
حافظ‌برخوردار به درخواست
دوست خود، غلام محمدفانی، این آثار دینی را به زبان پنجابی ترجمه کرده است :
قصیده بانَت سُعاد از
کعب‌بن زهیر در
مدح حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم.
قصیده بُرده از شرف‌الدین محمد بوصیری.
قصیده‌های غوثیه، روحی
و چهل کاف از شیخ عبدالقادر گیلانی.
در میان آثار دینی او شرحهایی نیز به زبان پنجابی وجود دارد:
شرح
اسماءالحسنی .
شرح نود
و نه اسم
حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله.
شرح یازده
اسماء و نود
و نه اسماء
شیخ عبدالقادر گیلانی .
شرح درود مستغاث
و شرح دعای گنج‌العرش.
دست‌نویس این مجموعه در کتابخانه شخصی قاضی عبدالعزیز مانک در گجرات پاکستان
و در کتابخانه شخصی سبط حسن ضیغم لاهور نگهداری می‌شود.
از جمله سروده‌های حافظ به زبان پنجابی حکایت پاک رسول دی
و قصه حضرت بی‌بی
فاطمه علیها سلام درباره حضرت محمد
و فاطمه زهراست.
از
نسخه خطی این دو اثر در کتابخانه‌های وحید قریشی در لاهور
و احمدحسین قلعه‌داری گجرات نگهداری می‌شود.
جنگنامه
امام حسین (ع) نیز سروده‌ای است حماسی درباره واقعه
کربلا ، مشتمل بر ۱۳۳۰ بیت.
به نظر قلعه‌داری،
حافظ‌برخوردار در این منظومه از ترجمه پنجابی آثاری چون
روضةالشهداء ملاحسین واعظ کاشفی (متوفی ۹۱۰)، استفاده کرده است.
این اثر به کوشش احمدحسین قلعه‌داری، در ۱۳۵۸ش/۱۹۷۹ در لاهور به چاپ رسیده است.
حافظ‌برخوردار برخی
قصه‌های محلی
و عاشقانه مشهور در
هند را به زبان پنجابی به نظم درآورده است از جمله
قصه هیر رانجها داستان عاشقانه
و عارفانه مشهوری که شاعران متعددی به
زبان فارسی و پنجابی نظم کرده‌اند
و منظومه
یوسف و زلیخا ، در پاسخ به
یوسف و زلیخای حافظ‌برخوردار سلمانی‌والا.
نسخه خطی برخی آثار ادبی حافظ‌برخوردار در کتابخانه شخصی احمدحسین قلعه‌داری در قلعه‌دار گجرات موجود است.
گفتنی است که علاوه بر حافظ‌برخوردار رانجها تخت هزاروی، بیش از ده نفر دیگر به حافظ‌برخوردار در شبه‌قاره شهرت داشته‌اند.
به گفته قلعه‌داری،
رشید نیاز در کتاب تاریخ سیالکوت،
و برخی
مورخان دیگر، حافظ‌برخوردار رانجها
و حافظ‌برخوردار سلمانی‌والا
و حافظ‌برخوردار بحرالعشق را یک نفر دانسته
و شرح احوال هر سه را در هم آمیخته‌اند؛ از این‌رو، در ادامه این مقاله نام این دو تن به تفکیک
و با توضیح کوتاهی می‌آید.
محمد حافظ‌برخوردار، مشهور به بحرالعشق (متوفی ۱۰۹۳)، کنیه‌اش ابوالعنایت، ملقب به بحرالعشق، زنده‌دل، حافظ‌برخوردار، حافظ صاحب
و غیره.
وی پسر ارشد، خلیفه اعظم
و سجاده‌نشین حضرت نوشه گنج بخش بود.
وی
قرآن را از
حفظ داشت،
علوم رایج را از
عبداللّه لاهوری و عبدالحکیمِ سیالکوتی فراگرفته بود
و به
زبان فارسی هم
شعر می‌سرود.
مزارش در دهکده ساهنپال در نواحی گجرات است.
وی در ۱۰۳۰ در قصبه سلمانی یا مسلمانی چیمه چتهه، در نزدیکی گوجرانواله، در ایالت لاهور، متولد شد.
او نیز
حافظ قرآن بود
و از این‌رو، حافظ تخلص می‌کرد.
علوم دینی را در سیالکوت از عبدالحکیم سیالکوتی آموخت، سپس به جهان‌آباد رفت.
سه اثر از وی به جامانده است: فرایض هندوی (یا فرایض هندی/ فرایض ورثه)، کتابی است منظوم درباره
ارث که در ۱۰۸۱ آن را به زبان پنجابی نظم کرده است.
اردو دائره معارف اسلامیه
و فقیر محمد فقیر
شرح احوال
و آثار این دو حافظ‌برخوردار را تفکیک نکرده
و تمام آثار حافظ‌برخوردار رانجها را به حافظ‌برخوردار سلمانی‌والا، نسبت داده‌اند.
از سال تألیف کتاب انواع (۱۱۷۶)
و نیز بخش آثار همین مقاله برمی‌آید که حافظ‌برخوردار رانجها آثار فراوانی در زمینه مسائل فقهی تألیف کرده ولی حافظ‌برخوردار سلمانی‌والا در مورد مسائل فقهی فقط فرایض هندوی را در ۱۰۸۱ نظم کرده است.
دو اثر دیگر سلمانی‌والا،
قصه میرزا صاحبان
و داستان
یوسف و زلیخاست.
شهرتی که او در
ادبیات پنجابی از
داستان میرزا صاحبان کسب کرد، باعث شد که آثار حافظ‌برخوردار رانجها تخت هزاروی، به نام او معروف
و نسبت داده شود.
احمد قلعه‌داری
و شریف‌احمد نوشاهی
نام چهارده نفر دیگر را که به حافظ‌برخوردار شهره‌اند، فهرست کرده
و اطلاعات کمی درباره هر یک از آنان آورده‌اند.
درستی مدعای آنان نیازمند منابع
و تحقیق بیشتری است.
(۱) اردو دائره معارف اسلامیه، لاهور ۱۳۸۴ـ۱۴۱۰/۱۹۶۴ـ۱۹۸۹، ذیل «حافظ برخوردار» (از آصف‌خان).
(۲) حافظ‌برخوردار، جنگنامه امام حسین (ع)، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور ۱۹۷۹.
(۳) فقیر محمد فقیر، «پنجابی ادب ۱۰: ابتداء ۱۷۰۷ ع تک»، در تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان
و هند، ج۱۳، لاهور: پنجاب یونیورسئی، ۱۹۷۱.
(۴) شریف احمد شرافت نوشاهی، شریف التواریخ، ج۳: تذکرةالنوشاهیه، حصّه ۱: تحائف‌الاطهار، گجرات ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حافظ‌برخوردار»، شماره۵۷۱۲.
