جمرات (دانشنامه‌حج)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جمرات نام سه مکان در
مکه و مناست که حاجیان آنها را به عنوان نماد
شیطان، سنگسار می‌کنند. بنا بر
روایات شیعه و
اهل سنت، شیطان بر
حضرت آدم و
حضرت ابراهیم در آنجا ظاهر شده و ایشان شیطان را به دستور
حضرت جبرئیل با سنگریزه دور کرده و این قضیه منشأ این سنت الهی در
حج شده است. امروزه ساختمان پنج طبقه عظیمی در این محل بنا شده و هر ساله همه حاجیان برای انجام عمل
رمی جمرات در این محل حاضر می‌شوند.
جمرات نام سه محل در مناست که در موسم حج، به عنوان نماد شیطان، با هفت
سنگ، سنگسار می‌شوند.
جمرات جمع «جَمْره»، به معنای گروهی از افراد یا اشیای گرد آمده
؛ سنگریزههای کوچک (حصی) و شتاب کردن است. مکان‌های یاد شده، به دلیل جمع شدن سنگریزه‌ها
در آنجا یا جمع شدن حجاج برای رمی
یا فرار شتابان
ابلیس، پس از رمی شدن به وسیله حضرت آدم در این مکان‌ها، جمره نامیده شده است.
در مسیر حاجیان، از
منا به مکه، ابتدا جمره اولی، با فاصله حدود هفت کیلومتر از
مسجدالحرام، قرار دارد. (با توجه به فاصله‌های تعیین شده میان جمرات و مسجدالحرام) این جمره با نام‌های دیگری مانند جمره صغری، دنیا و سفلی
(به معنای پایین‌تر) نیز خوانده شده است.
در امتداد آن به سمت مکه، و (با توجه به فاصله مشخص شده میان مسجدالحرام و جمره ثالثه) در فاصله حدود ۶۸۰۰ متری مسجدالحرام، قرار دارد و جمره وسطی یا الثانیه نیز خوانده می‌شود.
با نام‌هایی چون جمره عقبه، کبری، قصوی،
عظمی
و ثالثه در مرز میان مکه و منا و در
فاصله ۶۵۴۹ متری مسجدالحرام است.
منابع جدید، فاصله بین جمره عقبه و وسطی را ۲۴۷ متر و بین جمره وسطی و اولی را ۲۰۰ متر مشخص کرده‌اند.
اما در منابع متقدم، به اختلاف، فاصله بین جمره عقبه و دوم از۴۰۰
ذراع تا ۴۸۷ ذراع و اندی (حدود۲۴۳ متر) ذکر شده است.
فاصله جمره اول و دوم نیز از ۳۰۵ ذراع
(حدود ۱۵۲ متر) تا۳۵۰ ذراع (حدود ۱۷۵ متر) تعیین شده است.
اختلافات، به احتمال، ناشی از خطا در عدم دقت در‌اندازه‌گیری، به دلیل ازدحام جمعیت،
یکسان نبودن معیارهای‌اندازه‌گیری، تقریبی بودن محاسبات، بزرگ و کوچک شدن ستون جمرات و ایجاد حوضچه برای آنان و توسعه شهر مکه و مسجدالحرام، در زمان‌های بعد باشد.
بنا بر روایاتی، ابلیس در این مکان‌ها بر حضرت آدم (علیه‌السلام)، در حج وی، نمایان شد و با پرتاب هفت سنگریزه، به تعلیم جبرئیل، از آن حضرت فرار کرد.
از جمرات، در حج‌گزاری حضرت ابراهیم (علیه‌السلام)، در منابع شیعه
و سنی
نیز یاد شده است. بر اساس برخی از این روایات، ابراهیم (علیه‌السلام) برای
ذبح فرزندش در جمره وسطی تلاش کرد
و شیطان در این سه محل بر وی ظاهر شد و وسوسه‌اش کرد تا تکلیفش را انجام ندهد و ابراهیم (علیه‌السلام)، با پرتاب سنگریزه بر ابلیس، با وی مقابله کرد و او را فراری داد.
سنت رمی جمرات به تاسی از این دو پیامبر، به عنوان ابراز انزجار و بیزاری از ابلیس و وسوسه‌های او، باقی ماند.
گزارش‌های مربوط به رمی ابلیس توسط حضرت آدم و حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) فاقد هرگونه اطلاعی در مورد قرار دادن علامت یا نشانی در مکان‌های مشخص شده برای رمی است؛ به احتمال، محل دقیق این جمره‌ها در طول سالیان مختلف، نسل به نسل و به صورت شفاهی منتقل شده است.
اولین گزارشی که به شکل ظاهری جمرات پرداخته، مربوط به زمان سلطه
عمرو بن لحی خزاعی بر مکه است. وی که به ترویج
بت‌پرستی در
جزیرة العرب و ایجاد انحراف در
آیین ابراهیمی مشهور است،
هفت بت در منا نصب کرد
و سه عدد از این بت‌ها را بر جمرات سه‌گانه، به ترتیب بزرگی آنها، قرار داد؛ به گونه‌ای که بزرگ‌ترین این بت‌ها بر جمره عقبه، و بت بعدی بر جمره وسطی، و بت کوچک‌تر بر جمره اول قرار گرفت و اشتهار جمره‌های یاد شده به کبری، وسطی و صغری به همین مناسبت بوده است. بر اساس این گزارش، او سنت رمی جمرات ابراهیمی را به نوعی
نیایش و احترام نسبت به بت‌ها، با ابراز احترام به هرکدام از آنها، هنگام رمی شدن، تبدیل کرد.
به گواهی بیتی از قصیده لامیه
ابوطالب، در زمان پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) نیز شکل ظاهری جمرات، به همان‌گونه دوره عمرو
بن لحی و با قرار داشتن بتی روی هر جمره حفظ شده است. البته در این بیت، خود بت، جمره خوانده شده است.
به احتمال، تغییر بعدی جمرات پس از
فتح مکه، در سال هشتم هجری، انجام شده باشد؛ زیرا به فرمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) تمام بت‌های اطراف مکه شکسته شد و از بین رفت.
شاید بت‌های منصوب روی جمرات نیز مشمول این فرمان شده باشند.
هرچند به صراحت از این مطلب یاد نشده و احتمال می‌رود به خاطر مفهوم اهانت‌آمیز رمی، این بت‌ها در این محل، حفظ شده باشند.
با وجود گزارش‌های تفصیلی درباره
حجة الوداع، درباره شکل ظاهری جمرات، توضیح، تبیین یا اشاره‌ای نشده است.
گزارش‌های این دوره بر بسته بودن شمال شرق جمره عقبه، به خاطر قرار گرفتن جمره در کنار کوه در مسیر جمرات، دلالت می‌کنند.
شاید به همین سبب است که توقف کنار این جمره که در مسیر حرکت حجاج بوده، بر خلاف جمرات دیگر،
مستحب نیست.
گزارش‌های مربوط به حج‌گزاری در قرن اول، از وجود بقایای دیواری از دوره‌های قبلی کنار جمره عقبه، حکایت می‌کند که عده‌ای، از جمله
خلیفه دوم، از بالای آن جمره عقبه را رمی می‌کردند.
ساخت این
دیوار را می‌توان برای ممانعت از ریزش سنگ‌های کوه مجاور این جمره روی حجاج دانست که در ایام حج، جمعیت زیادی برای رمی، از آن بالا می‌رفتند.
در برابر این عده، گروهی دیگر مانند عبدالله
بن مسعود، چنان‌که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) انجام داده بود، از درون دره منا، جمرات را رمی می‌کردند.
از دیگر نشانه‌های جمرات در این دوره، درختی کنار جمره بود که بنا به گزارش
قتادة بن دعامه (م
۱۱۷ یا
۱۱۸ق)
در عهد جاهلیت
پرستش می‌شد و بعدها قطع گردید.
تا سال
۲۴۱ق که گزارشی از سیلی شدید، خبر می‌دهد که جمره را از جا کند، گزارش دیگری طی این سال‌ها، در مورد شکل ظاهری جمره، در دست نیست. پس از این حادثه،
متوکل عباسی (حک:
۲۳۲-
۲۴۷ق)، اسحاق
بن سلمه (از استادکاران ماهر در بازسازی و ساخت و ساز) را مامور ترمیم جمرات کرد.
اسحاق، علاوه بر بازگرداندن جمره به مکان سابق، با ساختن دیواری پشت جمره عقبه، برای ممانعت از صعود حجاج بر کوه مجاور و رمی از فراز آن، مسجدی کنار دیوار ساخت. وی در این بازسازی، نشانه‌هایی بالای هرکدام از جمرات با سنگ ساخت تا مانع جابه‌جایی و تکرار حوادثی از این دست باشد. این نشانه‌ها، با آهک و گچ، سفید شده بودند.
ظاهراً در این تاریخ بود که جمرات شکلی را شبیه جمرات دوره عثمانی که به صورت ستون‌هایی سنگی، با روکشی از
گچ و
آهک بود، به خود گرفت.
اولین گزارشی که به روشنی از این شکل جمرات سخن گفته، گزارش
ابن جبیر است. وی که در سال
۵۷۹ق به حج آمده، ضمن یاد کردن از ستون‌های جمرات، که مانند انصاب حرم (ستون‌های نشان حرم مکی) است، جمره عقبه را بر بالای تلی از سنگریزههای پرتاب شده، وصف کرده است.
ذکر نشانه‌ها و ستون‌های جمرات، در بیشتر منابع، بعد از این دوره یافت می‌شود.
در سال
۱۰۷۳ق، در زمان
شریف زید بن محسن، امیر وقت مکه در دوره عثمانی (حک:
۱۰۴۱-
۱۰۷۷ق)، سر ستون‌های جمرات، با سنگ مرمر، بازسازی شد.
گزارش دیگری در مورد تعمیر یا بازسازی ستون‌های جمرات در دست نیست.
تغییر بعدی در شکل ظاهری جمرات، در سال
۱۲۹۱ق اتفاق افتاد. در این سال، با موافقت علمای حرمین، برای جلوگیری از ازدحام جمعیت در مقابل جمره عقبه، حفاظی فلزی قرار داده شد.
اما با نظر برخی از علما، این حفاظ فلزی، برداشته شد. به عقیده آنان، این حفاظ باعث می‌شد تا بسیاری از حج‌گزاران، به جای رمی ستونی که خود جمرات خوانده می‌شود، تمام قسمتی را که داخل حفاظ فلزی بود، جمرات دانسته و با اکتفا به رمی آن، ستون‌ها را رمی نکنند. در سال
۱۲۹۲ق، به جای حفاظ فلزی، حوضچه‌های بزرگی پیرامون ستون‌های جمرات ساخته شد. در مرحله بعدی، این حوضچه‌های بزرگ نیز کوچک شد و به شعاع ۵/۱ متر از ستون جمرات، از هر سو، رسید. البته پیرامون جمره عقبه که قسمت شمال شرقی آن به
کوه متصل بود، یک حوض نیم‌دایره ساختند. این حوضچه، در سمتی که باز بود و به کوه متصل نشده بود، بنا شد.
از این تاریخ به بعد، در متون سفرنامه‌ها، به خطا، به مجموعه ستون و حوضچه، جمرات گفته شد.
در دوره معاصر با افزایش روزافزون تعداد حجاج ـ به ویژه با توجه به اصرار همه حجاج به رمی جمره عقبه، در صبحگاه روز
عید قربان، جهت مناسک، حج و تنگ بودن مسیر میان مکه و منا، به دلیل وجود کوه در کنار جمره عقبه، (گردنه واقع در مسیر)، با مجوز صادره از سوی رئیس محاکم شرعی مکه، شیخ عبدالله
بن عمر دُهَیش ـ کوه قابل که پشت جمره عقبه قرار داشت و راه منا را تنگ می‌کرد، در
جمادی‌الاولی سال
۱۳۷۳ق تخریب شد. در سال
۱۳۸۳ق راه میان جمره‌های کبری و وسطی توسعه یافته و عرض آن به هزار متر رسید؛ بدون این‌که تغییری در‌اندازه و ارتفاع ستون‌ها پدید آید.
در سال
۱۳۹۵ق (۱۹۷۵م.) فضای پیرامون جمرات توسعه یافت و بالای هر سه جمره پلی ساخته شد تا حجاج بتوانند از فراز این پل، ستون‌های جمرات را، که بلندتر شده بود، رمی کنند. در این بازسازی دیوار پشتی جمره عقبه تا طبقه دوم ارتفاع یافت. حوضچه‌ها نیز در طبقه بالا، به قطر ۱۲ تا ۱۵ متر، توسعه یافتند. طبقه دوم جمرات، که در آغاز به عرض ۴۰ متر بود، به ۸۰ متر رسید. این
پل حدود ۲۵ سال مورد استفاده بود.
در تاریخ ۱۲
ذی‌حجه سال
۱۴۲۶ق، و پس از حادثه هولناک کشته و زخمی شدن تعداد زیادی از حجاج، وزیر کشور وقت عربستان از علمای بلاد خواست، برای محافظت از جان حجاج، راه حل شرعی ارائه دهند. این امر، منجر به ارائه پیشنهادی از جانب «هیات کبار العلماء» سعودی برای توسعه جمرات شد و بر اساس این پیشنهاد، طرح توسعه جدید جمرات، شکل گرفت. این طرح بر مبنای تقسیمِ جمعیتِ متمرکزِ حجاجی که برای رمی به جمرات می‌آمدند به گروه‌های کوچک‌تری که قابل کنترل و بدون ازدحام بودند، طراحی شد و سیستم تهویه پیشرفته و امکانات رفاهی متعدد، برای حجاجی که قصد رمی داشتند، پیش‌بینی شد.
این اهداف مستلزم ساخت ساختمانی پنج طبقه برای رمی و تغییر شکل ستون‌ها و حوضچه‌های جمرات و تخریب وسیع کوه‌های اطراف آنها بود. با توجه به استمرار فریضه حج و لزوم عدم مانعیت توسعه برای آن، کار بسیار دشوار بود. عملیات اجرایی این توسعه، در سال ۲۰۰۶م.، با تخریب ساختمان قبلی جمرات و تراشیدن کوه‌های مجاور آن شروع شد و در سال ۲۰۱۲م. با هزینه ۴/۱ میلیون دلار، با به کارگیری یازده هزار نیروی فنی و تجهیزات بسیار، به پایان رسید.
ساختمان جدید، به طول ۹۵۰ و عرض ۸۰ متر در ۵ طبقه، ساخته شد که قابلیت اضافه شدن ۷ طبقه دیگر روی آن، برای ظرفیت پنج میلیون نفر را در آینده داراست. فاصله هرکدام از طبقات، ۱۲ متر است و ۱۲ ورودی و خروجی در جهت‌های چهارگانه دارد. ستون‌های جمرات، در این بازسازی، به شکل استوانه‌هایی توخالی و بیضی‌شکل، به طول ۴۰ متر، در وسط حوضچه‌هایی بیضی‌شکل ساخته شد. این حوضچه‌ها مجهز به سیستم مکش خودکار ریگ‌ها برای تخلیه است.
برای تقسیم جمعیت رمی کننده، هر کدام از خیابان‌های اصلی پیرامون ساختمان جمرات، به وسیله راهی به یکی از مدخل‌های ورودی ساختمان، در طبقات مختلف، متصل شد و دستگاه تهویه هوای پیشرفته‌ای در آنها قرار داده شد. همچنین برای حفظ امنیت و کنترل جمعیت، سیستم تصویربرداری مداربسته متصل به اتاق کنترل مرکزی و نیز سیستم پیشرفته امداد و نجات، در نقاط مختلف این ساختمان، طراحی شد. مکان‌هایی نیز برای خدمات رفاهی، چون تغذیه، سرویس‌های بهداشتی، آرایشگاه (برای تراشیدن سر پس از رمی) و مرکز خدمات پزشکی، تدارک دیده شد.
در طرح جدید، همه ریگ‌ها از طریق حوضچه‌های اطراف دیوارهای جمرات، به سمت درون دیوار جمرات هدایت می‌شود و از آن طریق، با سنگریزههای دیگر طبقات، در یک مسیر قیفی‌شکل، به سمت طبقات زیرین سرازیر می‌شوند؛ همه دیوارهای ساخته شده جدید جمرات، که در دو طرف آن می‌توان عملیات رمی را اجرا کرد، توخالی‌اند. جنس این دیوارها از سیمان، و به صورت مربع‌های نزدیک به نیم‌متری از هم جدا شده و کما بیش به شکل موزاییک درآمده است. این دیوار سیمانی، توخالی است و قطر چندانی ندارد. راهی عریض در زیرزمین ساخته شده است که با گذر از آن به آسانی می‌توان به پای دیوارهای جمرات رسید و از آنجا عملیات رمی را اجرا کرد. سنگ‌های رمی شده در طبقات بالا، به سمت طبقه زیرزمین هدایت می‌شوند و پس از آن همراه با سنگ‌های طبقه زیرزمین به سمت طبقه پایین‌تر از زیرزمین که انبار سنگ‌های رمی به شمار می‌رود، سرازیر و در آنجا جمع می‌شوند؛ سنگ‌های جمع‌شده در پایین جمرات، با نوارهای غلطان، به بالا هدایت می‌شود و با ماشین‌های باری، تخلیه و به خارج منتقل می‌شوند.
بنا به گزارشی که از این محل منتشر شد، وزن این سنگریزه‌ها، در هر موسم، به ۱۰۰۰ تن می‌رسد و این تاسیسات، در پانزده متر، زیر حوضچه‌های جمرات قرار دارد.
این طراحی، حائز جایزه بهترین طراحی از فدراسیون جهانی راه (International road federation award) و جایزه بهترین طرح خدمت‌رسانی به حجاج، در مکه مکرمه، در سال ۲۰۰۸م. شد.
برخی معتقدند، که ستون میانی هرکدام از این استوانه‌های بیضی‌شکل
بر جای جمرات قبلی نصب شده و بر این اساس، رمی جمره بر قسمت وسط ضرورت دارد.
هرچند مدرک روشنی، برای این ادعا یافت نشد.
پس از تغییراتی که شکل ظاهری جمرات، طی این سال‌ها به خود دیده است، میان فقها، احتمالات فراوانی در مورد ماهیت جمرات زمان پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) وجود دارد: بسیاری از فقهای اهل سنت و برخی از فقیهان شیعه، جمره را خود زمینی می‌دانند که ستون‌ها به عنوان نشانه در آن ساخته شد و پیرامون هرکدام، حوضچه‌ای قرار داشت.
برخی دیگر از فقیهان شیعه و سنی، جمره را «مجتمع الحصی» (توده و پشته‌های متراکم از سنگریزه) دانسته‌اند.
برخی دیگر، جمره را ستون‌های سابق جمرات (پیش از تخریب آن) دانسته‌اند.
برخی، ستون‌ها به همراه سنگریزههای جمع شده پیرامون آن را جمره در زمان
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) می‌دانند.
به نظر می‌رسد جمره، در زمان پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)، سنگ نشانی بوده، که به طور طبیعی، امکان جمع‌شدن، توده‌های سنگریزه پیرامون آن را با قابلیت رمی شدن و ایستادن بالای آن را داشت و برای رمی آن دقت چندانی لازم نبود. این احتمال نزدیک به معنای چهارم بود. قراینی وجود دارد که احتمال اخیر را تقویت می‌کند:
۱. جمرات در مسیر
سیلاب بوده و سیلاب‌های متعددی بر آن می‌گذشته، بنابراین باید از قدیم برای از بین نرفتن جای آن، علامت و نشانه‌های ثابتی تعبیه شده باشد.
۲. گزارشِ قرار دادن
بت، توسط عمرو
بن لحی روی جمرات، بیانگر این است که جمرات چیزی شناخته شده بود که عمرو روی آنها بت‌ها را قرار داد.
۳. قصیده حضرت ابوطالب که به شکل ظاهری جمره کبری، اشاره دارد.
۳. تعبیرهای روایات، مانند: «ترمی من قبل وجهها» امر به رمی کردن جمره از روبه‌رو و تعبیر «حصی الجمار»؛ «سنگریزههای جمرات»
که نشان از تفکیک بین جمرات و سنگریزه‌هاست. همچنین دستور رمی کردن از فاصله ده تا پانزده ذراع یا خطوه (حدود ۵ تا ۷ متری
از جمرات و پرتاب سنگریزه‌ها با سر انگشتان
که فقهای شیعه
بر آن
فتوا داده‌اند، مؤید این نکته است که جمره، نه زمین است و نه استوانه، اما باید چیزی باشد که روبه‌رو و پشت برای آن معنا داشته، و امکان ایستادن روی آن ممکن باشد.
دو
بیعت انصار با پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)، در سال‌های دوازدهم و سیزدهم بعثت، در نزدیکی جمره عقبه رخ داد. در بیعت اول دوازده نفر از اهل یثرب و در بیعت دوم گروهی شامل ۷۰ نفر مرد و ۲۰ زن از آنان با پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) بیعت، و موجبات هجرت ایشان را به مدینه فراهم کردند. از این پیمان‌ها با نام پیمان عقبه اول
و دوم یاد می‌شود
؛ به یادبود این پیمان‌ها مسجدی به نام
مسجدالبیعة در این مکان ساخته شد.
از جمله حوادث جمرات، در زندگی پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)، ابلاغ آیه برائت در سال نهم، توسط
امیر مؤمنان، در کنار جمره عقبه
و رمی جمرات پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)، توصیه‌های آن حضرت در جریان رمی
و سخنرانی آن حضرت در
حجة الوداع است.
اوج ازدحام و شلوغی در جمرات را می‌توان در صبح روز عید قربان و ظهر دوازدهم ذی‌حجه دانست؛ چراکه در این دو زمان، اکثر حجاج، برای رمی جمرات، شتاب دارند.
این ازدحام سبب بروز سانحه‌های مختلفی در طول تاریخ شده است؛ از جمله این حوادث، زخمی شدن
عمر بن خطاب در آخرین سال حیاتش (
۲۳ق) در جریان رمی جمره،
سوء استفاده مفسده‌جویان از شلوغی جمعیت
و
ترور برخی از شخصیت‌هاست؛ از جمله ترورهای رخ داده در این محل، ترور
عبدالله بن عمر در سال
۷۳ق،
ترور
یاسور، امیر مغول، به دستور
ابوسعید ایلخان و با همکاری مجد سلامی و امیر مکه، شریف رمیثه، در سال
۷۳۳ق و ترور
حسن پاشا، امیر
جده و مدینه، در سال
۱۰۸۱ق است.
پس از ساخت پل اول روی جمرات، حوادث ناشی از ازدحام افزایش یافت. بارها افرادی در اثر فشار به پایین پرتاب شدند و افرادی نیز زیر دست و پا رفته، آسیب می‌دیدند. یک بار نیز بخشی از پل فروریخت و تعدادی کشته شدند. از پرقربانی‌ترین این سانحه‌ها، حادثه
۱۴۱۵ق بود که به کشته شدن ۲۷۰ نفر و زخمی شدن ۴۰۰ نفر انجامید. این حادثه‌ها در سال‌های [[|۱۴۱۷]]۱۴۱۷ق،
۱۴۱۸ و
۱۴۲۱ق نیز تکرار شد.
آخرین حادثه در صبح روز عید قربان، سال
۱۴۲۶ق مطابق با دوشنبه ۱۳۸۲ش.، رخ داد و تراکم جمعیت باعث زیر دست و پا افتادن تعداد زیادی از حجاج، در اطراف حوض جمره عقبه، شد و ۲۵۱ نفر کشته، و بیش از۲۴۰ نفر زخمی شدند.
بیشتر افراد کشته شده، از زنان و پیران و کودکان تابعیت‌های مختلف؛ از جمله جنوب شرق آسیا و کشورهای عربی بودند.
کاربردهای دیگری از جمرات، در جامعه آن روز، رواج داشت؛ چنان‌که در حج سال
۹۴۰ق یازده سارق بر دیوار جمره به دار آویخته شدند.
مساجد متعددی نزدیک جمرات وجود داشت که از جمله آنها می‌توان به
مسجد النحر، که بین جمره اولی و وسطی در ۳۰۰ متری شمالی جمره عقبه قرار داشت، اشاره کرد. برخی آن را همان
مسجد کبش دانسته‌اند.
ساخت مسجد به
لبابه، دختر
علی بن عبدالله عباسی، نسبت داده شده است.
این مسجد تا سال
۱۳۶۵ق پابرجا بود.
از دیگر مساجد این منطقه،
مسجد کوثر، محل نزول
سوره کوثر بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) بوده است.
اطلاعات بیشتری از این مسجد در دست نیست.
مسجد البیعه، از دیگر مسجدهای این منطقه، که در کنار جمره عقبه جهت یادبود بیعت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) با انصار است، به دستور
منصور عباسی (حک:
۱۳۶-
۱۵۸ق)، ساخته شد. این مسجد، اکنون، تنها ساختمان موجود در میدانگاه کنار جمرات است و دو
کتیبه، مربوط به سال‌های
۱۴۴ق در دوره حکومت منصور و ۶۲۹ق در دوره
مستنصر، بر دیوارهای آن نصب شده است.
منزلگاه‌ها و محل برپایی خیام بنی‌هاشم، از پیش از
اسلام تا زمان
امام سجاد (علیه‌السلام)، نزدیک مسجد (احتمالاً مسجد النحر)، در مجاورت جمره وسطی، در منا قرار داشت که از آن استفاده می‌کردند. در زمان امام سجاد (علیه‌السلام)، به سبب مشکلی نامشخص که میان
بنی‌هاشم و
بنی‌امیه در اینجا پیش آمد، بنی‌هاشم مکانشان را تغییر دادند.
بنا به گزارش‌هایی، در همین مکان، مادر مکرمه حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) به آن جناب، باردار شد.
۱. آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
۲. اتحاف الوری: عمر
بن محمد بن فهد (م۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۸ق.
۳. اثارة الترغیب و التشویق الی المساجد الثلاثة و البیت العتیق:
محمد بن اسحاق خوارزمی (م۸۲۷ق)، به کوشش محمدحسین الذهبی، مکه، مکتبه نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۸ق.
۴. الاحاد و
المثانی: ابن
ابی‌عاصم ضحاک (م۲۸۷ق)، تحقیق باسم فیصل
احمد جوابره، ریاض، دار الدرایه، ۱۴۱۱ق.
۵. اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه:
محمد بن اسحاق فاکهی (م۲۷۵ق)، به کوشش عبدالملک
بن عبدالله
بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق.
۶. اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار:
محمد بن عبدالله الازرقی (م۲۴۸ق)، به کوشش رشدی صالح ملحس، مکه، دار الثقافه، ۱۴۱۵ق.
۷. اصناف در عصر عباسی: صباح ابراهیم سعید شیخلی، ترجمه عالم زاده، تهران، دانشگاه، ۱۳۶۲ش.
۸. اعمال ندوة مشکلة الزحام فی الحج و حلولها الشرعیه: المجمع الفقهی الاسلامی.
۹. مکة المکرمه، ۱۴۲۲ق.
۱۰. انساب الاشراف:
احمد بن یحیی بلاذری (م۲۷۹ق)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
۱۱. با کاروان صفا در سال ۸۲: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
۱۲. البحوث العلمیه: هیئة کبار العلماء، الرئاسه العامه للبحوث العلمیه والاقتاء، ۱۴۲۱ق.
۱۳. البدایة و النهایة فی التاریخ: اسماعیل
بن عمر
بن کثیر (۷۰۰-۷۷۴ق)، بیروت، مکتبة المعارف، ۱۴۱۱ق.
۱۴. بناء جسر علوی للجمرات: مذکر معالی الشیخ عبدالملک
بن دهیش للدراسات الشرعیة و التاریخیة لمکة المکرمه، www.bin-dehaish.com.
۱۵. تاج العروس من جواهر القاموس: مرتضی زبیدی (م۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
۱۶. تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام: شمس‌الدین
محمد بن احمد ذهبی (م۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
۱۷. تاریخ الجمرات بوادی منی فی مکة المکرمه: طه عبدالقادر، السعودیه، مرکز ابحاث الحج.
۱۸. التاریخ الصغیر:
محمد بن اسماعیل بخاری (۱۹۴-۲۵۶ق)، تحقیق
محمود ابراهیم زائر، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
۱۹. تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک):
محمد بن جریر طبری (۲۲۴-۳۱۰ق)، تحقیق
محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۲۰. التاریخ القویم:
محمد طاهر کردی، به کوشش عبدالملک
بن عبدالله
بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
۲۱. تاریخ الیعقوبی:
احمد بن ابی‌یعقوب یعقوبی (م۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
۲۲. تاریخ امراء مکة المکرمه من۸-۱۳۴۴ه.: عارف
احمد عبدالغنی، دمشق، دار کنان، ۱۴۱۷ق.
۲۳. تاریخ مدینة دمشق: علی
بن الحسن
بن عساکر (م۵۷۱ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
۲۴. تاریخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف:
محمد بن ضیاء (م۸۵۴ق)، به کوشش العدوی، مکه، مکتبة التجاریة مصطفی
احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
۲۵. تاریخ مکة المکرمه:
محمد الیاسی عبدالغنی، مدینه، مکتبة ملک فهد، ۱۴۲۲ق.
۲۶. تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العظام و مکه و الحرم و ولاتها الفخام:
محمد بن احمد صباغ (م۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک
بن عبدالله
بن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۲۴ق.
۲۷. تحقیقی دقیق درباره جمرات و رمی آنها: علی عطائی اصفهانی، قم، امیر العلم، ۱۳۸۲ش.
۲۸. تفسیر القمی: علی
بن ابراهیم قمی (م۳۰۷ق)، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.
۲۹. التنبیة و الاشراف: علی
بن الحسین مسعودی (م۳۴۶ق)، بیروت، دار الصعب، بی‌تا.
۳۰. تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید:
محمد بن حسن طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
۳۱. الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف:
محمد بن ظهیره (م۹۸۶ق)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۱۴۲۳ق.
۳۲. جامع المدارک فی شرح المختصر النافع: سید
احمد خوانساری (م۱۴۰۵ق)، به کوشش غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۴۰۵ق.
۳۳. الجامع لابن وهب: عبدالله
بن وهب مصری (م۱۹۷ق)، به کوشش رفعت فوزی و علی عبدالباسط، دار الوفاء، ۱۴۲۵ق.
۳۴. الجامع لاحکام الحج و العمره:
محمد بن صالح عثیمین، به کوشش
محمود سعید، الازهر، دار البیان العربی، ۲۰۰۶م.
۳۵. جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام:
محمد حسین نجفی (م۱۲۶۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
۳۶. حج ۲۸: (گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۲۸ق): رضا بابایی و علی‌اکبر جوانفکر، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
۳۷. حج ۳۰: گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۳۰ق برابر با سال ۱۳۸۸ش.، سید جواد ورعی و جواد منصوری، تهران، مشعر، ۱۳۹۰ش.
۳۸. الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه:
محمد بن مکی (م۷۸۶ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
۳۹. دلایل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعه:
احمد بن حسین بیهقی (م۴۵۸ق)، به کوشش عبدالمعطی امین قلعه‌جی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.
۴۰. رحلة ابن جبیر:
محمد بن احمد بن جبیر (م۶۱۴ق)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م.
۴۱. الرحلة المعینیه: ماء العینین
بن عتیق، به کوشش الظریف، بیروت ـ ابوظنی.
۴۲. الموسوعة العربیه ـ دارالسویدی، ۲۰۰۴م.
۴۳. رمی جمرات در گذشته و حال: مکارم شیرازی، قم، مدرسه امام علی
بن ابی‌طالب (علیه‌السلام)، ۱۳۸۴ش.
۴۴. السیرة النبویه: عبدالملک
بن هشام (م۲۱۸ق)، تحقیق مصطفی السقاء و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفه.
۴۵. سیره ابن اسحاق (السیر و المغازی): ابن اسحاق (م۱۵۱ق)، به کوشش سهیل زکار، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ۱۳۶۸ش.
۴۶. شمس العلوم: نشوان الحمیری (م۵۷۳ق)، به کوشش عمری و اریابی، دمشق، دار الفکر، ۱۴۲۰ق.
۴۷. الصحاح (تاج اللغة و صحاح العربیه): اسماعیل
بن حماد جوهری (م۳۹۳ق)، به کوشش
احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
۴۸. علل الشرائع و الاحکام:
محمد بن علی
بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱-۳۸۱ق)، به کوشش سید
محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
۴۹. العین (ترتیب العین): خلیل
بن احمد فراهیدی (م۱۷۵ق)، به کوشش بکایی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۴ق.
۵۰. عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر (السیرة النبویه): فتح‌الدین
محمد بن سید الناس (م۷۳۴ق)، به کوشش ابراهیم
محمد رمضان، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۴ق.
۵۱. فقه الرضا: علی
بن بابویه (م۳۲۹ق)، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا (علیه‌السلام)، ۱۴۰۶ق.
۵۲. قرب الاسناد: عبدالله ابن جعفر حمیری (م۳۰۰ق) قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۳ق.
۵۳. الکافی:
محمد بن یعقوب کلینی (م۳۲۹ق)، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
۵۴. کشاف القناع: منصور
بن یونس بهوتی (م۱۰۵۱ق)، به کوشش
محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
۵۵. لسان العرب:
محمد بن مکرم ابن منظور (۶۳۰-۷۱۱ق)، قم، انتشارات ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
۵۶. المجموع شرح المهذب: یحیی
بن شرف نووی (۶۳۱-۶۷۶ق)، بیروت، دار الفکر.
۵۷. مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه و البقاع و هو مختصر معجم البلدان لیاقوت: صفی‌الدین عبدالمومن
بن عبدالحق (م۷۳۹ق)، به کوشش علی
محمد بجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
۵۸. مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت باشا (م۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
۵۹. مروج الذهب و معادن الجوهر: علی
بن حسین مسعودی (م۳۴۶ق)، به کوشش یوسف اسعد داغر، قم، هجرت، ۱۴۰۹ق.
۶۰. المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی:
احمد بن محمد بن علی فیومی (م۷۷۰ق)، قم، دار الهجره، ۱۴۰۵ق.
۶۱. المصنّف: عبدالرزاق صنعانی (م۲۱۱ق)، به کوشش حبیب الرحمن الاعظمی، بیروت، المجلس العلمی، ۱۳۹۰ق.
۶۲. معالم مکة التاریخیه: عاتق
بن غیث البلادی.
۶۳. مکه، دار مکه، ۱۴۰۳ق.
۶۴. معجم مقاییس اللغه:
احمد بن فارس (م۳۹۵ق)، به کوشش عبدالسلام
محمد‌هارون، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۰۴ق.
۶۵. المقنعه: شیخ مفید
محمد بن محمد بن نعمان (۳۳۶-۴۱۳ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
۶۶. مکه در بستر تاریخ: نعمت الله صفری فروشانی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۶ش.
۶۷. مناسک حج (محشی): محمدرضا
محمودی، تهران، مشعر، ۱۴۲۹ق.
۶۸. المناسک و اماکن طرق الحج: ابواسحاق حربی (م۲۸۵ق)، به کوشش
حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، ۱۴۰۱ق.
۶۹. المناقب: موفق
بن احمد خوارزمی (۴۸۴-۵۶۸ق)، به کوشش مالک
محمودی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.
۷۰. المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم: عبدالرحمن
بن علی ابن جوزی (م۵۹۷ق)، به کوشش
محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
۷۱. موسوعة المملکة العربیه: ریاض، مکتبة ملک عبدالعزیز، ۱۴۲۸ق.
۷۲. موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری باشا (م۱۲۹۰ق)، القاهره، دار الآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
۷۳. النوازل فی الحج: علی
بن ناصر شلعان، ریاض، دار التوحید، ۱۴۳۱ق.
۷۴. نهایة الارب:
احمد بن عبدالوهاب نویری (م۷۳۳ق)، قاهره، دار الکتب والوثائق، ۱۴۲۳ق.
۷۵. النهایة فی غریب الحدیث و الاثر: ابن اثیر (م۶۰۶ق)، به کوشش طاهر
احمد زاوی و
محمود محمد طناحی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۴ش.
۷۶. یتیمیة الدهر: عبدالملک
بن محمد ثعالبی (م۴۲۹ق) به کوشش مفید قمحیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۳ق
محمدسعید نجاتی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «جمرات»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۴/۲۶.
