جمادی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جُمادی، نام ماه های پنجم و ششم از
ماه های جفتی در گاهشماری
هجری قمری می باشد.
نام ماه پنجم را
جُمادَی الاولی ، جمادی خمسه، جمادی اول، جمادی نخستین و در
زیج‌ها و
جدول‌ها گاه به صورت کوتاه آن، ج ۱، نوشته اند.
نام ماه مقارن آن، در دوران پیش از
اسلام در
عربستان ، حَنْتَمْ، حَنِین
یا حِنّین
بوده است و طول آن را سی
روز در نظر می‌گرفته اند.
ماه ششم را نیز
جُمادی الاخِرَة ، جمادی سته، جمادی آخر، جمادی ثانی، جُمادَی الثانیة و جمادی دیگر نامیده‌اند و در زیج‌ها و جدول‌ها گاه به صورت کوتاه شده ج۲ ذکر شده است.
نام این ماه اخیر، پیش از
اسلام زَبّاء، ربّی، رنّی
و طول آن ۲۹ روز بوده است.
در
گاهشماری شرعی اسلامی، آغاز هریک از ماه های جمادی، همانند دیگر
ماه های قمری ، از لحظه
رؤیت ماه نو (
هلال ) پس از
غروب خورشید ، در نخستین شبی که پس از
مُحاق ،
ماه رؤیت می‌شود، آغاز می‌گردد و طول هر ماه را از آن لحظه تا
رؤیت هلال بعد حساب می‌کنند.
شیوه تعیین طول ماه را به این روش، «هلالی» یا برحسب «رؤیت» نامیده اند. بنابراین، آغاز و پایان ماه به رؤیت هلال بستگی دارد، نه به محاسبه و تعیین طول ماه به روشی که
منجمان آن را روش «حسابی» یا برحسب «امر اوسط» می نامند.
فاصله بین دو رؤیت متوالی ماه، که منجمان به آن «ماه اقترانی» می‌گویند، به فاصله زمانی دو مقارنه متوالی
ماه و
خورشید اطلاق می‌شود و متوسط طول آن برابر با ۵۸۸، ۵۳۰ ر۲۹ روز یا ۲۹ روز و ۱۲ ساعت و ۴۴ دقیقه و ۸ ر۲ ثانیه است و بنابراین، شامل
عدد صحیحی از تعداد روزها نیست، در حالی که در امور روزمره، برای اندازه گیری
زمان ، تنها
شبانه روزهای کامل در یک ماه در نظر گرفته می‌شود.
به نوشته
ابوریحان بیرونی ،
به سبب دشوار بودن محاسبه نصف روز در هر ماه، هر دو ماه جمعاً ۵۹ روز محاسبه می‌شود. از این رو در اندازه گیری زمان، طول ماه های قمری را ۳۰ روزه (
ماه تمام ) و ۲۹ روزه (
ماه ناقص ) در نظر می‌گیرند.
در شیوه حسابی، جمادی الاولی همواره ۳۰ روزه و جمادی الآخره ۲۹ روزه به حساب می‌آید. در دو شیوه هلالی و حسابی ممکن است ماه قمری در یک روز واحد آغاز شود، اما در بازه زمانی چند
ماه قمری پیاپی گاه یک تا دو روز با یکدیگر اختلاف پیدا کنند. با توجه به «تقویم های دائمی» که محمد تقی ریاحی (متوفی ۱۳۶۷ ش)
منتشر کرده است و دیگر تقویم های دائمی که در کشور منتشر شده،
تفاوت
ماه های هلالی و
ماه های حسابی در سی سال گذشته اتفاق نیفتاده است.
در
تقویم های رسمی سالانه، ممکن است جمادی الاولی و جمادی الآخره هر دو ۳۰ روزه یا ۲۹ روزه باشند و در سال بعد نیز به صورتی دیگر قرار بگیرند.
در مواردی که
آغاز ماه های قمری مستقیماً با رؤیت هلال یا سایر صور ماه، بدون کمک منجمان، مشخص می‌شود، ماه های قمری نمی‌توانند وسیله دقیقی برای
اندازه گیری زمان باشند، زیرا نه تنها آغاز و پایان هر ماه مشخص نیست، بلکه تعیین دقیق تعداد
روزهای بین دو تاریخ معین با فاصله چند ماه یا چند
سال به دشواری امکان پذیر است.
توالی دو یا سه و حتی چهار ماه و در موارد بسیار نادر، پنج ماهِ ۳۰ روزه و سه ماه متوالی ۲۹ روزه
ــ که تعیین آن همواره مورد توجه قدما و متأخران بوده است
بر مشکلات این نوع گاهشماری می‌افزاید.
کاربرد ماه های «حسابی» یا برحسب «امر اوسط» به زمان های بسیار دور و اندکی پس از آن‌که
بشر اندازه گیری
زمان را به وسیله
صور ماه آغاز کرد، باز می‌گردد
و به نوشته ابوریحان بیرونی،
انسان‌ها از زمان
طوفان نوح آغاز ماه را بر اساس محاسبه اعلام می‌کردند نه بر اساس
رؤیت . او همچنین
با لحنی انتقادی از گروهی یاد کرده است که برای تعیین آغاز ماه قمری قائل به محاسبه اند.
درباره معنای لغوی دو ماه جُمادی ــ همانند دو ماه ربیع و
ماه رمضان که به صراحت بر زمان خاصی در
فصول چهارگانه سال شمسی دلالت دارند بحث های مفصّل و گاه گمراه کننده ای شده که برای رفع هرگونه اشتباه باید آن‌ها را با ارائه مآخذ و اسناد معتبر بررسی کرد.
بسیاری از دانشمندان و نویسندگان و
لغت شناسان ، از جمله
ابوریحان بیرونی ،
جمادی را از ریشه جمادا (جَمُدَ) به معنای
انجماد ،
سرمای سخت و یخ زدن می‌دانند.
به نوشته بیرونی
این ماه را از آن رو جمادی نامیده‌اند که
آب در این ماه منجمد می‌شود.
بسیاری از
مورخان و منجمان و پژوهشگران، با نظر بیرونی موافق اند
و گفته او را بسیاری از لغت شناسان نیز تأیید کرده اند.
به نوشته ولهاوزن،
تعابیر
شعرای عرب دوره جاهلی در باره جُمادی اینگونه بوده است:
زمستان سرد، زمانی که ثروتمندان باید مردم
فقیر را تغذیه کنند، شب های شیطانی جمادی که
سگ‌ها عوعو نمی‌کنند و
مارها خاموش‌اند و در سوراخ های خود باقی می‌مانند و
مسافران مشتاقانه به دنبال
آتش «دوستانه» می گردند.
در عین حال، قرار گرفتن دو ماه جمادی پس از ماه های ربیع _ که معنای لغوی آن‌ها مبتنی بر
بهار و گرم شدن هواست _ سبب بروز بحث‌هایی در باره چگونگی ترتیب
ماه های قمری شده است.
در توضیح علت پدید آمدن چنین عقیده ای، باید گفت بر خلاف معنای ظاهری کلمه
ربیع ، موضع ماه های ربیع، در دوره ای که
کبیسه یا به اصطلاح نَسی ء اعمال می‌شده، دو ماه
پاییزی بوده است.
ابوریحان بیرونی
دو ماه ربیع را ماه های پاییزی نوشته است. بسیاری دیگر از دانشمندان و محققان درباره موضع ربیع در پاییز با ابوریحان بیرونی موافق اند.
نالینو،
بر اساس موضع ماه های قمری در طول
سال ، لفظ ربیع را بین ساکنان بخش های میانی
جزیرة العرب و
یمن به معنای اواخر پاییز دانسته است. بنابراین، شگفت نیست که بعد از فصل پاییز، زمستان سرد فرا رسد و دو
ماه به طول انجامد و پس از ماه های
رجب و
شعبان ، در
شبه جزیره عربستان هوا آن قدر گرم و
ریگ های بیابان آنقدر گداخته شود که نام
رمضان بر آن گذارند.
با در نظر گرفتن شیوه برقراری کبیسه یا نسی ء پیش از ظهور
اسلام و
حرمت آن در
مکه ، ماه های قمری، و از آن جمله دو ماه جمادی، حداقل به مدت یک ماه در فصول
سال شمسی جابه جا می‌شده اند. این جابه جایی موجب شده که ماه های نیمه نخست سال، که دلالت بر فصول دارند، ماه های جفتی یا توأمان باشند که یکی از آن دو، در هر صورت، مقارن با فصل خاص خود است.
ماه محرّم نیز تا پیش از ظهور
اسلام صفرالاولی نامیده می‌شد.
در دو ماه جمادی هیچ‌یک از وقایعی که در میان منجمان و
مورخان و استخراج کنندگان
تقویم های سالانه به «
ایام مشهوره تاریخ اسلام » مشهور بوده، مانند «
ایام استفتاح »، «
ایام معدودات »، «
تَرْویه »، «
عرفه » و «
تَشْریق »، ذکر نشده است،
اما بعضی از منجمان و نویسندگان تقویم، روز ولادت حضرت
رسول اکرم (صلی الله علیه وآله
وسلم) و وقایعی را که در زمان آن حضرت اتفاق افتاده و همچنین روز
ولادت و
وفات هریک از
ائمه و علمای
دین را ایام مشهوره دانسته‌اند و آ ن ها را در تقویم‌ها ثبت می‌نمایند.
بر این اساس،
وقایعی به این شرح در ماه های جمادی اتفاق افتاده است :
از میان انبوه
روایات و تاریخ‌هایی که برای
شهادت حضرت فاطمه علیهاالسلام به ما رسیده، چهار روایت مبتنی است بر این‌که شهادت ایشان، هفتاد شب یا روز،
هفتاد و چند روز،
۷۵ روز،
سه ماه یا نود روز
بعد از وفات پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله
وسلم) رخ داده است، که با اواسط
جمادی الاولی و اوایل
جمادی الآخره تطبیق می‌کند.
اگر وفات پیامبر را، به عنوان نقطه عطف محاسبات، در روز
دوشنبه بیست و هشتم
صفر یا روز دوشنبه دوازدهم
ربیع الاول و شهادت حضرت فاطمه علیهاالسلام را نیز در روز
سه شنبه بدانیم (بسیاری از مورخان، به رغم آن‌که در فاصله وفات پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله
وسلم) و حضرت فاطمه علیهاالسلام اختلاف دارند،
متفق‌اند که حضرت فاطمه علیهاالسلام در روز سه شنبه
فوت کرده است)، با شمارش نود روز از تاریخ ۲۸ صفر، به روز سه شنبه دوم جمادی الاخره می‌رسیم و با در نظر گرفتن کلیه احتمالات درباره ماه های تمام و ناقص، این تاریخ بین روزهای اول تا سوم جمادی الاخره بر اساس
محاسبه و همچنین به واسطه بسیاری از روایات، تأیید می‌شود.
ابوریحان بیرونی ولادت حضرت علی علیه
السلام را در هشتم جمادی الاولی ضبط کرده است. شهادت حضرت فاطمه علیهاالسلام، که برخی آن را در سیزدهم جمادی الاولی گزارش کرده اند، با روز
هفته آن واقعه تطبیق نمی‌کند.
برخی ولادت حضرت
علی بن حسین علیه
السلام را در نیمه یا پانزدهم جمادی الاولی نوشته اند. ولادت حضرت فاطمه علیهاالسلام در بیستم جمادی الاخره، که ابوریحان بیرونی
گزارش کرده، نیز به تأیید بسیاری از مورخان رسیده است.
(۱) ابن منظور، لسان العرب.
(۲) ابن هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره.
(۳) ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
(۴) ابوریحان بیرونی، ساقطات الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، تهران ۱۹۶۹.
(۵) ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۶) الغ بیگ، زیج الغ بیگ، چاپ سدیو، پاریس ۱۸۴۷.
(۷) امین، اعیان الشیعة.
(۸) خواندمیر، تاریخ حبیب السیر.
(۹) تقی ریاحی، شرح تقویم های مختلف و مسئله کبیسه های جلالی، تهران ۱۳۳۵ ش.
(۱۰) طبری، تاریخ طبری (لیدن).
(۱۱) رضا عبداللهی، تاریخ تاریخ در ایران، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۱۲) رضا عبداللهی، تحقیقی در زمینه گاه شماریهای هجری قمری و مسیحی (میلادی)، تهران ۱۳۶۵ ش.
(۱۳) رضا عبداللهی، «معرفی دو تقویم دائمی جدید برای گاه شماری های هجری شمسی و هجری قمری»، گوهر، سال ۱، ش ۸ (شهریور ۱۳۵۲).
(۱۴) علی بن محمد قوشچی، فارسی هیئت، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۱۰۲، نسخة عکسی موجود درکتابخانه بنیاد دایرة المعارف
اسلامی.
(۱۵) مظفربن محمدقاسم گنابادی، شرح بیست باب ملامظفر (در باره رسالة بیست باب در معرفت تقویم اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی)، چاپ سنگی ۱۲۷۶.
(۱۶) مجمل التواریخ و القصص، چاپ محمدتقی بهار، تهران: کلالة خاور، ۱۳۱۸ ش.
(۱۷) مسعودی، تنبیه و الاشراف.
(۱۸) مسعودی، مروج الذهب (بیروت).
(۱۹) کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم
اسلامی، ترجمه احمد آرام، تهران) ۱۳۴۹ ش (.
(۲۰) محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره.
(۲۱) یعقوبی، تاریخ یعقوبی.
(۲۲) آرتور بری، تاریخچه کوتاه نجوم: از زمان های پیشین تا قرن نوزدهم، نیویورک، ۱۹۶۱.
(۲۳) دائرة المعارف دین و اخلاق، ویرایش جیمز هیستینگز، ادینبورگ: کلارک، ۱۹۸۰-۱۹۸۱ " تقویم (مقدماتی) " (توسط جی کی فادرینگهام).
(۲۴) ادوارد ویلیام لین، واژگان عربی، انگلیسی، ادینبورگ ۱۸۶۳-۱۸۹۳، repr بیروت ۱۹۸۰.
(۲۵) اس لنگدن و جی کی فادرینگهام، قرص ونوس از Ammizaduga، لندن ۱۹۲۸.
(۲۶) پی میر، گاهشناسی باستانی آسیای غربی و مصر، لیدن ۱۹۵۵.
(۲۷) مارتین پرسون نیلسون، زمان اولیه حساب، لندن، سوئد ۱۹۲۰.
(۲۸) ریچارد اِی پارکر و والدو اچ دوبرستاین، گاهشناسی بابلی: ۶۲۶ BC-AD۷۵، پراویدنس، رود آیسلند ۱۹۵۶.
(۲۹) وی وی تسیبولسکی، تقویم کشورهای میانه شرقی: جداول تبدیل و یادداشت های توضیحی، مسکو ۱۹۷۹.
(۳۰) جولیوس ولهاوزن، جمع آوری باقی‌مانده های عرب بت پرستی و توضیح، برلین ۱۸۹۷؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جمادی»، شماره۴۸۰۹.
