جعفر بن حرب همدانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جعفر بن حرب، متکلم معتزلی قرن دوم و سوم بود. وی در طبقه هفتم معتزله و از رؤسای معتزلیان بغداد به شمار می‌آید.
چون در منابع
عمر وی ۵۹ سال و سال وفاتش ۲۳۶ ذکر شده است، می‌توان سال ولادتش را ۱۷۷ دانست. پدرش از نزدیکان خلیفه وقت بود و خودش در دستگاه واثق عباسی منزلتی داشت. گویا خیابان باب حرب در مغرب
بغداد، به پدر وی منسوب بوده است. جعفر بن حرب در
بصره نزد
ابوالهُذَیلِ عَلّاف، کلام معتزلی را آموخت، اما شاگردی ابوالهذیل را رها کرد و در بغداد به شاگردی ابوموسی‌مُردار در آمد که، به‌سبب زهدورزی‌اش، به راهب‌المعتزله شهرت داشت. وی و جعفر بن مبشّر، شاگرد دیگر مردار، که شاخه
جعفریه را به او و جعفر بن حرب نسبت داده‌اند، در دنیاگریزی از مردار پیروی می‌کردند. جعفر بن حرب در اواخر عمر زندگی زاهدانه و عزلت اختیار کرد، چنانکه نقل کرده‌اند به بهانه
بیماری سل از شرکت در مجالس
مناظره واثق خودداری می‌کرد.
ظاهراً جعفر در دوره‌ای از زندگی خود، بنا به رسم آن روزگار، در مناظره‌های
کلامی فراوانی شرکت می‌کرد و در ترویج اصول اعتزال نقش داشت. منابع از غلبه او در مناظره‌ها خبر داده‌اند، از جمله مناظره با
زادان‌بخت‌ثنوی در دوران
مأمون و مناظره با ابوجعفر محمد بن خلیل بغدادی معروف به سَکّاک، شاگرد
هشام بن حَکَم، در باره حدوث
علم خدا بود.
جعفر شاگردانی نیز داشت، از جمله ابوجعفر اِسکافی، عیسی بن هَیثَم صوفی و ابومُجالِد احمد بن حسین بغدادی.
رأی جعفر بن حرب در باره صفات الاهی، همانند سایر
معتزله، مبتنی بر یکی شمردن
ذات و صفات بوده است. گفته‌اند که او بر همین مبنا، منکر آن بود که خداوند از ازل سمیع و بصیر است، چرا که صفات سمع و بصر مستلزم وجود مسموع و مبصَر در ازل‌اند، امری که با حدوث جهان منافات دارد.
جعفر، مانند سایر معتزله، مدافع
اختیار انسان بوده و گویا در نفی مجبّره شدت به خرج می‌داده است. او رأی معتقدان به
جبر را از همه فرقه‌ها و ادیان غیراسلامی، حتی
ملحدان، بدتر می‌دانسته است، بر این اساس که همه فِرق فقط
افعال نیک را به معبود خود نسبت می‌دهند و تنها اهل جبرند که از نسبت دادن
افعال زشت به خداوند ابایی ندارند.
اعتقاد عموم معتزله، از جمله ابوالهذیل علاّف، به حُسْن و قبح
عقلی امور، این پرسش را پیش آورده بود که آیا خدا بر
ظلم قدرت دارد. برخی نقل کرده‌اند که جعفر بن حرب، مانند جعفر بن مبشّر و نیز ابوجعفر اسکافی، بر آن بوده که خدا قدرت ظلم بر عقلا را ندارد اما قادر است به کودکان و دیوانگان ظلم کند.
در باره نظریه
لطف (یعنی این نظریه که فراهم کردن شرایط عمل به طاعت و ترک معصیت بدون مجبور کردن انسان، بر خدا واجب است)، جعفر بن حرب در آغاز معتقد بوده است که اگر خدا لطف خود را شامل حال کافران کند، آنان به اختیار خود ایمان می‌آورند، هرچند ثواب ایمانشان به پای
ایمانی که بدون چنین لطفی حاصل شده است نمی‌رسد. وی بعداً از این نظر عدول کرد و به رأی اکثر معتزله برگشت که به سبب اعتقادشان به اختیار، ایمان آوردن کفار را وابسته به لطف الاهی نمی‌شمردند. همچنین وی توفیق و تسدید را لطف خدا می‌دانسته، اما آن‌ها را موجب اجبار انسان به طاعت خدا نمی‌شمرده است.
در باره
استطاعت (قدرت انجام
فعل)، جعفر معتقد بوده که استطاعت برای
افعال مباشر (
افعالی که بی‌واسطه انجام می‌شوند) قبل از انجام دادن
فعل ضروری است و در حین انجام دادن
فعل نیازی به آن نیست.
افعال متولده (
افعالی که بر اثر
فعل دیگر انجام می‌پذیرند)نیز می‌توانند با استطاعتِ
فعل اول انجام بگیرند و لذا استطاعت ممکن است در زمان انجام شدن
فعل متولد از بین رفته باشد و
فعل متولد می‌تواند بر اثر قدرتی که معدوم شده است پدید بیاید.
در باره ماهیت
روح گفته‌اند که جعفر، بر مبنای
، قائل به ترجیح سکوت بوده است. او با فرق گذاشتن میان روح (که امری الاهی و ورای ادراک است) و
نفْس، همانند سایر معتزله بغداد، نفْس را عَرَض و آلت بدن می‌شمرده است.
در مسئله امامت، او مانند جعفر بن مبشّر،
امامت را از مصالح
دین و شناخت آن را به عقل می‌دانسته است. این دو بر همین اساس امامت مفضول بر فاضل را جایز می‌شمرده‌اند، چرا که امامت برای اجرای اموری چون اقامه حدود و
قضاوت و
جنگ و سایر مسائل اجتماع است و قرار گرفتن این کار برعهده مفضول با وجود فاضل رواست.
جعفر بن حرب در تفسیر و فقه نیز آرایی داشته است
جعفر بن حرب آثار متعددی در مسائل کلامی و فقهی نوشته که هیچ‌یک از آن‌ها باقی نمانده است.
آثار او را به دو قسم «جلی» و «دقیق» تقسیم کرده‌اند.
از آثار جلی و واضح که در دوره زهد او تألیف شده و مخاطب آن عامه بوده‌اند، اینهاست: الاصول الخمس، نصیحة العامة، المسترشد، المتعلم و الایضاح. از دیگر آثار او اینها را ذکر کرده‌اند: الاستقصاء، متشابه القرآن، الرد علی اصحاب الطبایع، المسائل فی‌النعیم، توبیخ ابی‌الهذیل که در آن ظاهراً آرای ابوالهذیل را منتهی به قول
دهریه شمرده است، و نیز کتابی در تکفیر نَظّام و رأی او در ابطال جزء لایتجزا تالیف کرده است. آثار «دقیق» او ظاهراً در باره مسائلی با عمومیت کمتر است که به دقتِ بیشتری نیاز داشته است
در رد آرای جعفر بن حرب چند کتاب نوشته شده است، از جمله الرد علی جعفر بن حرب نوشته بُرغوث (متوفی ۲۴۰ یا ۲۴۱) و الحرب علی جعفر بن حرب تألیف عبدالقاهر بغدادی (متوفی ۴۲۹).
متکلمان شیعه در رد نظریه امامت وی تألیفاتی داشته‌اند، که از جمله است کتاب النقض علی جعفر بن حرب فی‌الامامة از حسن بن موسی نوبختی (متوفی بین ۳۰۰ تا ۳۱۰) و النقض فی الامامة علی جعفر بن حرب از شیخ‌مفید متوفی ۴۱۳
(۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۲) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمدعبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۳) ابن‌حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۴) ابن‌مرتضی، کتاب طبقات المعتزله، چاپ سوزانا دیوالد ـ ویلتسر، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
(۵) ابن‌ندیم، الفهرست.
(۶) علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۷) عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفة، (بی‌تا (.
(۸) علی بن محمد جرجانی، شرح المواقف، چاپ محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مصر ۱۳۲۵/۱۹۰۷، چاپ افست قم ۱۳۷۰ ش.
(۹) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة الاسلام.
(۱۰) عبدالرحیم بن محمد خیاط، الانتصار و الرد علی‌ابن الراوندی الملحد، چاپ محمد حجازی، قاهره) ۱۹۸۸ (.
(۱۱) ذهبی، تاریخ اسلام.
(۱۲) محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۳) طبرسی، تفسیر مجمع‌البیان.
(۱۴) محمد بن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۷۶ ش.
(۱۵) علی بن حسین علم‌الهدی، امالی السیدالمرتضی، ج ۲، چاپ احمد بن امین شنقیطی، قاهره ۱۳۲۵/۱۹۰۷، چاپ افست قم ۱۴۰۳.
(۱۶) محمد بن عمر فخررازی، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، چاپ محمد معتصم‌باللّه بغدادی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
(۱۷) قاضی عبدالجبار بن احمد، شرح الاصول الخمسة، چاپ عبدالکریم عثمان، قاهره ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۸) قاضی عبدالجبار بن احمد، فرق و طبقات المعتزله، چاپ علی سامی نشار و عصام‌الدین محمدعلی،) اسکندریه) ۱۹۷۲.
(۱۹) محمد بن محمد ماتریدی، کتاب التوحید، چاپ فتح‌اللّه خلیف، استانبول ۱۹۷۹.
(۲۰) مجلسی، بحارالانوار.
(۲۱) مسعودی، مروج (بیروت).
(۲۲) محمد بن محمد مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۲۳) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی‌الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جعفر بن حرب»، شماره۴۶۹۷.
