جزئیت بسمله در سوره
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
دیر زمانی است که بر سر جزو سوره بودن
بسمله ، میان
مسلمانان اختلاف است.
شیعه امامیه به اتفاق بسمله را در هر
سوره جزو سوره و نخستین آیه آن می‌داند
و بر همین باورند کسانی مانند
ابن‌عباس و
اهل مکه ؛ مانند
ابن‌کثیر ، و
اهل کوفه ؛ مانند
عاصم ، کسائی و دیگر کوفیان جز حمزه، و همچنین این قول از
ابوهریره و صغار
صحابه چون
ابن‌عمر ،
ابن‌زید و تابعین مانند عطاء،
طاووس ،
سعید بن جبیر ،
مکحول ،
زهری و نیز از
اسحاق بن راهویه و ثوری و
ابوعبید قاسم بن سلام نقل شده است.
فخررازی نیز با اختیار این نظر آن را به قرّای
مکه و
کوفه و بیش‌تر
فقهای حجاز و
ابن مبارک و
ثوری نسبت داده است و
جلال الدین سیوطی مدعی
تواتر معنوی روایات دال بر این قول است.
ابوحنیفه و مالک و جمعی از قراء مانند ابوعمرو، یعقوب و حمزه بسمله را جزو هیچ سوره‌ای نمی‌دانند
و آن را آیه‌ای مستقل از سوره‌ها می‌دانند که برای
تیمن و
تبرک و برای بیان ابتدای سوره‌ها و جدا کردن دو سوره نازل شده‌است.
برای احمد در این مسئله دو قول نقل شده است: ۱. نخستین آیه هر سوره و ترک آن در قرآن برابر با ترک ۱۱۳
آیه است.
۲. تنها در
سوره حمد جزو سوره است و در سوره‌های دیگر جزو سوره نیست.
به نظر
شافعی بسمله نخستین آیه سوره حمد است؛ امّا برای سایر سوره‌ها دو قول از او نقل شده است: ۱. آیه‌ای از هر سوره است. ۲. جزو نخستین آیه هر سوره است که همراه ما بعدش یک آیه محسوب می‌گردد.
قائلان به جزئیت بسمله بر مدعای خود دلایلی اقامه کرده‌اند:
۱.
احادیث متعددی از
اهل بیت و از طریق
اهل سنت بر جزئیت بسمله دلالت دارد.
روایات امامیه در این زمینه بسیار است که از جمله آنها پاسخ
امام باقر (علیه‌السلام) به نامه
یحیی بن ابی عمران است که امام (علیه‌السلام) تأکید می‌کند: بسمله باید افزون بر سوره حمد همراه سوره‌ای که بعد از آن در
نماز خوانده می‌شود
قرائت گردد.
البته در میان روایات شیعه، روایات معارضی هم وجود دارد که برخی آن را بر
تقیه حمل کرده‌اند.
از طریق اهل سنت نیز روایات متعددی بر جزئیت بسمله دلالت دارد؛ سعید بن جبیر از ابن‌عباس روایت می‌کند که مسلمانان با نزول «بسم اللّه الرحمن الرحیم» می‌دانستند که سوره پیشین پایان یافته است؛
همچنین
انس بن مالک روایت می‌کند که پیامبر فرمود: هم‌اکنون سوره‌ای بر من نازل شد و فرمود: «بسم اللّه الرحمن الرحیم إنّا أَعطَینکَ الکَوثَر...».
آیة الله خوئی معتقد است روایات معارض اهل سنت که صریحاً بر عدم جزئیت بسمله دلالت دارد تنها دو روایت است: یکی روایت قتاده از انس بن مالک که می‌گوید: پشت سر
رسول خدا و
ابوبکر و
عمر و
عثمان نماز خواندم و نشنیدم هیچ‌یک از آنها «بسم اللّه الرحمن الرحیم» را قرائت کنند و دیگری روایت یزید بن عبداللّه بن مغفل است که همین مطلب را از پدرش نقل می‌کند
و این دو روایت را نیز به دلیل مخالفت با روایات حتی روایات
متواتر منقول از اهل سنت و
سیره مشهور مسلمین که در نماز بسمله را قرائت می‌کنند قابل قبول نمی‌داند، افزون بر این‌که چنان‌که گذشت از انس بن مالک روایتی دال بر جزئیت بسمله نیز وارد شده است.
۲. دلیل دیگری که بر جزئیت بسمله دلالت دارد
سیره مسلمانان است، زیرا سیره مسلمانان از ابتدا بر این پایه استوار شده که در
آغاز همه سوره‌های
قرآن جز برائت بسمله را قرائت کنند و به
تواتر ثابت شده است که پیامبر نیز قرائت می‌فرموده‌اند و اگر بسمله جزو قرآن نبود بر
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) لازم بود که بر این امر تصریح فرمایند تا سبب گمراهی مسلمانان نگردد.
۳. آخرین دلیل این‌که مصاحف
صحابه و
تابعین مشتمل بر بسمله بوده است و اگر بسمله جزو قرآن نبود آنها آن را در ابتدای سوره‌ها
ثبت نمی‌کردند، زیرا اهتمام تام صحابه بر پاسداشت قرآن مانع از آن بود که چیزی غیر از قرآن در
مصاحف ثبت گردد، چنان که از
کتابت بسمله در ابتدای
سوره برائت پرهیز می‌کردند.
قائلان به عدم جزئیت نیز افزون بر
تمسک به روایاتی در این باب، تواتر را تنها طریق
اثبات قرآن دانسته و بیان کرده‌اند که این اختلافات در جزئیت و عدم جزئیت بسمله خود گواهی است بر این‌که بسمله جزو قرآن نیست.
البته قائلین به جزئیت، عدم تواتر را درباره جزئیت بسمله نپذیرفته و معتقدند که روایات متواتری جزئیت را ثابت می‌کند.
در بحث تعلق بسمله به سوره در بعضی از
کتب تفسیری و علوم قرآنی بحثی مستقل درباره
سوره حمد مطرح شده است و ادلّه خاصی بر جزئیت بسمله برای سوره حمد بیان کرده‌اند
که از آن جمله به روایاتی که در
تفسیر آیه «ولَقَد ءاتَینکَ سَبعًا مِنَ المَثانی»
آمده تمسک شده است.
شیخ طوسی از
ابن مسلم نقل می‌کند که
امام صادق (علیه‌السلام) در پاسخ این پرسش که آیا «بسم‌اللّه الرحمن الرحیم» جزو «سبع المثانی» (سوره حمد) است می‌فرماید: آری، با فضیلت‌ترین آیه آن است.
ابوعمرو دانی می‌نویسد: همه صحابه و تابعان و
فقهای بعد از آنان که به خواندن حمد در
نماز واجب نظر داده‌اند و نیز پیشوایان شهرهای مکه و دیگر شهرها بسمله را جزئی از سوره حمد دانسته‌اند.
افزون بر این در میان
قراء و مفسران نظرهای دیگری نیز مطرح شده است که مجموع آراء در مسئله
تعلق یا عدم تعلق بسمله به سوره در یک جمع‌بندی به ۱۰ قول می‌رسد که عبارت است از:۱. بسمله جزو هیچ سوره‌ای نیست. ۲. نخستین آیه هر سوره است، جز سوره برائت. ۳. تنها آیه‌ای از فاتحه است؛ نه سایر سور. ۴. فقط جزئی از نخستین آیه
سوره فاتحه است. ۵. آیه مستقلی است که برای بیان ابتدای سور و ایجاد فاصله بین آنها نازل شده است و جزو
سوره نیست. ۶. دانستن یا ندانستن آن از قرآن هر دو جایز است. ۷. جزئی از نخستین آیه همه سوره‌هاست. ۸. نخستین آیه فاتحه و جزئی از آیه اول سایر سوره‌هاست. ۹. جزو آیه نخست سوره فاتحه و آیه اول سایر سور‌است. ۱۰. آیه مستقلی است که بارها نازل شده است.
نظریه جزئیت بسمله برای سوره‌ها افزون بر آثاری که در قرائت قرآن دارد
احکام و
آثار فقهی مهمی بر آن مترتب است که
فقهای امامیه در تألیفات خود بدان متذکر شده‌اند.
آشنائی با قرآن؛ الاتقان فی علوم القرآن؛ اسباب النزول، واحدی؛ بحارالانوار؛ البیان فی تفسیر القرآن؛ البیان فی عدّ آی القرآن؛ بیان المعانی؛ تاج‌العروس من جواهر القاموس؛ تاریخ ترجمه از عربی به فارسی؛ تاریخ الامم و‌الملوک، طبری؛ تاریخ قرآن؛ التبیان فی تفسیرالقرآن؛ تحریرالوسیله؛ تفسیر آیات الاحکام؛ تفسیر سوره حمد؛ تفسیر‌العیاشی؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن‌کثیر؛ تفسیر القرآن الکریم، سیدمصطفی خمینی؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکاشف؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر المراغی؛ تفسیر المنار؛ التفسیر‌المنسوب الی الامام العسکری (علیه‌السلام)؛ تفسیر منهج‌الصادقین؛ تفسیر نورالثقلین؛ توضیح المسائل مراجع؛ تهذیب الاحکام؛ جامع احادیث‌الشیعة فی احکام الشریعه؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ سنن ابی داود؛ السنن الکبری؛ سیرة النبویه، ابن‌هشام؛ العروة‌الوثقی؛ علوم‌الحدیث (مجله)؛ عون المعبود شرح سنن ابی داود؛ عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)؛ الفتوحات المکیه؛ فرهنگ‌فارسی؛
الفقه علی المذاهب الخمسه؛ الفواتح‌الالهیه؛ الکافی؛
کتاب الخلاف؛ الکشاف؛ کشف‌الاسرار و عدة الابرار؛ الکشف عن وجوه القراءات السبع عللها و حججها؛ لسان‌العرب؛ لطائف الاشارات؛ لغت‌نامه؛ المبسوط؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ المزهر‌فی علوم اللغة و انواعها؛ المستدرک
علی الصحیحین؛ مستمسک‌العروة الوثقی؛ مستند‌العروة الوثقی؛ مسند احمد‌بن حنبل؛ المغنی و‌الشرح الکبیر؛ المنجد فی اللغه؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ النشر فی القراءات العشر؛ النکت و‌العیون، ماوردی؛ وسائل‌الشیعه.
دائرة‌المعارف قرآن کریم، مقاله بسمله.
