جبل عامل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جبل عامل، منطقه ای در جنوب لبنان بوده و بر سرزمینهای ساحلی و کوهستانیِ جنوب
لبنان، مشتمل است.
منطقة جبل عامل مشتمل است بر سرزمینهای ساحلی و کوهستانیِ جنوب لبنان حدود جبل عامل دقیقاً مشخص نیست. این منطقه تقریباً از شمال به رود اَوَّلی (نام قدیم آن: فرادیس) در شمال
صیدا، از جنوب به رود قَرْن (نام قدیم آن: ابوفَطْرَس/ نهرفطرس) در شمال شهر نَهاریّه (در فلسطین)، از مشرق تا دریاچة حوله (معروف به اردن کوچک) و رود حاصبیا، و از مغرب به
دریای مدیترانه محدود می‌گردد.
میانگین طول منطقة جبل عامل از شمال تا جنوب حدود هشتاد کیلومتر و میانگین عرض منطقه از مشرق تا مغرب حدود چهل کیلومتر، و در نتیجه، مساحت منطقة جبل عامل حدود ۲۰۰، ۳ کیلومتر مربع است.
جبل عامل در تقسیمات کشوری لبنان مدتی به عنوان محافظه (تنها منطبق بر محافظة
نبطیّة کنونی) به کار رفت.
در تقسیمات کشوری کنونی، بیشتر منطقة جبل عامل جزو محافظه های (استانهای)
نبطیّه و لبنان جنوبی است. ارتفاعات مشرق شهر بِنْت جُبَیل، در جنوب لبنان، نیز جبل عامل نامیده می‌شود.
منطقة جبل عامل عمدتاً از کوهها و تپه های به هم پیوسته و دشتهای ساحلی تشکیل شده است. در این منطقه ارتفاع از مغرب به مشرق افزایش می‌یابد، به طوری که در بعضی قسمتهای شرقی آن، ارتفاع به بیش از هزار متر می‌رسد.
جبل عامل دشتهای ساحلی باریک و حاصلخیزی دارد، از جمله صُور، عَدْلون، غازیه (هر سه در مغرب جبل عامل)، مَرْجَعِیون (در مشرق) و رَمیله (در شمال). رودهای متعددی چون لیتانی/ لیطانی و زهرانی و اوّلی، و همچنین چشمه‌ها و چاههای فراوان،
آب آشامیدنی و زراعی اهالی آن را تأمین می‌کند.
مؤلفان بر آب و هوای خوش و عالی جبل عامل تأکید کرده اند.
متوسط دمای سالانة آن‌جا در ساحل بیش از ْ۲۰ و در بقیة قسمتهای جبل عامل بین ْ۱۵ تا ْ۲۰ است. میزان بارش سالانه نیز میان ۶۰۰ میلیمتر (در سواحل) تا ۲۰۰، ۱ میلیمتر (به ویژه در ارتفاعات شمال) متغیر است.
در جبل عامل، به سبب فراوانی منابع آبی و زمینهای حاصلخیز، انواع محصولات کشاورزی،
حبوبات،
انگور و
زیتون و نیز
عسل مرغوب تولید می‌شود
جبل عامل آبادیها و شهرهای بسیار و معروفی دارد.
به نوشته آل سلیمان تعداد کل شهرها و روستاهای آن ۳۶۵ آبادی است که تعداد روستاها ۳۵۰ پارچه ذکر کرده است.
برخی از مشهورترین و مهم ترین شهرهای جبل عامل عبارت‌اند از: صیدا، صور، جِزّین،
نَبَطیه، اسکندریه، عَدْلون، از بنت جبیل (در جنوب)، تِبنین، جَبَع (جِباع، در شمال)، شَقیف (در جنوب شرقی
نبطیه)، صَرْفَنْد، عَیناثا (نزدیک بنت جبیل)، مَشْغَری (مشعره، در شمال)، ناقوره (در جنوب غربی)، و هُونِین (در جنوب). برخی از این شهرها، مانند صیدا، صور، اسکندریه و عدلون، از بندرهای جبل عامل در دریای مدیترانه به شمار می‌روند.
در منطقة جبل عامل، علاوه بر راه ساحلی شمالی ـ جنوبی، سه راه عمدة شرقی ـ غربی صَیْدا ـ جزّین، صیدا ـ
نبطیه ـ مرجعیون، و صور ـ بنت جبیل در ارتباط آبادیهای این منطقه تأثیر فراوان دارد.
جبل عامل آثار تاریخی بسیاری دارد که از مهم ترین آنهاست: آثار شهرهای معروف صور و صیدا و حومة آن‌ها که از قدیم ترین نقاط باستانی جهان اند؛
قلعه های متعدد، مانند شقیف (متعلق به دورة رومیان)، مارون (متعلق به دورة اسلامی)، هونین و تبنین و دوبیه و قَلاویه/ قلویه (متعلق به دورة صلیبیان؛
وجود بیش از چهارصد
مسجد جامع، بازار و مدرسه در جبل عامل گزارش شده است که برخی از آن‌ها معروف اند، از جمله مساجد
نبطیه، صور، هونین، جبع، شقراء و مسجد جامع بنت جبیل، بازارها و مدارس جَبَع، بنت جبیل و
نبطیه.
بر اساس آمار ۱۳۱۱ ش، ساکنان جبل عامل کمی بیش از ۰۰۰، ۱۲۵ تن بودند.
این تعداد در دو دهة قبل به حدود ۰۰۰، ۱۵۰ تن
و بنا بر گزارش ۱۳۷۹ ش/ ۲۰۰۰ به نیم میلیون تن رسید.
از جمعیت جبل عامل، بیش از ۹۰% شیعة دوازده امامی، حدود ۵% اهل سنّت و ۵% دیگر مسیحی مارونی اند. مارونی‌ها از ۱۱۷۳ در بخشهایی از جبل عامل ساکن شده اند
نام این سرزمین در منابع به صورتهای جبل الجلیل، جبل الخلیل، جبل عامله، جبل بنی عامله، بلاد بشاره یا بشارتین ذکر شده است.
نخستین بار این نام به صورت جبل یا ناحیة جلیل (در
زبان عبری به معنای دایره) در عهد جدید
آمده است.
جبل الجلیل، به سبب کوچ قبیلة قحطانی عامله (بنی عامله) از
یمن به شام، پس از
سیل عِرَم در سدة دوم میلادی و ظاهراً از سدة چهارم هجری جبل عامله/ جبل عامل نامیده شد.
پس از آن‌که دملر ۵۸۶، صلاح الدین ایوبی (حک: ۵۶۴ـ ۵۸۹) بخش اعظم جبل عامل را به یکی از سردارانش به نام حسام الدین محمدبن بشارة عاملی واگذار کرد، جبل عامل به بلاد بشاره معروف شد.
برخی، نام بلاد بشاره را به بشاربن معن، سرسلسلة مَعْنیان، نسبت داده اند.
جبل عامل به دلایل گوناگون سرزمین مقدس به شمار می‌رود، از جمله به سبب وجود مزارات بسیاری از
پیامبران و اولیا و بزرگانی چون یوشع بن نون وصی
موسی علیه‌السلام و حزقیل پیامبر
تردد
حضرت مسیح علیه‌السلام در بخشهای مختلف آن
و روایتی از
پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم که الجلیل را جزو کوههای مقدّس شمرده است.
جبل عامل سرزمین
شیعیان شمرده می‌شود. مشهور است که اهالی آن پیش از دیگر شهرها به
تشیع گرویدند و این به
زمان تبعید
ابوذر غفاری (جُندب بن جُناده) به شام در سال ۲۴، در دوران خلافت
عثمان بن عفان (حک: ۲۳ـ ۳۵)، باز می‌گردد. وقتی
ابوذر به
دمشق رسید،
معاویة بن ابی سفیان (حک: ۴۱ـ۶۰)، والی شام، که مخالفان خود را به منطقة ساحلی شام یا جبل عامل تبعید می‌کرد، او را مانند دیگر مخالفان به این منطقه فرستاد. ابوذر در این سرزمین به معرفی و بیان دیدگاههایش درباره خلافت و مقام
امیرالمؤمنان علیه‌السلام پرداخت و همین امر باعث شد معاویه او را مجدداً به
مدینه باز گرداند.
برخی معتقدند که هنوز هم در دو روستای صَرفند و میس الجبل جایگاههایی که ابوذر در آنجاها آرا و مطالب خود را بیان کرده است، وجود دارد و مردم آن‌ها را
زیارت می‌کنند.
ظاهراً از
قرن چهارم به بعد، تعداد شیعیان در شام و جبل عامل افزایش یافت.
شیعیان جبل عامل در سده های ششم ـ هشتم به
رافضه معروف شدند.
در اواخر قرن یازدهم، به شیعیان این منطقه اختصاصاً مَتاوِله می‌گفتند که برخی این کلمه را برگرفته از عبارت «مُتْ وَلیاً لِعلی» (با ولایت علی بمیر) می دانند که به تدریج به صورت متولی و سپس متوالی در آمد.
تدوین
تاریخ جبل عامل، به سبب کمبود منابع کهن، دشوار به نظر می‌رسد و ظاهراً تا پیش از اواسط سدة ششم منبعی درباره تاریخ جبل عامل در دسترس نیست.
در
سال ۱۵، یزیدبن ابی سفیان احتمالاً با مشارکت شُرَحْبیل بن حَسْنه (هر دو از سرداران فاتح شام)، پس از فتح دمشق و شهرهای ساحلی دمشق، جبل عامل را گشودند.
چنین به نظر می‌رسد که عربهای بنی عامله (به تناوب ازقرن اول تا اوایل قرن دهم) در طول فرمانروایی امویان و عباسیان و دولتهای حاکم در شام مثل طولونیان، اخشیدیان، حمدانیان، فاطمیان، ایوبیان و ممالیک همچنان در جبل عامل می‌زیستند و امورشان را خاندانهای برجسته، به شیوة تیولداران اداره می‌کردند.
در ۱۹۵، زمان خلافت
امین عباسی (حک :۱۹۳ـ ۱۹۸)، یکی از نوادگان معاویه به نام علی بن عبداللّه بن خالدبن یزید و ملقب به ابوالعُمَیْطَر در جبل عامل بر ضد عباسیان قیام کرد و مدعی
مهدویت شد که سپاهیان عباسی به سرداری محمدبن صالح بن بَیْهَس کلابی او را در شَبْعا سرکوب کردند.
مردم جبل عامل در ۲۲۶ یا ۲۲۷ در قیام تمیم ابوحَرب لَخْمی، معروف به مُبَرْقَع، برضد عباسیان شرکت کردند و شکست خوردند.
در حدود ۳۶۰ فاطمیان به شام یورش بردند و با تصرف جبل عامل؛ حکومت صیدا (مرکز جبل عامل) را به ابوالفتح بن الشیخ مغربی سپردند.
عباسیان پس از پس گرفتن دمشق در ۳۶۴، سپاهی به سرداری اَفتکین/ هفتکین برای تصرف جبل عامل راهی جنوب لبنان کردند. ابوالفتح مذکور، حاکم فاطمی صیدا، بار اول با افتکین
صلح کرد، ولی بار دوم با وی جنگید و شکست خورد و صیدا در معرض
تجاوز و
غارت قرار گرفت.
در ۳۸۶ یا ۳۸۷ دریانورد ماجراجویی به نام علاّ قه بر ضد فاطمیان (حک: ۲۹۷ـ۵۶۷) قیام کرد. او شهر صور را تصرف نمود و به نام خود
سکه زد و وقتی شنید سپاه فاطمیان برای سرکوب وی به
راه افتاده است، از رومیان شرقی (بیزانسیان) کمک خواست. سپاه فاطمی به سرداری ابوعبداللّه حسین بن ناصرالدوله حمدانی نخست کشتیهای بیزانسی را درهم شکست و آنگاه شهر صور را محاصره کرد؛
علاّ قه دستگیر و به
قاهره فرستاده شد و در آن‌جا به
قتل رسید و صور مجدداً جزو قلمرو فاطمیان شد.
در حدود ۴۲۰، خلیفة فاطمی الظاهر (حک: ۴۱۱ـ ۴۲۷) سپاهی، به سرداری ابومنصور انوشتکین دُزْبری/ دُرزی، برای کمک مردم جبل عامل ــ که از وی استمداد جسته بودند ــ بر ضد صالح بن مرداس (حاکم حلب) فرستاد. انوشتکین موجب رواج مذهب دروزی در وادی تَیْم شد
در ۴۶۲، قاضی عین الدوله بن ابی عُقَیل، در صور امارتی مستقل به وجود آورد که حدود بیست سال دوام یافت. فاطمیان سپاهی، به فرماندهی بدرالجمالی، راهی صور کردند ولی وی به عللی عقب نشینی کرد و نتوانست شهر را تصرف کند. در ۴۸۶، سپاه فاطمی موفق به بازپس گیری صور شد.
صلیبیان در ۴۹۳، در
راه بیت المقدس، از منطقة جبل عامل گذشتند و در ۴۹۹ قلعة تبنین را برای نظارت بر محاصرة شهر صور و در ۵۰۱ قلعة تل معشوق را برای تقویت محاصرة صور ساختند.
در ۵۰۵، صلیبیان شهرصور را محاصره کردند، ولی حاکم دمشق، ظهیرالدین طُغتکین بن بوری (حک: ۴۹۷ـ۵۲۲؛ بوریان)، و گروهی از مردم جبل عامل به یاری مردم صور شتافتند و شهر را از محاصره در آوردند.
با سقوط شهر مستحکم صور به دست صلیبیان در ۵۱۸/ ۱۱۲۴، تمام منطقة جبل عامل تحت اشغال آنان در آمد.
صلیبیان پس از تصرف جبل عامل چند قلعه و در رأس آن‌ها قلعة بسیار محکم و مشهور شقیف (تاریخ بنا: ۵۳۰/ ۱۱۳۵) را، برای تسلط بیشتر بر منطقه و جلوگیری از هرگونه حملة مسلمانان، بنا کردند.
از ۵۵۱ تا ۵۶۵ اتابک نورالدین محمود زنگی (حک: ۵۴۱ ـ۵۶۹) بارها به جبل لبنان حمله کرد و شیعیان منطقه از دست وی سختیهای بسیاری کشیدند.
پس از نبرد تاریخی حطین در ۵۸۳ و سرکوب صلیبیان، مناطق گوناگون جبل عامل، به جز صور و قلعة شقیف، به تصرف
صلاح الدین ایوبی در آمد.
با این حال، درگیریهای پراکنده میان سپاه ایوبی و صلیبیان در جبل عامل تا اواخر این سده و اوایل سدة هفتم ادامه یافت.
بر اساس توافقنامة یافا میان ملک عادل ایوبی و آموری دی لوزینیان صلیبی در ۶۰۰ و نیز صلح میان ملک کامل ایوبی و امپراتور فریدریک آلمانی در ۶۲۶، جبل عامل تحت سلطة مجدد صلیبیان قرار گرفت.
در ۶۶۴ـ۶۶۷، بَیْبَرْس اول ملقب به بندقداری (حک: ۶۵۸ـ۶۷۶)، چهارمین سلطان مملوکی
مصر، صلیبیان را از جبل عامل، که در آن زمان مملکت شقیف نامیده می‌شد، بیرون کرد.
تقریباً از این تاریخ تا ۹۲۲، که عثمانیها جبل عامل را تصرف کردند، این منطقه جزو قلمرو ممالیک مصر بود.
از اواخر سدة ششم، برخی خاندانهای متمول و بانفوذ در جبل عامل به صورت تیول بر قسمتهایی از آن
حکومت می‌کردند، از جمله آل بشاره منسوب به نخستین امیر آنان حسام الدین بشاره (حک: ۵۸۶ ـ۵۹۷)، از سرداران صلاح الدین ایوبی، که حدود یک دهه بر جبل عامل حکومت کردند؛
آل وائل/ آل صغیر؛
آل سودون؛
آل شُکُر؛
آل مِشْطاح و آل منکر.
در ۹۲۲، سلطان سلیم اول عثمانی (حک: ۹۱۸ـ۹۲۶) در نبرد معروف مَرْج دابِق ملک اشرف چرکسی، سلطان مملوکی، را شکست داد. با پیروزی وی، جبل عامل نیز، مانند بقیة قسمتهای شام، چهار
قرن در سیطرة دولت عثمانی قرار گرفت.
خاندانهای بانفوذ جبل عامل در دورة عثمانی، همچنان
قدرت خود را حفظ کردند و بَنی مَعْن، از خاندانهای دروزی، رسماً از جانب عثمانیان امارت یافتند. دولت عثمانی از ۱۰۱۲ بخشی از جبل عامل را جزو تیول امیرفخرالدین دوم مَعْنی (۹۸۰ـ۱۰۴۵) و امیران جانشین او قرار داد.
در زمان معنیان، جمع آوری
مالیات، تعیین مرز مناطق، نفوذ خاندانها و نیز بعضی مسائل مذهبی موجب درگیریهای شدیدی میان معنیان و هم پیمانانشان از یک سو و برخی تیولداران و مردم جبل عامل از سویی دیگر شد، که بارزترین آن‌ها نبردهای انصار اول در ۱۰۴۸، عیناثای سوم در ۱۰۷۰،
نبطیة اول در ۱۰۷۷ و نبرد وادی کفور در ۱۰۷۸ است
پس از معنیان، شهابیان (حک: ۱۱۰۹ـ۱۲۵۷) بر جبل عامل مسلط شدند. پس از
مرگ امیر بشیر شهاب اول در ۱۱۱۸، والی عثمانی صیدا، بشیرپاشا، سیاستش را در برابر مردم جبل عامل تغییر داد و حکومت جبل عامل را از شوف جدا کرد؛
صَفَد و عکّا را به ظاهرعمرزیدانی، اقلیم شومر و تفاح را به آل منکر، و اقلیم شقیف را به آل صعب سپرد.
امیرحیدر شهابی، که در ابتدا عثمانیها او را برای مقابله با شهابیون روی کار آوردند، از این تقسیم بندی و محدود کردن قلمروش خشمگین شد و در ۱۱۲۰ جبل عامل را تصرف کرد. پس از وی پسرش، امیرملحم شهابی (حک: ۱۲۳۶ـ۱۲۹۴)، نیز به دستور حاکم صیدا، سعدالدین پاشا، به این منطقه لشکرکشی کرد و مردم را کشت و ویرانی بسیار به بار آورد
کشمکشها میان شهابیان و تیولداران محلی به نبردهایی چون یارون، انصار دوم، انصار سوم و مرج عیون اول در اواسط سدة دوازدهم انجامید.
در نیمة دوم این قرن و پس از نبردهایی مثل صَفَد و تِرْبیخا (دولاب) میان ظاهرعمر (حک: ۱۱۱۸ـ۱۱۹۰) و ناصیف نصار (حک: ۱۱۶۳ـ۱۱۹۵)، مشهورترین و مقتدرترین حاکم جبل عامل، این دو باهم متحد شدند و عهدنامة عکّا را در ۸ رجب ۱۱۸۱ امضا کردند. ظاهرعمر با حاکم مصر، علی بیک کبیر، نیز هم پیمان شد
و در نتیجه سه قدرت متحد، در مخالفت با دولت عثمانی، در منطقه به وجود آمد.
در ۱۱۸۵ عثمان پاشا، والی دمشق، به کمک والی صیدا و شهابیان همراه با سپاهی انبوه به
جنگ حاکم جبل عامل و متحدش، ظاهرعمر، رفت. میان دو سپاه چند درگیری از جمله بحره (یا بحیره الحوله) کفر رمان (یا
نَبَطیّة دوم) و سهل غازیه روی داد که عمدتاً پیروزی از آن حاکم جبل عامل بود. این پیروزیها موجب آرامش نسبی گردید.
احمدپاشا معروف به جزار (حک: ۱۱۹۰ـ۱۲۱۹) از بدو امارتش بر صیدا قصد تصرف کامل جبل عامل را داشت. او، پس از چند بار لشکرکشی، طی نبرد یارون در ۱۱۹۵ و کشتن شیخ ناصیف نصار، جبل عامل را تصرف کرد و حدود ۲۵ سال بر آن‌جا فرمان راند و فجایع زیادی به بار آورد.
در ۱۲۵۱، با تصرف شام از سوی سپاهیان مصری به رهبری ابراهیم پاشا، فرزند محمدعلی پاشا، جبل عامل نیز زیر سیطرة ابراهیم پاشا قرار گرفت. ابراهیم پاشا آن‌جا را به بشیر شهاب ثانی سپرد و او فرزند خود، امیرمجید، را والی جبل عامل کرد. امیرمجید
سیاست سرکوب و
خشونت در پیش گرفت که با
قیام مسلحانة مردم، به رهبری حسین بیگ و محمدعلی بیگ شبیب، از ۱۲۵۲ تا ۱۲۵۵ روبه رو گردید.
در ۱۲۵۶، رهبری قیام مردم جبل عامل را حمدالمحمود (متوفی ۱۲۶۹)، مشهورترین حاکم پس از ناصیف نصار از خاندان آل علی صغیر، برعهده گرفت. او به کمک عثمانیها نیروهای امیرمجید شهابی را شکست داد و مصریان را تعقیب و از جبل عامل بیرون کرد. آنگاه عثمانیها امارت جبل عامل را به او سپردند
دولت عثمانی در ۱۲۸۲ خاندانهای برجسته و تیولداران جبل عامل را از بین برد و تا ۱۳۳۶ عثمانیها در این منطقه حکومت کردند.
جبل عامل در دورة عثمانی به دو بخش شمالی به نام بلاد شقیف و جنوبی مشهور به بلاد بشاره تقسیم شد. بلاد شقیف شامل چهار ناحیه بود: شقیف به مرکزیت
نبطیه، شومر به مرکزیت آبادی انصار، اقلیم تفاح به مرکزیت جُبَع و ناحیة جِزّین به مرکزیت جِزّین. بلاد بشاره نیز شامل چهار ناحیه بود: جبل هونین به مرکزیت بنت جبیل، جبل تبنین به مرکزیت تبنین، ساحل قانا به مرکزیت قانا و ساحل معرکه به مرکزیت صور. هر یک از این نواحی هشت گانة جبل عامل را حاکمی اداره می‌کرد و همگی زیرنظر حاکم کل جبل عامل بودند.
همچنین در دورة تسلط عثمانیها بر جبل عامل، برای هریک از هشت ناحیة این منطقه، قاضیان
شیعه به عنوان نایب و سه قاضی برای شهرهای
صیدا و
صور و مرجعیون انتخاب شدند.
پس از
جنگ اول جهانی (۱۹۱۴ـ ۱۹۱۸) و اضمحلال دولت عثمانی، مردم جبل عامل با
استعمار فرانسه ــ که بیشترِ لبنان، از جمله شهرهای ساحلی و دشتهای جنوب لبنان، را تصرف کرده بود ــ مخالفت کردند و خواستار ملحق شدن به
سوریه، زیرنظر ملک فیصل اول (متوفی ۱۳۱۲ ش)، شدند
با
استقلال لبنان در ۲ آذر ۱۳۲۲/ ۲۲ نوامبر ۱۹۴۳، جبل عامل جزو این کشور شد.
در ۱۳۵۷ش با حملة ارتش
اسرائیل به جنوب لبنان، که با تصرف بیشتر مناطق جبل عامل همراه بود، جنایات و صدمات زیادی به اهالی وارد شد.
در ۱۳۶۱ ش، اسرائیل بار دیگر به سراسر لبنان حمله و جبل عامل را اشغال کرد و دست به کشتار و غارت مردم و بازداشت سران منطقه زد. مردم جبل عامل نیز در طول اشغال، با مقاومت همه جانبه، نیروهای اشغالگر را در ۱۳۷۹ ش /۲۰۰۰ وادار به عقب نشینی از جبل عامل کردند.
به مردم این منطقه عاملی گفته می‌شود.
این منطقه از آغاز دورة اسلامی به داشتن مردمی با
تقوا و طالب
علم و نیز به داشتن فقهای مبرِّز و ادبا و شعرا و اندیشمندان بسیار مشهور بوده است.
نامورترین شاعران و ادیبان جبل عامل این اشخاص بوده اند: عَدِیّبن رقّاع (متوفی ح۱۰۰)
شاعر معروف ولیدبن عبدالملک اموی (حک: ۸۶ ـ۹۶) و معاصر جریر، شاعر بزرگ عصر اموی
عبدالمحسن بن احمدبن غالب صوری (متوفی ۴۱۹)
علی بن محمد بیاضی (متوفی ۷۹۱)؛ و تقی الدین ابراهیم بن علی کفعمی (متوفی ۹۰۵).
البته، احوال
علما و فقهای جبل عامل تا قرن ششم تا حدودی مبهم است و احتمالاً دانشمندان آن از مهاجران
حلب و طرابلس و صیدا بوده اند
بزرگانی چون ابوبکر خطیبِ بغدادی مؤلف تاریخ بغداد، ابوالقاسم علی بن حسن بن عساکر (ابن عساکر) مؤلف تاریخ مدینة دمشق که ده سال در صور اقامت گزید و حضورش تأثیر بسیاری در تقویت نهضت فرهنگی در جبل عامل داشت، ناصربن ابراهیمی بویهی (متوفی ۵۸۳)، عبداللّه بن حسین تستری و پزشک مشهور داودبن عمر انطاکی (داود انطاکی) در جبل عامل مدتی اقامت کردند.
با ظهور دانشمند بزرگ شیعی، محمدبن مکّی جزینی معروف به
شهید اول (تاریخ
شهادت: ۷۸۶)، جبل عامل رونق علمی یافت و به تدریج یکی از بزرگ ترین حوزه های علمیة شیعه شد. محمدبن مکی از دانش آموختگان حوزة
حله بود و به همین سبب، مؤلفان تاریخ
فقه، حوزة جبل عامل را استمرار حوزة حلّه می‌دانند. این حوزه تا اواخر قرن دوازدهم، بزرگ ترین حوزة علمیة شیعی شناخته می‌شد و عالمان و فقیهان و محدّثان ناموری از آن برخاستند، همچون زین الدین بن علی جبعی معروف به شهید ثانی (تاریخ شهادت: ۹۶۵)، فرزندش معروف به
صاحب معالم و نواده اش معروف به صاحب مدارک، حسین بن عبدالصمد حارثی و فرزندش بهاءالدینِ عاملی، محمدبن حسن حرّعاملی و علی بن عبدالعال کرکی معروف به
محقق ثانی / کرکی شمار بسیار زیاد عالمان منطقة جبل عامل و پویایی علمی آنان موجب توجه تاریخ نگاران و محققان شده است.
در تشییع جنازة دختر
شهید ثانی، معروف به ستّ المشایخ و از مجتهدانِ شاگردپرور حوزة جبل عامل، هفتاد مجتهد حاضر بودند.
به نوشته فقیه وقتی در ۱۱۹۵، به دستور احمدپاشا جزّار، والی عثمانی صیدا، آثار و تألیفات عالمان جبل عامل سوزانده شد، حجم این آثار به اندازه ای بود که مأموران حکومت تا هفت
روز در عکّا به سوزاندن کتاب مشغول بودند.
در سده های دهم و یازدهم، بر اثر فشار
دولت عثمانی از یک سو و دعوت حکومت شیعیِ تازه تأسیس صفوی از سوی دیگر، بسیاری از علمای جبل عامل به ایران
هجرت کردند. این مهاجرت نقطة عطفی در تاریخ ایران و
شیعه به شمار می‌آید و بررسیهای چندی درباره کیفیت و تأثیرات آن صورت گرفته است. از جمله این بررسیها کتاب الهجرة العاملیّة الی ایران فی العصر الصفوی
تألیف جعفر مهاجر، و کتاب مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفوی (تهران ۱۳۷۷ ش) تألیف مهدی فرهانی منفرد شایان ذکر است. در دوران
حکومت احمدپاشا جزار نیز، سختگیریهای وی بر علمای جبل عامل سبب مهاجرت شمار دیگری از آنان شد، تا حدی که بیش از هفتاد عالم از جبل عامل گریختند و راهی ایران و
عراق شدند
شماری از عالمان عاملی نیز به هند رفتند و در آن‌جا مناصب علمی و سیاسی یافتند، از جمله خواهرزادة
شیخ بهائی به نام محمدبن علی خاتون (متوفی ۱۰۴۹؛ خاتون، آل) که میان دربار
هند و
ایران، به مقام سفارت رسید.
(۱) علاوه بر کتاب مقدّس عهد جدید.
(۲) ابراهیم آل سلیمان، بلدان جبل عامل: قلاعه و مدارسه و جسوره و مروجه و مطاحنه و جباله و مشاهده، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۳) محمدجابر آل صفا، تاریخ جبل عامل، بیروت ۱۹۸۱.
(۴) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۵) ابن ایاس، بدائع الزهور فی وقائع الدهور، چاپ محمد مصطفی، قاهره ۱۴۰۲ـ۱۴۰۴/ ۱۹۸۲ـ۱۹۸۴.
(۶) ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۷) ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره (۱۳۸۳) ـ۱۳۹۲/ (۱۹۶۳) ـ ۱۹۷۲.
(۸) ابن حائک، صفة جزیرة العرب، چاپ محمدبن علی أکوع، بغداد ۱۹۸۹.
(۹) ابن شدّاد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراءالشام و الجزیرة، ج ۲، قسم ۲، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۳۸۲/۱۹۶۲.
(۱۰) ابن قلانسی، تاریخ دمشق، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۱) اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبارالبشر: تاریخ ابی الفداء، بیروت: دارالمعرفة، (بی تا).
(۱۲) احمدرضا، «المتاولة او الشیعة فی جبل عامل»، المقتطف، ج ۳۶، ش ۵ (ربیع الثانی ۱۳۲۸).
(۱۳) محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج ۲، چاپ محمدعلی نجار، قاهره.
(۱۴) اطلس لبنان و العالم، بیروت: جیوپروجکتس، ۱۹۸۷.
(۱۵) حسن امین، جبل عامل: السَّیف والقلم، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۳.
(۱۶) محسن امین، اعیان الشیعة، بیروت ۱۴۰۳ الف.
(۱۷) محسن امین، خطط جبل عامل، چاپ حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ ب.
(۱۸) بلاذری (بیروت).
(۱۹) جهاد بنوّت، حرکات النضال فی جبل عامل، بیروت ۱۹۹۳.
(۲۰) عبدالمجید حرّ، معالم الادب العاملی: من بدایة القرن الرابع الهجری/ العاشر المیلادی حتی نهایة القرن الثانی عشر الهجری/ الثامن عشر المیلادی، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۲۱) محمدبن حسن حرّعاملی، امل الا´مل، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.
(۲۲) علی ابراهیم درویش، جبل عامل بین ۱۵۱۶ـ۱۶۹۷: الحیاة السیاسیة و الثقافیة، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۲۳) محمدبن ابی طالب دمشقی، کتاب نخبة الدهر فی عجائب البر و البحر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۲۴) سمعانی.
(۲۵) محمود سوید، الجنوب اللبنانی فی مواجهة اسرائیل: ۵۰ عاماً من الصّمود و المقاومة، بیروت ۱۹۹۸.
(۲۶) خلیل شرف الدین، تاریخ الزراریة و البلاد العاملیة: ماضیاً و حاضراً و تطلعات، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۲۷) حیدر احمد شهابی، تاریخ الامیر حیدر احمد الشهابی، چاپ مارون رعد، (بیروت) ۱۹۹۳.
(۲۸) طبری، تاریخ (بیروت).
(۲۹) سلیمان ظاهر، جبل عامل فی الحرب الکونیّة، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
(۳۰) سلیمان ظاهر، صفحات من تاریخ جبل عامل، بیروت ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
(۳۱) محمدبن محمد عمادالدین کاتب، الفتح القسی فی الفتح القدسی، چاپ محمدمحمود صبح، (قاهره ۱۹۶۵).
(۳۲) محمدتقی فقیه، جبل عامل فی التّاریخ، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۳۳) قلقشندی.
(۳۴) محمد کردعلی، خطط الشام، بیروت ۱۳۸۹ـ۱۳۹۲/۱۹۶۹ـ۱۹۷۲.
(۳۵) محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج ۲۱، چاپ عبدالعلیم طحاوی، کویت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
(۳۶) علی مروّه، التشیع بین جبل عامل و ایران، لندن ۱۹۸۷.
(۳۷) مقدسی.
(۳۸) احمدبن علی مقریزی، السلوک لمعرفة دول الملوک، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
(۳۹) محمدعلی مکی، لبنان من الفتح العربی الی الفتح العثمانی: ۶۳۵ـ۱۵۱۶، بیروت ۱۹۷۷.
(۴۰) محمدکاظم مکی، منطلق الحیاة الثقافیّة فی جبل عامل، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
(۴۱) جعفر مهاجر، التأسیس لتاریخ الشیعة فی لبنان و سوریة، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
(۴۲) جعفر مهاجر، جبل عامل تحت الاحتلال الصلیبی: صفحات مجیدة مجهولة من تاریخه، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
(۴۳) ناصرخسرو، سفرنامة حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۴۴) (نقشة) لبنان، مقیاس ۰۰۰، ۲۰۰:۱، بیروت: جیو پروجکتس، ۲۰۰۲.
(۴۵) یاقوت حموی.
(۴۶) یعقوبی، البلدان.
(۴۷) Rula Jurdi Abisaab, "The ulama of Jabal ـ Amil in Safavid Iran, ۱۵۰۱-۱۷۳۶: marginality, migration and social change", Iranian studies , vol۲۷, no۱-۴ (۱۹۹۴).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۴۴۸۴.
