جبرئیل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جبرئیل (علیه‌السّلام) آموزگار حج به پیامبران (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و یکی از چهار فرشته مقرّب خداوند است که در
کتاب‌های آسمانی تورات و
انجیل و
قرآن کریم با نام‌های متعدد از او یاد شده است. این فرشته نقشی مهم در تدبیر امور هستی دارد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد:
نزول وحی و تعلیم آن به
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، نقش وی در امور تکوینی،
هبوط آدم و حوا، بنای
خانه کعبه توسط
حضرت آدم (علیه‌السّلام) و
حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) و تعلیم مناسک حج با راهنمایی جبرئیل (علیه‌السّلام)، جاری ساختن
آب زمزم برای
هاجر و
حضرت اسماعیل (علیه‌السّلام)، تعیین قلمرو حرم مکی توسط حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) با راهنمایی جبرئیل. این
فرشته مقرب، در دوران
بعثت پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز نقش‌های متفاوتی داشته، از جمله نقش ایشان در: نزول وحی در بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)،
شب معراج و
لیلة المبیت، ماجرای
تغییر قبله، یاری مسلمانان در برخی جنگ‌ها،
صلح حدیبیه،
فتح مکه و
حجة الوداع. یکی از درهای
مسجدالنبی به
باب جبرئیل نام‌گذاری شده که طبق
روایات مستحب است که زائر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از این در وارد مسجد شود. طبق برخی روایات، جبرئیل (علیه‌السّلام) در
مدینه بیشتر به صورت «
دِحیه کلبی» که از
اصحاب رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و شخصی زیبا بود، نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌آمد.
«جبرئیل» مرکب از «جبر» به معنای عبد
یا قدرت
و «ئیل» است که به سخن برخی، یکی از اسماء الله
و به سخن بعضی، به معنای «الله» است.
این واژه در اصل عبری
یا سریانی
و به معنای بنده خدا
یا قدرت خدا است. این واژه در عبری به صورت گَبریل (Gabriel) بوده
و در عربی به صورت‌های گوناگون
گزارش شده است؛ از جمله: جِبْرِیل، جَبْرِیل، جَبْرائیل، جَبْرَئیل، جَبْرَئِل، جَبْرِین، و جِبْرِین.
جبرئیل یکی از چهار فرشته مقرّب خداوند (جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و عزرائیل) است
که در کتاب‌های آسمانی تورات و انجیل
و قرآن از او یاد شده است. در قرآن کریم سه بار نام این فرشته با واژه «جبریل» آمده است:
سوره بقره آیات ۹۷-۹۸
؛
سوره تحریم آیه ۴.
تصریح به نام جبرئیل و
میکائیل از میان همه فرشتگان، بیانگر فضیلت این دو بر دیگر فرشتگان است.
در
آیات متعدد نیز به جبرئیل (علیه‌السّلام) با اوصافی همچون روح،
روح القدس،
روح الامین،
روحنا،
شدید القوی،
ذومرّة،
ذی‌قُوَّة، رَسُولٍ کَرِیم، مَکِین، مُطَاع، و اَمِین
اشاره شده است.
قرآن کریم در آیات متعدد به نقش فرشتگان در امور عالم اشاره کرده (برای نمونه:
) است.
با توجه به صفات گوناگون که در قرآن کریم برای جبرئیل (علیه‌السّلام) آمده، می‌توان دریافت که این فرشته افزون بر جایگاه والا نزد خدا، نقشی مهم در تدبیر امور هستی دارد که از مهم‌ترین موارد آنها، نزول وحی (سوره بقره آیه ۹۷
؛
سوره نحل آیه ۱۰۲
) و تعلیم آن (
سوره نجم آیه ۵)
به پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است.
از نقش جبرئیل (علیه‌السّلام) در امور تکوینی، برای نمونه، می‌توان به
دحو الارض اشاره کرد. به سخنی، گسترش زمین که در آیه «
وَالاَرْضَ بَعْدَ ذَلِکَ دَحَاهَا»
به آن اشاره شده، به دست جبرئیل (علیه‌السّلام) و از زیر کعبه انجام گرفت.
بر پایه روایات، جبرئیل در بنای کعبه و راهنمایی و یاری پیامبران، از جمله تعلیم مناسک حج به آنان، نقش داشته است.
به اعتقاد
امام خمینی اسم رحیم باطن جبرائیل است؛ زیرا جبرئیل موکل بر تعلیم و تکمیل موجودات است.
به اعتقاد امام خمینی فلاسفه جبرئیل را آخر ملائکه کروبین می‌داند و او را
روح‌القدس می‌نامند
و معتقدند رسیدن به مقام عقل مستفاد آن است که بتوان به جبرئیل که از عالم عقول است استفاده کرد. عرفا بر این کلام حکما اشکال کرده‌اند. امام خمینی ضمن تایید اشکال عرفا، بر این باور است که جبرئیل منتهی‌الیه عالم وجود نیست و بالاتر از او هم هست. امام‌خمینی این اشکال را که گفته شد بالاتر از مقام جبرئیل نیست؛ زیرا آیه
(عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَی) حتی شامل پیامبر نیز می‌باشد؛ زیرا جبرئیل به
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز تعلیم می‌داد ردّ کرد معتقد است ذات مقدس حق از او بالاتر است، مضافاً بر اینکه شدید القوی تفسیرهای متعددی دارد و اگرچه جبرئیل در سابق تعلیم می‌نمود؛ ولی در لاحق کمال ذاتی و استعداد پیامبر اسلام که بالاتر از استعداد تمام موجودات است از مقام جبرئیل گذشت و به مقام تعین اول رسید.
فرشته جبرئیل متناسب به هر یک از
عوالم هستی مقامات و بروزهایی دارد و سلطنت او در هر یک از عوالم، از حیث وجود، حدّ، شدت و ضعف متفاوت می‌باشد
و دارای اعوان و جنود و قوای مسخره‌ای هست که همه تحت امر او می‌باشند.
امام خمینی تنزل وحی را از طریق جبرئیل بر قلب پیامبر می‌داند که گاهی جبرئیل
تمثل مثالی در حضرت مثال و گاهی
تمثل ملکی پیدا می‌کرد و به شکل
دحیه کلبی جبرئیل
متمثل می‌شد چنانچه خدای متعال در باب تنزل جبرئیل بر
حضرت مریم (سلام‌الله‌علیها) فرمودند:
(فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا) و این
تمثل به حقیقت به‌صورت جسمانیت
متمثل شد نه آنکه خیال و گمان باشد؛ بلکه حضرت جبرئیل که بالاتر از موجود برزخی است و هویت تجردی تام دارد به‌صورت
تمثل ملکی و دحیه کلبی
متمثل شد.
بر پایه روایات شیعی، هبوط آدم و حوا از بهشت در سرزمین
مکه و قرار گرفتن آدم (علیه‌السّلام) بر
کوه صفا و حوا بر کوه مروه، به فرمان خدا و به دست جبرئیل انجام شد.
سپس جبرئیل (علیه‌السّلام) به امر خدا یکی از خیمه‌های بهشتی را در جایی که بعداً خانه کعبه در آن بنا شد، بر پا کرد و آدم و حوا را در آن، جای داد. نور ستون این خیمه، کوه‌های مکه و پیرامون آن را روشن کرد و خداوند محدوده‌ای را که نور ستون به آن جا رسید، حرم نام نهاد. سپس جبرئیل (علیه‌السّلام) به امر خدا خیمه را برچید و به جای آن، خانه کعبه را بنا کرد.
سپس جبرئیل (علیه‌السّلام) در روز هشتم
ذی‌حجه، آدم (علیه‌السّلام) را مکلف به
غسل و
احرام نمود و آنگاه مناسک حج مانند
تلبیه، وقوف در منا و
عرفات،
حلق (تراشیدن سر)،
رمی جمرات، و
طواف را به وی آموخت. چون آدم (علیه‌السّلام) در حال طواف به
ملتزم (فاصله میان
حجرالاسود و در خانه کعبه) رسید، جبرئیل از او خواست که به درگاه خدا
توبه کند.
بر پایه روایتی دیگر که با توجه به روایات دیگر چندان معتبر به نظر نمی‌رسد، آنگاه که آدم (علیه‌السّلام) از
هند به مکه می‌آمد، جبرئیل او را راهنمایی کرد.
بر پایه روایات
اهل سنت، جبرئیل (علیه‌السّلام) در صحرای عرفات و
منا نیز آدم (علیه‌السّلام) را همراهی کرد. در عرفات به آدم یادآوری کرد که
فرشتگان پنجاه هزار سال پیش از آفرینش او، خانه خدا را طواف کرده‌اند.
هنگام جدا شدن از آدم (علیه‌السّلام) در سرزمین منا، گفت: «تمن» یعنی: «هر چه می‌خواهی، از خدا طلب کن!»
بر پایه روایتی شیعی، جبرئیل این سخن را به ابراهیم (علیه‌السّلام) گفت.
بدین سبب، این سرزمین منا نامیده شد.
پاره‌ای از آنچه درباره بنای کعبه و مناسک حج به دست آدم و با راهنمایی جبرئیل (علیه‌السّلام) گزارش شد، درباره ابراهیم (علیه‌السّلام) نیز گزارش شده است. از این رو، احتمال تکرار رفتار جبرئیل در چند زمان وجود دارد. هنگامی که ابراهیم (علیه‌السّلام) به فرمان خدا مامور ساختن خانه کعبه شد، جبرئیل جای آن را به او نشان داد: «
وَ اِذْ بَوَّاْنا لِاِبْراهیمَ مَکانَ الْبَیْت»
آنگاه که به مکان حجرالاسود رسید، اسماعیل (علیه‌السّلام) را فرستاد تا سنگی را برای آنجا بیاورد.
جبرئیل (علیه‌السّلام) که هنگام طوفان نوح (علیه‌السّلام) حجرالاسود را در
کوه ابوقبیس پنهان کرده بود،
آن را به اسماعیل (علیه‌السّلام) سپرد تا به پدر خود دهد.
پس از بنای کعبه، جبرئیل (علیه‌السّلام) به ابراهیم (علیه‌السّلام) فرمان داد تا مردم را به حج دعوت کند. ابراهیم (علیه‌السّلام) خطاب به خداوندگار گفت: «صدای من به کجا می‌رسد؟» وحی آمد: «تو دعوت کن! من آن را به انسان‌ها خواهم رساند.»
سپس ابراهیم و اسماعیل از خداوند خواستند تا مناسک حج را به آنان بیاموزد: «
وَ اَرِنا مَناسِکَنا»
جبرئیل (علیه‌السّلام) نزد آن دو آمد و مناسک حج را به آنان آموخت.
در روز ترویه، به ابراهیم (علیه‌السّلام) گفت: «ارتو من الماء لک و لاهلک»؛ «برای خود و خانواده‌ات آب بردار! » از این رو، آن را
روزِ ترویه نامیدند.
مزدلفه را نیز از آن رو به این اسم خوانده‌اند که جبرئیل در آنجا به ابراهیم (علیه‌السّلام) گفت: «
«ازدلف الی المشعر الحرام»»؛ «به سوی مشعر الحرام برو!»
روایت کرده‌اند که جبرئیل (علیه‌السّلام) در ظهر
عرفه از ابراهیم (علیه‌السّلام) درخواست توبه کرد.
به روایتی، پس از آموزش مناسک حج، از او پرسید: «عرفتَ»؛ «آموختی؟» ابراهیم (علیه‌السّلام) پاسخ داد: «آری.» از همین رو، آن روز را عرفه و آن مکان را
عرفات نامیدند.
در مکان رمی جمرات،
ابلیس بر ابراهیم (علیه‌السّلام) آشکار می‌شد تا او را بفریبد. ایشان با راهنمایی جبرئیل (علیه‌السّلام) به سوی
شیطان سنگ افکند و همین رفتار ابراهیم (علیه‌السّلام) به سنتی در حج تبدیل گشت.
ماجرای پیدایش آب زمزم نیز به زمانی بر می‌گردد که ابراهیم (علیه‌السّلام) به فرمان خدا، همسرش هاجر و فرزندش اسماعیل (علیه‌السّلام) را کنار بیت الحرام که در آن روز بیابانی خشک و بی‌آب و علف بود، سکونت داد.
پس از پایان یافتن آبی که همراه داشتند و چیره شدن تشنگی بر آنان و بی‌نتیجه ماندن تلاش هاجر (سلام‌الله‌علیها) برای جست‌وجوی آب در میان دو کوه صفا و مروه، جبرئیل (علیه‌السّلام) برای آنان آب زمزم را جاری ساخت و به هاجر (سلام‌الله‌علیها) دلداری داد.
از این رو، از نام‌های زمزم،
رَکضَة جبرئیل (محل گام برداشتن جبرئیل) است.
بر پایه برخی روایات اهل سنت، ابراهیم با راهنمایی جبرئیل، قلمرو حرم مکی را تعیین و علامت‌گذاری کرد.
بر پایه روایتی شیعی، جبرئیل هنگام حج‌گزاری
موسی (علیه‌السّلام) نیز حضور داشت و در پاسخ به پرسش موسی (علیه‌السّلام) درباره پاداش کسی که حج را خالصانه بجا آورد، از سوی خدا پیام آورد که او را در ملکوت اعلی همراه پیامبران،
صدّیقان،
شهیدان و
صالحان جای خواهد داد.
بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با نزول آیاتی از قرآن بر ایشان از جانب جبرئیل (علیه‌السّلام) در
غار حراء آغاز شد.
پس از آن نیز جبرئیل (علیه‌السّلام) در طول ۲۳ سال دوران
رسالت، خواه در مکه و خواه در مدینه، پیوسته برای نزول آیات قرآن و راهنمایی و یاری ایشان در وضع خاص، نزد ایشان حضور می‌یافت. بر پایه روایتی، هنگامی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مکه بود، دو بار نزدیک در کعبه به امامت جبرئیل (علیه‌السّلام) نماز خواند.
به سال ششم بعثت،
قریش عهدنامه‌ای نوشتند و در کعبه نهادند. بر پایه این عهدنامه، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همراه
بنی‌هاشم و
بنی‌مطلب، به محاصره سخت در
شعب بنی‌هاشم محکوم شدند. پس از سه سال، جبرئیل به ایشان گزارش داد که موریانه‌ای به فرمان خدا نوشته‌های عهدنامه را جز بخش‌هایی که مشتمل بر نام خدا بوده، خورده است. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این خبر را به قریش رساند و آنان ناچار به لغو عهدنامه شدند و بدین ترتیب، آنها آزاد شدند.
نیز جبرئیل (علیه‌السّلام) در شب معراج به فرمان خدا نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و او را بر
بُراق سوار کرد و از مسجدالحرام به
بیت المقدس سیر داد.
در شبی که قریش نقشه قتل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را کشیدند، جبرئیل (علیه‌السّلام) به او خبر داد و دست وی را گرفت و در حالی که قریشیان خواب بودند، با خواندن آیه ۷ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)
سوره یس وی را از نزد آنان عبور داد و به او گفت که از مکه بیرون آید و به سوی
کوه ثور رود و سپس به مدینه هجرت کند.
پس از
هجرت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به مدینه، حضور جبرئیل (علیه‌السّلام) نزد ایشان برای فرود آوردن آیات قرآن و یاری رساندن به ایشان و مسلمانان، به ویژه در جنگ‌ها، بسیار بیشتر شد. آورده‌اند که جبرئیل (علیه‌السّلام) در مدینه بیشتر به صورت «دِحیه کلبی» که از اصحاب رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و شخصی زیبا بود، نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌آمد.
یک بار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به جبرئیل فرمود: «دوست دارم تو را به صورت خودت ببینم.» جبرئیل (علیه‌السّلام) جایی را در
بقیع تعیین کرد تا شبی خود را به او نشان دهد.
هرگاه جبرئیل (علیه‌السّلام) نزد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌آمد، در جایی نزدیک خانه او توقف می‌کرد و از وی اجازه ورود می‌گرفت. از این رو، این مکان «
مقام جبرئیل» نامیده می‌شود.
در روایتی دیگر آمده که جبرئیل (علیه‌السّلام) در پایان
غزوه خندق، در این مکان به محضر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و پیام خدا را به ایشان رساند که برای نبرد با یهودیان
بنی‌قریظه آماده شود.
برخی به خطا، با توجه به اینکه در روایت آمده که مقام جبرئیل (علیه‌السّلام) زیر «
میزاب» (ناودان) قرار دارد، گمان کرده‌اند که مقصود، ناودان بام کعبه است و نتیجه گرفته‌اند که کنار کعبه هم محلی به نام مقام جبرئیل (علیه‌السّلام) قراردارد.
اما مقصود از آن، ناودانی است که بر درِ خانه
حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) بوده است.
نام‌گذاری یکی از درهای مسجدالنبی به باب جبرئیل (علیه‌السّلام) نیز بدان جهت است که جبرئیل (علیه‌السّلام) از آنجا به حضور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌رسید. روایاتی از طریق شیعیان در فضیلت این باب وارد شده است.
مستحب است که زائر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از این در وارد مسجد شود.
نیز در ماجرای تغییر قبله از بیت‌المقدس به سوی مسجدالحرام، جبرئیل (علیه‌السّلام) برای زدودن ناخرسندی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از قبله بودن بیت المقدس، او را به دعا برای تغییر قبله تشویق کرد و خداوند نیز دعایش را اجابت نمود
و در حالی که دو رکعت از
نماز ظهر را خوانده بود، جبرئیل (علیه‌السّلام) بازویش را گرفت و به سوی کعبه چرخاند.
جبرئیل (علیه‌السّلام) به فرمان خدا در برخی جنگ‌ها مانند
بدر،
اُحُد،
خیبر و نبرد با یهودیان بنی‌قریظه
به یاری مسلمانان آمد.
آورده‌اند که در ماجرای صلح حدیبیه به سال
ششم ق جبرئیل (علیه‌السّلام) نزد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و از او خواست که شترها را قربانی کند و به مدینه بازگردد.
در فتح مکه نیز جبرئیل (علیه‌السّلام) رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را در کشف توطئه جاسوسی یاری کرد.
سپس پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با اشاره جبرئیل (علیه‌السّلام)، بت‌های پیرامون خانه کعبه را با عصایش فروریخت.
پس از نزول آیات نخست
سوره برائت در اعلان
برائت از مشرکان پیمان‌شکن، جبرئیل وظیفه تلاوت آن آیات را بر عهده پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یا نزدیک‌ترین فرد به ایشان نهاد. در پی آن، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این ماموریت را به امام علی (علیه‌السّلام) وا‌گذار کرد و ایشان در مراسم حج سال ۹ق این وظیفه را به انجام رساند.
در اواخر عمر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، جبرئیل (علیه‌السّلام) نزد وی آمد و از او خواست اعلان نماید تا مسلمانان مدینه و دیگر مناطق برای انجام حج بیایند.
در همین سفر (حجة الوداع) جبرئیل (علیه‌السّلام) مناسک حج را به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نشان داد.
بر پایه روایتی که در منابع شیعی آمده، جبرئیل (علیه‌السّلام) (علیه‌السّلام) در حالی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سعی میان صفا و مروه را انجام داده بود، از ایشان خواست از سوی خدا به مردم بگوید که هر کس قربانی با خود نیاورده، از احرام بیرون شود.
در جای دیگر هم از وی خواست تا به
مؤمنان بگوید که تلبیه را با صدای بلند ادا کنند؛ زیرا تلبیه شعار حج است.
(۱) الاحتجاج، ابومنصور الطبرسی (م،۵۲۰ق)، به کوشش محمد باقر خرسان، نشر مرتضى، ۱۴۰۳ق.
(۲) اخبار مکه، الازرقی (م،۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
(۳) اخبار مکه، الفاکهی (م،۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق.
(۴) بحار الانوار، المجلسی (م،۱۱۱۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
(۵) البرهان فی تفسیر القرآن، البحرانی (م،۱۱۰۷ق)، قم، البعثه، ۱۴۱۵ق.
(۶) تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، الذهبی (م،۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
(۷) تاریخ الیعقوبی، احمد بن یعقوب (م،۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
(۸) التبیان، الطوسی (م،۴۶۰ق)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۹) التحریر و التنویر، ابن عاشور (م،۱۳۹۳ق)، مؤسسة التاریخ.
(۱۰) تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم)، ابن کثیر (م،۷۷۴ق)، به کوشش شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
(۱۱) تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران، میقات، ۱۳۶۳ش.
(۱۲) تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان)، الثعلبی (م،۴۲۷ق)، به کوشش ابن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
(۱۳) تفسیر سورآبادی، عتیق نیشابوری (م،۴۹۴ق)، به کوشش سیرجانی، تهران، نشر نو، ۱۳۸۱ش.
(۱۴) تفسیر العیاشی، العیاشی (م،۳۲۰ق)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه.
(۱۵) تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)، القرطبی (م،۶۷۱ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
(۱۶) تفسیر القمی، القمی (م،۳۰۷ق)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.
(۱۷) التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م،۶۰۶ق).
(۱۸) تهذیب الاحکام، الطوسی (م،۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
(۱۹) جامع البیان، الطبری (م،۳۱۰ق)، به کوشش احمدمحمد شاكر، قاهره، ۱۳۷۴ق.
(۲۰) جوامع الجامع، الطبرسی (م،۵۴۸ق)، به کوشش گرجی، تهران، ۱۳۷۸ش.
(۲۱) الخصال، الصدوق (م،۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.
(۲۲) الدر المنثور، السیوطی (م،۹۱۱ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۶۵ق.
(۲۳) الدرر فی اختصار المغازی و السیر، ابن عبدالبر (م،۴۶۳ق).
(۲۴) روح البیان، بروسوی (م،۱۱۳۷ق)، بیروت، دار الفکر.
(۲۵) روض الجنان، ابوالفتوح رازی (م،۵۵۴ق)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش.
(۲۶) روضة الواعظین، الفتال النیشابوری (م،۵۰۸ق)، به کوشش سید محمد مهدی، قم، الرضی.
(۲۷) زاد المسیر، ابن الجوزی (م،۵۹۷ق)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۲۲ق.
(۲۸) زبدة التفاسیر، فتح الله الکاشانی (م،۹۸۸ق)، قم، المعارف الاسلامی، ۱۴۲۳ق.
(۲۹) سبل الهدی، محمد بن یوسف الصالحی (م،۹۴۲ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
(۳۰) سرزمین یادها و نشانه‌ها، محمد فرقانی، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
(۳۱) السنن الکبری، البیهقی (م،۴۵۸ق)، بیروت، دار الفکر.
(۳۲) السیرة الحلبیه، الحلبی (م،۱۰۴۴ق)، بیروت، دار الكتب العلميه.
(۳۳) سیره ابن اسحق (السیر و المغازی)، ابن اسحق (م،۱۵۱ق)، به کوشش زکار، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ۱۳۶۸ش.
(۳۴) صحیح ابن حبان، علی بن بلبان الفارسی (م،۷۳۹ق)، به کوشش الارنؤوط، الرساله، ۱۴۱۴ق.
(۳۵) صحیح البخاری، البخاری (م،۲۵۶ق)، به کوشش محمدزهير بن ناصر الناصر، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
(۳۶) صحیح مسلم، مسلم (م،۲۶۱ق)، به کوشش محمدفواد عبدالباقی، بیروت، دار احياء التراث العربی.
(۳۷) علل الشرائع، الصدوق (م،۳۸۱ق)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
(۳۸) عمدة القاری، العینی (م،۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۳۹) عوالی اللئالی، ابن ابی‌جمهور (م،۸۸۰ق)، به کوشش عراقی، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۳ق.
(۴۰) عیون اخبار الرضا (علیه‌السّلام)، الصدوق (م،۳۸۱ق)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۴ق.
(۴۱) فرهنگ کامل لغات قرآن، عباس شوشتری، به کوشش کاسب، تهران، گنجینه، ۱۳۷۴ش.
(۴۲) قاموس الکتاب المقدس، بطرس عبدالملک و دیگران، قاهره، دار الثقافه، ۱۹۹۴م.
(۴۳) قاموس قرآن، علی اکبر قرشی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
(۴۴) الکافی، الکلینی (م،۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۴۵) الکشاف، الزمخشری (م،۵۳۸ق)، قم، بلاغت، ۱۴۱۵ق.
(۴۶) کشف الاسرار، میبدی (م،۵۲۰ق)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ش.
(۴۷) لسان العرب، ابن منظور (م،۷۱۱ق)، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
(۴۸) مجمع البیان، الطبرسی (م،۵۴۸ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
(۴۹) مجمع الزوائد، الهیثمی (م،۸۰۷ق)، به کوشش حسام‌الدين القدسی، قاهره، مكتبه القدسی، ۱۴۱۴ق.
(۵۰) المجموع شرح المهذب، النووی (م،۶۷۶ق)، دار الفکر.
(۵۱) المحاسن، ابن خالد البرقی (م،۲۷۴ق)، به کوشش جلال‌الدين محدث، قم، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ق.
(۵۲) مستدرک الوسائل، النوری (م،۱۳۲۰ق)، قم، آل البیت، ۱۴۰۸ق.
(۵۳) المستدرک علی الصحیحین، الحاکم النیشابوری (م،۴۰۵ق)، به کوشش مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۱ق.
(۵۴) مسند ابن راهویه، اسحق بن راهویه (م،۲۳۸ق)، به کوشش البلوشی، مدینه، مکتبة الایمان، ۱۴۱۲ق.
(۵۵) المصنّف، عبدالرزاق الصنعانی (م،۲۱۱ق)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی.
(۵۶) المعجم الاوسط، الطبرانی (م،۳۶۰ق)، قاهره، دار الحرمین، ۱۴۱۵ق.
(۵۷) المعجم الکبیر، الطبرانی (م،۳۶۰ق)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
(۵۸) المعرب من الکلام الاعجمی، الجوالیقی (م،۵۴۰ق)، به کوشش خلیل عمران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
(۵۹) من لا یحضره الفقیه، الصدوق (م،۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
(۶۰) من هدی القرآن، سید محمدتقی مدرسی، بیروت، دارالقاری، ۱۴۲۹ق.
(۶۱) مناقب آل ابی‌طالب، ابن شهرآشوب (م،۵۸۸ق)، به کوشش محمدحسین آشتیانی و هاشم رسولی، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
(۶۲)منهج الصادقین، فتح الله کاشانی (م،۹۸۸ق)، تهران، کتاب‌فروشی محمد علمی، ۱۳۳۶ش.
(۶۳) مواهب الرحمن، سید عبدالاعلی السبزواری، بیروت، مؤسسه اهل بیت، ۱۴۰۹ق.
(۶۴) مواهب علیّه (تفسیر حسینی)، حسینی کاشفی (م،۹۱۰ق)، به کوشش جلالی، تهران، اقبال.
(۶۵) المیزان، الطباطبائی (م،۱۴۰۲ق)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.
(۶۶) نثر طوبی، الشعرانی (م،۱۳۹۳ق)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۹۸ق.
(۶۷) النوادر، سید فضل الله الراوندی (م،۵۷۱ق)، به کوشش عسکری، قم، دار الحدیث، ۱۴۱۸ق.
(۶۸) واژه‌های دخیل در قرآن مجید، آرتور جفری، ترجمه: بدره‌ای، توس، ۱۳۸۶ش.
(۶۹) وسائل الشیعه، الحر العاملی (م،۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۲ق.
(۷۰) الوسیلة الی نیل الفضیله، ابن حمزه (م،۵۶۰ق)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق.
(۷۱) وفاء الوفاء، السمهودی (م،۹۱۱ق)، به کوشش خالد عبدالغنی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
(۷۲) الیقین، سید ابن طاوس (م،۶۶۴ق)، به کوشش انصاری، دار الکتاب، ۱۴۱۳ق.
•
احمد جمالی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله "جبرئیل"، تاریخ بازیابی۱۴۰۱/۰۵/۱۱. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
