جایگاه نماز
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نماز، در بین دیگر
واجبات دارای اهمیت و جایگاه ویژه‌ای می‌باشد.
قرآن مجید در
آیات فراوانی ـ حدود هشتاد آیه ـ با تعبیر‌های گوناگون درباره
اقامه نماز یا حدود و احکام آن سخن گفته است. برای
نماز آثار دنیوی و اخروی ذکر شده است.
نماز از ارکان دین شمرده شده و در
اسلام هیچ عملی پس از
خداشناسی به پای آن نمی‌رسد.
همچنین پذیرش
عبادات دیگر بستگی به پذیرفته شدن نماز دارد.
و نماز همچون نهر آبی است که
آلودگی گناه را از
قلب می‌زداید.
حضرت علی (علیه‌السّلام) درباره اهمّیّت نماز فرمود: «اوصیکم بالصلوة و حفظها، فانّها خیر العمل؛
شما را به نماز و حفظ آن سفارش می‌کنم که بهترین عمل است.
بدیهی است که با چنین اهمّیّتی که این
عبادت بزرگ دارد، خدا،
پیامبر و
ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) بطور جدّی و پی‌در‌پی
مسلمانان را به بزرگداشت آن فرا خوانند و
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و امامان معصوم (علیهم‌السّلام) خود بدان سخت پایبند باشند.
آنچه در زیر می‌آید، گوشه‌ای از تاکید فراوان اسلام پیرامون نماز است:
قرآن مجید در آیات فراوانی ـ حدود هشتاد
آیه ـ با تعبیر‌های گوناگون درباره
اقامه نماز یا حدود و احکام آن سخن گفته است یا از نمارگزاران تمجید نموده و بی‌نمازان را سخت توبیخ کرده. بطور مثال به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دستور می‌دهد: «وَ اْمُرْ اَهْلَکَ بِالصلوة وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها؛
کسان خود را به نماز فرمان بده و بر نماز پایداری کن.»
در آیه دیگر
مؤمنان را سفارش به نماز می‌کند و می‌فرماید: «قُلْ لِعِبادِیَ الَّذِینَ امَنُوا یُقِیمُوا الصلوة؛
به بندگان من که ایمان آورده‌اند بگو نماز را به پا دارند.
آن برگزیدگان الهی در موقعیت‌های مناسب با سخنان شیوای خود به تشریح ابعاد وسیع نماز و نقش سازنده آن می‌پرداختند و جایگاه ویژه آن را برای مسلمانان بیان می‌کردند. در میان
فروع دین به هیچ مساله‌ای به اندازه نماز اهمّیّت داده نشده است، حتی اولیای خدا هنگام ارتحال، آخرین سفارشی که به
مؤمنان می‌کردند، توصیه به نماز بود. اهمیت این موضوع آنگاه روشن می‌شود که بدانیم هر انسانی در آخرین لحظات عمر خود سعی می‌کند که درباره بزرگترین و عزیزترین آرمان خویش سخن بگوید.
امام صادق (علیه‌السّلام) در آخرین وصایایش فرمود: «احبّ الاعمال الی الله عزّوجلّ الصلوة و هی آخر وصایا الانبیاء علیهم السّلام؛
نماز محبوبترین اعمال نزد خداوند و آخرین سفارش
پیامبران است.»
حضرت علی (علیه‌السّلام) در وصیت‌نامه‌اش می‌فرماید: «الله الله فی الصلوة فانّها خیر العمل و انّها عمود دینکم؛
خدا را خدا را (در نظر داشته باشید) درباره نماز که بهترین عمل و ستون دین شماست.»
شریعت مقدّس اسلام، برای هر چه باشکوه‌تر برگزار شدن این واجب الهی، دستورات گوناگونی داده که مهم‌ترین آنها به شرح زیر است.
نماز، آداب و حدودی دارد که رعایت آن بر نمازگزار لازم و ضروری است و توجه و دقّت در آن نشانگر اهمّیّت دادن او به نماز است.
قرآن به مؤمنین دستور می‌دهد: «یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ؛
ای فرزندان آدم! زینت‌های (مادی و معنوی) خود را هنگام رفتن به هر مسجدی با خود بردارید.»
زینت‌های مادی شامل پوشیدن لباس‌های مرتب، پاک، تمیز، شانه زدن موها، به کار بردن
عطر و مانند آن می‌شود و زینت‌های معنوی، صفات انسانی، ملکات اخلاقی، پاکی نیّت و
اخلاص را در بر می‌گیرد.
امام رضا (علیه‌السّلام) در این‌باره چنین فرموده است:
«هر گاه بخواهی نماز به جای آوری، در حال
کسالت و
خواب
آلودگی و شتابزدگی و
هوا‌پرستی به نماز نایست، بلکه آن را با
آرامش و
وقار و هشیاری به پا دار. و بر تو باد به افتادگی و
فروتنی در برابر خداوند بزرگ، بر تو باد به واهمه و پریدگی رنگ، بین
بیم و
امید... همچون برده فراری و سرافکنده در پیشگاه خدا بایست؛ پاهایت را استوار و قامتت را مستقیم بدار و به چپ و راست منگر، گویا او را می‌بینی و اگر تو او را نمی‌بینی او تو را می‌بیند؛ و در وقت نماز با ریش خود و با هیچ یک از اعضای بدنت بازی مکن.»
امام خمینی (قدّس سرّه) درباره رعایت آداب نماز می‌نویسد: «سزاوار است که نمازگزار با حالت سنگینی و وقار با لباس آراسته و عطرزده و مسواک کرده و موهای شانه کرده باشد.»
پاسخ سریع به خواسته بزرگان، نشانه
احترام و
ادب نسبت به آنان است. از این رو، افراد نمازگزار به مجرد شنیدن نوای ملکوتی
اذان که اقامه نماز را از جانب خدا اعلان می‌دارد، همه کارهای خویش را تعطیل کرده، به نماز می‌ایستند و به‌یژه به هنگام
سحر، خود را پیش از
اذان صبح آماده حضور در پیشگاه خدا نموده و زمزمه‌های عاشقانه خویش را با نسیم سحری در هم می‌آمیزند، چنانچه
قرآن درباره آنان می‌فرماید: «وَ بِالْاََسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ؛
و در سحرگاهان از خدا بخشش می‌طلبند.»
امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: «انّ فضل الوقت الاوّل علی الاخر کفضل الاخرة علی الدّنیا؛
برتری اول وقت بر دیگر وقت‌ها همچون برتری
آخرت بر دنیاست.»
حضور در
نماز جماعت نیز یکی از نشانه‌های اهمیت دادن به نماز است.
اسلام تاکید فراوان دارد که مؤمنین در صف واحد و کنار یکدیگر خدا را
عبادت کنند.
قرآن مجید در این‌باره می‌فرماید: «وَ اَقِیمُوا الصلوة وَ اتُوا الزَّکاةَ وَ ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ؛
نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید و با رکوع کنندگان به رکوع روید.»
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این‌باره فرمود:
«هرکس به سوی مسجدی برای نماز قدم بردارد (تا در جماعت شرکت نماید) خداوند با هر قدمی ده
ثواب برای او می‌نویسد و ده گناه از او بر می‌دارد و ده درجه بر او می‌افزاید و کسی که مراقب باشد نمازهایش را به جماعت بخواند در
قیامت همچون برق از
صراط می‌گذرد.»
در روایتی آمده است که اگر یک نفر به
امام جماعت اقتدا کند، هر رکعت از نماز آنان ثواب ۱۵۰ نماز دارد و اگر دو نفر اقتدا کنند، هر رکعتی ثواب ششصد نماز دارد و هر چه بیشتر شوند، ثواب نمازشان بیشتر می‌شود، تا به ده نفر برسند و عدّه آنان که از ده گذشت، اگر تمام آسمان‌ها کاغذ و دریاها مرکب و درخت‌ها قلم و
جن و
انس و
ملائکه، نویسنده شوند، نمی‌توانند، ثواب یک
رکعت آن را بنویسند.
توجّه و
حضور قلب از جمله اموری است که روح و حقیقت نماز به آن بستگی دارد. مقصود از حضور قلب، تهی کردن دل از غیر خداست.
نماز، حضور در پیشگاه الهی و سخن گفتن با بزرگ مطلق است و در چنین جایگاهی هر‌گونه دلدادگی و التفات به غیر او، بی‌ادبی و نشانه عدم حضور نمازگزار و رعایت نکردن مقام بلند نماز است.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «لا تلتفتوا فی صلاتکم فانّه لا صلوة لملتفتٍ...؛
در نماز به غیر خدا توجّه نکنید، که برای کسی که به غیر خدا توجّه دارد، نمازی نیست.»
یعنی: گویا نمازی به جا نیاورده است.
و نیز فرمود: «انّ العبد اذا اشتغل بالصلوة جاءه الشیطان و قال له: اذکر کذا، اذکر کذا حتّی یضلّ الرّجل ان یدری کم صلّی؛
وقتی کسی به نماز مشغول می‌شود،
شیطان به سراغش می‌آید و می‌گوید: این را به یاد بیاور، آن را به یاد بیاور، تا آنجا او را گمراه می‌کند که نمی‌داند چقدر نماز خوانده است.»
آری طمع
شیطان در انسان برای نفوذ در دل و ربودن ایمان اوست و اگر بتواند درحال نماز بر او چیره شود، گمراه ساختن او در غیر نماز آسان‌تر خواهد بود.
پس نمازگزار باید هشیار باشد و از این دشمن خطرناک حذر نماید و در هنگام نماز توجه کامل به خدای متعال نماید، تا با ورود به حریم قدس الهی از وسوسه‌های شیطان و گمراهی نجات یابد.
بعد دیگر توجّه و حضور قلب، با
طهارت و پاکی از
گناه تحقق می‌یابد، آیا ظرف کثیف و آلوده، جایگاه آب زلال یا غذای پاکیزه است؟ آیا دل زنگار گرفته از گناه قابلیت تجلّی انوار الهی نماز را دارد؟ پاسخ این سؤال در نصیحت حکیمانه امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) به
کمیل چنین آمده است:
حضور قلب در عبادت دو درجه دارد، یکی حضور قلب اجمالی، یعنی اینکه در عین اشتغال به عبادت، بطور اجمال ملتفت باشد که در حال ثنای معبود است، اگر چه خود نمی‌داند چه ثنایی می‌کند و دیگری حضور قلب تفضیلی است که این مرتبه جز برای اولیای خدا و اهل معرفت ممکن نیست.
اگر نمازگزار موفّق شود که با تمام وجود متوجّه ذات مقدّس خدا باشد و در نماز جز او را به یاد نیاورد، خداوند نیز لطف و عنایت خویش را متوجه او خواهد کرد، چنان که پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «انّ الله مقبل علی العبد ما لم یلتفت؛
تا وقتی که فردی از خدا روی‌گردان نشده، خداوند به او توجه دارد.»
تردیدی نیست که ایمان داشتن و انجام دستورات الهی، دشواری‌هایی را در پی دارد که
مؤمن باید آنها را تحمّل کند و پشت سر بگذارد تا به آرمان مقدّس خویش که همانا سعادت جاوید در
مقام قرب الهی است، دست یابد.
از سوی دیگر حرکت در
صراط مستقیم الهی و اطاعت از اوامر او زندگی دنیوی مؤمن را نیز تنظیم می‌کند و او از دنیای منظّم به آخرت خرّم و شاد قدم می‌گذارد.
از این‌رو، دستورات شریعت مقدّس اسلام همواره با مصلحتی مادی یا معنوی یا هر دو همراه است، گر چه فکر ما از درک آن عاجز باشد.
در این درس به برخی از آثار پر بار نماز که در دنیا و آخرت تحقق می‌یابد و در
آیات و
روایات به آن تصریح شده، می‌پردازیم.
برای آثار دنیوی نماز چند مورد ذکر شده است:
جنبه باز‌دارندگی نماز از
فحشا و
منکر یکی از آثار ارزشمند این فریضه الهی است؛ نماز از آن جهت که موجب توجه انسان به خدا می‌شود و در شبانه‌روز، حداقل پنج‌بار تکرار می‌شود، انسان را از فحشا و منکر باز می‌دارد؛ زیرا نمازگزار برای نزدیکتر شدن به خداوند تلاش خود را در جهت انجام کارهای نیک و کسب
اخلاق حسنه بیشتر می‌کند.
قرآن با توّجه به این اصل مسلّم می‌فرماید: «اَقِمِ الصلوة اِنَّ الصلوة تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ؛
نماز را بر پا کن که آدمی را از گناهان و کردار زشت باز می‌دارد.»
چند تن از یاران رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به حضور آن حضرت رسیدند و درباره یکی از
مسلمانان که همیشه پشت سر پیامبر
نماز جماعت می‌خواند، ولی مرتکب گناهان نیز می‌شد، گفتگو کردند. حضرت به آنها فرمود: (نگران نباشید) نمازش او را از گناه باز می‌دارد. طولی نکشید که آن شخص گناه را ترک کرد و
توبه نمود.
آن حضرت فرمود: «کسی که از نماز اطاعت نکند، نماز واقعی را به جا نیاورده است. اطاعت از نماز این است که از منکرات و زشتی‌ها دوری کند.»
نمازگزاران همواره از صفای ظاهری و باطنی خاصّی برخوردارند که بی‌نمازان فاقد آنند.
بهداشت تن: برخی از شرایط نماز، موجب بهداشت تن، لباس و به تبع آن بهداشت محیط زندگی می‌شود. در برخی از سخنان معصومین برای برخی نمازها اثر مستقیم بهداشتی عنوان شده است، بطور مثال، علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «قیام اللّیل مصحّة للبدن؛
برخاستن شب (برای نماز) سبب سلامتی جسم است.»
بهداشت روان: یکی از فلسفه‌های تشریع نماز، «
یاد خدا» است چنانکه در
قرآن آمده است؛ «اَقِمِ الصلوة لِذِکْرِی؛
برای یاد من نماز بگزار.»
و یاد خدا، منشا آرامش دل و امنیت روانی است، همانطور که در
قرآن می‌خوانیم: «اَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛
هان! به یاد خدا دل‌ها آرام گیرد.»
پس، تاثیر نماز در بهداشت روانی مردم نمازگزار قطعی است و آرامش و امنیّت نسبی بیشتری که در جوامع اسلامی حکم‌فرماست. شاهد این تاثیر است. به تعبیر امام خمینی (رضوا‌ن‌الله‌علیه): «شما پرونده‌هایی که در دادگستری‌ها در جاهای دیگر دادگاه‌هاست بروید ببینید، از نماز خوان‌ها ببینید پرونده هست آنجا؟ از بی‌نماز‌ها پرونده هست، هر چه پرونده پیدا کنید، پرونده بی‌نماز‌ها هست.»
از دیگر آثاری که در سایه نماز، نصیب نمازگزار می‌شود، قدرت و نیروی مقاومت در برابر مشکلات و سختی‌هاست. به عبارت دیگر، نماز که رابطه معنوی بین شخص و عالم بالاست، قدرتی در انسان ایجاد می‌کند که با وجود آن در مقابل سختی‌ها و مشکلات، شکست‌ناپذیر خواهد بود.
قرآن می‌فرماید:
«اِنَّ الْاِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً اِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً وَ اِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً اِلاَّ الْمُصَلِّینَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلوتِهِمْ دائِمُونَ؛
آدمی
حریص خلق شده، وقتی که
شر و بدی به او می‌رسد،
جزع و بی‌تابی می‌کند و زمانی که
نعمت و
خیر به او می‌رسد حق مستمندان و
فقرا را نمی‌دهد، مگر نمازگزاران؛ کسانی که در نمازشان مداومت دارند.
از این رو،
قرآن به مؤمنین سفارش می‌کند: «یا اَیُّهَا الَّذِینَ امَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوةِ؛
ای مومنان، از شکیبایی و نماز کمک جویید.»
حضرت صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «صلوة اللّیل تبیّض الوجوه؛
نماز شب، چهره‌ها را نورانی می‌کند.»
نیز از پیامبر گرامی اسلام نقل شده است که فرمود: «صلوة اللّیل تحسن الوجه و...؛
نماز شب چهره را زیبا می‌سازد.»
از دیگر آثار نماز، قبول شدن دعاها و رفع نیازهاست. نماز چون بین
عبد و
معبود پیوند برقرار می‌کند و نشانگر تلاش نمازگزار برای رسیدن به ملکوت اعلا و پیوستن به حق است، چنین تلاشی از نظر کردگار عالم مخفی نمانده، در مقابل، دعاهای او را قبول می‌کند و خواسته‌هایش را برآورده می‌سازد. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «من ادّی فریضةً فله عند الله دعوة مستجابة؛
هر کس واجبی را انجام دهد، در نزد خدا یک دعای مستجاب دارد.»
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «اذا اردت حاجةً، فصلِّ رکعتین وصلِّ علی محمّدٍ و آلِ مُحمَّدٍ و سل تعطه؛
هرگاه حاجتی داشتی، دو رکعت نماز بخوان و بر محمد و آل او درود فرست و سپس از خداوند (خواسته خود را) بخواه که به تو داده می‌شود.»
از آنجا که نماز یکی از بهترین عبادات و افضل آنها به شمار می‌رود و نمازگزار محبوب خداوند است و از جایگاه رفیعی برخوردار می‌باشد؛ سزاوار است که خداوند به احترام نماز و نمازگزار، خشم خود را از دیگران بردارد و از خطای آنها درگذرد.
حضرت علی (علیه‌السّلام) فرمود: «گاهی خدا اراده می‌کند که مردمی را به خاطر گناهانشان طوری
عذاب کند که احدی باقی نماند ولی در آن میان نمازگزار پیری را که با قدم‌های لرزان به جایگاه نماز می‌رود و کودکانی را که در حال تعلیم
قرآن هستند می‌بیند، از
عذاب آنها چشم‌پوشی کرده، آن را به تاخیر می‌اندازد.»
برای آثار اخروی هم چند مورد ذکر شده است:
بیشترین آثار عبادات، به‌یژه نماز در
آخرت تجلّی پیدا می‌کند و نتایج آن در آخرت نسبت به دنیا بسیار بیشتر است. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «از آن هنگام که مؤمنی به نماز می‌ایستد، تا آنگاه که نمازش را به پایان می‌برد،
رحمت از بالای سرش تا افق آسمان بر او سایه می‌افکند و
فرشتگان، اطراف او را تا افق آسمان، در بر می‌گیرند.»
همچنین فرمود: «لن یلج النّار احد یصلّی قبل طلوع الشّمس و قبل غروبها؛
کسی که پیش از
طلوع و
غروب آفتاب نماز گزارد داخل
آتش نمی‌شود.
نماز برگ عبوری است در دست نمازگزار که او را تا اوج
کمال و
عالم ملکوت می‌رساند. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «وقتی بنده مؤمن برای نماز به پا می‌خیزد، درهای بهشت برایش گشوده می‌شود و پرده‌های میان او و
خدای متعال برداشته می‌شود و
همسران بهشتی به استقبال او می‌آیند.»
نماز موجب تقرّب انسان‌های باتقوا به خداوند بزرگ است، چنانکه
علی (علیه‌السّلام) فرمود: «الصلوة قربان کلّ تقیّ؛
نماز نزدیک‌کننده متقین به خداوند است.
امام صادق (علیه‌السّلام) در این‌باره فرمود: «ما تقرّب العبد الی الله تعالی بعد المعرفة شیء افضل من الصلوة؛
پس از
خداشناسی و
معرفت هیچ عاملی، بهتر از نماز انسان را به خدا نزدیک نمی‌کند.
رهبر معظّم انقلاب حضرت
آیة الله خامنه‌ای «دام ظله‌العالی» در بخشی از پیام خود به سمینار نماز با عنایت به این حدیث شریف فرمودند: «هیچ وسیله‌ای محکم‌تر و دائمی‌تر از نماز برای ارتباط میان
انسان با خدا نیست.»
نمازگزاری که با انجام
فرمان الهی به درجه بالایی از معرفت رسیده و به درگاه الهی
تقرّب جسته؛ تنها بهشت سزاوار اوست. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «من علم انّ الصّلوة حقّ واجب دخل الجنّة؛
کسی که بداند نماز حقی است که خدا واجب کرده، داخل بهشت می‌شود.»
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «نماز»، تاریخ بازیابی ۹۶/۴/۲۵.
