• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جایگاه تعلیق در حقوق

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


در فقه پر بار اسلام، تحقق عقد و قرارداد صحیح، شرایط و مقررات ویژه ای را می‌طلبد که بر دو قسم است:

الف. شرایط عمومی؛ ب. شرایط خصوصی.
فقها و حقوق دانان اسلامی، تعلیق را موجب بطلان عقد می‌دانند، زیرا تنجیز از شرایط عمومی عقد و ایقاع است.


در قانون مدنی، ماده ۱۸۹، در بحث اقسام عقود و معاملات ، به گونه ای چکیده، عقد معلّق و منجّز تعریف شده است، لکن در ماده ۱۹۰ که شرایط اساسی صحت معاملات را مطرح کرده،
[۱] مجموعه کامل قانون مدنی.
به شرط تنجیز اشاره ای نشده است؛ برخلاف روش فقهای بزرگ، در بیان شرایط عقود و ایقاعات که به اعتقاد آنان، تنجیز از شرایط عمومی عقدها و قراردادها بوده و در اصل شرطیت آن، ادعای اجماع شده است ـ اگرچه در حدود و شمول و تفسیر آن، اختلاف نظر جالب توجهی مشاهده می‌شود. با این همه، مع الأسف حقوق مدنی به این نکته مهم که چه بسا، ممکن است آسیب جدّی به قرارداد برساند، توجهی نکرده است و از این جهت، می توان ادعا کرد: قانون مدنی، دچار نقص فاحشی است و حقوق دانان، باید در رفع آن بکوشند.
با وجود این، قانون مدنی، ماده ۲۲۲، با بیان شرایط ضمن عقد، شرایط فاسد را مطرح می‌کند و در ماده ۲۲۳، شرایط باطل کننده عقد را مورد بررسی قرار می‌دهد.
[۲] مجموعه کامل قانون مدنی.
با این فرض، حتی اگر تعلیق را موجب بطلان عقد ندانیم، در صورتی که عقد، بر شرط فاسدی معلّق باشد، عقد معلّق، باطل خواهد بود. به عبارت دیگر، وقتی شرط فاسدی در عقد منجّز، می تواند عقد را باطل کند و تعهد برخاسته از آن را از بین ببرد، به طریق اولی، عقد معلّق بر شرط فاسد، باطل خواهد بود.
البته قانون مدنی، تعلیق را در عقد نکاح، ضمان و طلاق، موجب بطلان عقد دانسته است، چنانکه ماده ۶۹۹ ق. م تعلیق در ضمان، را باطل دانسته، مانند آن‌که ضامن، ضمانتش را به نپرداختن وام دار، قید ببندد، امّآ التزام به تأدیه، ممکن است، معلّق باشد؛ ماده ۱۰۶۸، در بحث شرایط صحت نکاح نیز، تعلیق در عقد را موجب بطلان می‌داند و همین طور در ماده ۱۱۳۵، آمده است که طلاق باید منجّز باشد و طلاق معلّق، باطل است.
[۳] حقوق مدنی، اعمال حقوقی دوره مقدماتی، ناصر کاتوزیان.

از مفاد سه ماده بالا، فهمیده می‌شود که اگر چه نویسندگان قانون مدنی، شرط تنجیز را در بسیاری از عقود و ایقاعات، لحاظ نکرده اند، در برخی از عقدها و ایقاعات، بدان توجه کرده اند؛ شاید بدین جهت که ایشان، بطلان تعلیق را دست کم در مواد فوق پذیرفته شده، می دانند، امّا در دیگر عقدها و ایقاعات، اختلاف دارند و براساس روش نگارش قانون مدنی، در این جا نیز از نظر مشهور فقها پیروی شده است.
به دلیل بودن تنجیز، از شرایط عمومی عقد و ایقاع، بنابر دیدگاه مشهور فقهای شیعه و سنّی، بر احتمال یاد شده، اشکال می‌شود. آری، براساس استقراء به دست آمده و سیر تاریخی یاد شده تعلیق، اجماع فقها در بطلان تعلیق، تنها در برخی از عقود و ایقاعات، مانند: طلاق ، نکاح ، وقف و… و در برخی از صور آن، پذیرفته شده و قطعی است، نه در تمام عقود و ایقاعات. افزون بر آن، بطلان عقد ضمان معلّق نیز، از این قاعده برکنار خواهد بود، زیرا اجماعی بر بطلان آن وجود ندارد و عقد ضمان از این روی، مانند دیگر عقود است.
برخی از حقوق دانان، از سکوت قانون مدنی درباره برخی از عقود، برداشت کرده‌اند که عقد معلّق، به نظر قانون مدنی صحیح است، زیرا از مبانی اصل حاکمیت اراده و مفاد، درستی این گونه عقود را می‌توان دریافت و بر اثبات نظر خود، چنین استدلال کرد:
نخست آن‌که از بیان ماده ۱۸۹ (ق. م) برمی آید که انشای در عقود معلّق، منجّز و قطعی است و تنها، اثر پایانی آن، بر امر دیگری متوقف می‌شود؛
دیگر آن‌که بنابر ماده دهم (ق. م) قرارداد خصوصی، در صورتی رواست که خلاف صریح قانون نباشد. در قوانین ما، نه تنها هیچ منعی برای عقود معلّق وجود ندارد بلکه ماده ۷۲۳ (ق. م) عقد معلّق را تجویز آشکار کرده است.
[۴] حقوق مدنی، اعمال حقوقی دوره مقدماتی، ناصر کاتوزیان.


۱.۱ - اشکالات

بر این گفته، چند اشکال است:
نخست آن‌که بنابر دیدگاه برخی از فقها، در عقد معلّق، خود انشاء، معلّق شده و برای همین، در بطلان آن گفته اند: تعلیق عقد با انشای آن، منافات دارد و عقد را باطل می‌کند؛
دو دیگر: قانون مدنی در سه مورد، عقد معلّق را باطل دانسته و در بحث نکاح، به طور مطلق، تعلیق را موجب بطلان عقد دانسته است، مجموعه کامل قانون مدنی سه دیگر: بنابر ماده ۷۲۳ (ق. م) عقد معلّق، جایز و از محلّ نزاع خارج است، زیرا حتی آنانی که تعلیق را باطل کننده عقد می‌دانند، تعلیق در تصرف یا تعهد و… را موجب بطلان عقد نمی‌دانند و برای همین، بنابر صریح ماده ۷۰۰ (ق. م)، در صورتی که عقد ضمان به شرایط صحت آن معلّق گردد، تعلیق موجب بطلان عقد ضمان نخواهد بود، مانند آن‌که ضامن قید کند: اگر مضمون عنه مدیون باشد، من ضامن خواهم بود. افزون بر آن، به اعتقاد برخی از حقوق دانان، تعلیق واقعی، در صورتی تحقق می‌یابد که سرنوشت آثار عقد معلوم نباشد، امّا اگر در نزد دو طرف عقد، تحقق آن در آینده یقینی باشد، تعلیق بدان صوری بوده و تنها نشان دهنده خواست آنان برای تأخیر در ایجاد دین است.
[۵] حقوق مدنی، اعمال حقوقی دوره مقدماتی، ناصر کاتوزیان.

در این بخش، به سیر تاریخ فقهی شرط تنجیز می‌پردازیم، تا سرچشمه آن و جای گاه آن در فقه و سیر دگرگونی‌هایی که داشته، روشن شود.

اوّلین فقیه شیعی که آشکارا از شرط تنجیز در عقود و ایقاعات نام برد و تعلیق در عقود را باطل دانست، سید مرتضی (م ۴۳۶ هـ. ق) بود؛
[۶] الانتصار، سید مرتضی علم الهدی، ج۱، ص۱۲۷.
[۷] الانتصار، سید مرتضی علم الهدی، ج۱، ص۱۲۸.
فقهای پیش از او، چون: علی بن بابویه (م ۳۲۹ هـ. ق) و شیخ صدوق (م ۳۸۱ هـ. ق) و شیخ مفید (م ۴۱۳ هـ. ق) اشاره ای به آن شرط فوق نکرده اند.
علی بن بابویه (م ۳۲۹ هـ. ق) در کتاب فقه الرضا، نامی از تعلیق و تنجیز نبرده، امّا در بحث ظهار و نذر معتقد است: در صورتی که آن دو، به قیدی مقیّد باشند، تحقق آن‌ها به وقوع شرط خواهد بود. وی در بحث (ظهار) گفته که اگر مرد بگوید: (هی علیّ کظهر امی إن فعل کذا و کذا أو فعلت کذا وکذا) بر مرد، پرداخت کفاره واجب نیست، مگر آن‌که آن شرط را مرتکب شود و با همسرش درآمیزد.
[۸] فقه الرضا، علی بن بابویه، ج۱، ص۲۳۶.
[۹] فقه الرضا، علی بن بابویه، ج۱، ص۲۷۳.
شیخ صدوق (م ۳۸۱ ق) سخن بالا را پذیرفته و افزون بر آن، در بحث عتق نیز چنان گفته است.
[۱۰] المقنع، محمد صدوق، ج۱، ص۱۰۷.
[۱۱] المقنع، محمد صدوق، ج۱، ص۱۱۸.
[۱۲] المقنع، محمد صدوق، ج۱، ص۱۳۷.
[۱۳] الهدایه، محمد صدوق، ج۱، ص۷۳.

دیگر آن‌که سید مرتضی، نخستین فقیه استنادکننده به دلیل اجماع، در استدلال بر بطلان تعلیق در طلاق و ظهار است.
[۱۴] الانتصار، سید مرتضی علم الهدی، ج۱، ص۱۲۷.
پس از سید مرتضی، شیخ طوسی (م ۴۶۰ هـ. ق.) در کتاب الخلاف، در بحث طلاق و ایلاء بر بطلان تعلیق ادعای اجماع کرد
[۱۵] المبسوط، ابوجعفر طوسی، ج۲، ص۴۳۲.
[۱۶] المبسوط، ابوجعفر طوسی، ج۲، ص۴۳۳.
[۱۷] المبسوط، ابوجعفر طوسی، ج۳، ص۱۰.
و برخلاف فقهای پیشین، تعلیق را در بسیاری از عقود یاد کرده و آن را باطل دانسته است؛ می توان وی را اوّلین فقیهی دانست که‌ به‌طور گسترده از شرط تنجیز در برخی از عقود نام برده است.
فقهای پس از شیخ طوسی ، چون: سلاّر (م ۴۴۸ هـ. ق.) در المراسم العلویه،
[۱۸] المراسم العلویه، حمزه سلار، ج۱، ص۱۷۲.
قاضی ابن براج (م ۴۸۱ هـ. ق.) در المهذب و جواهر الفقه،
[۱۹] المهذب، عبدالعزیز ابن براج، ج۲، ص۲۷۶.
[۲۰] المهذب، عبدالعزیز ابن براج، ج۲، ص۲۷۰.
[۲۱] جواهر الفقه، قاضی ابن براج، ج۱، ص۱۸۷.
[۲۲] جواهر الفقه، قاضی ابن براج، ج۱، ص۱۸۲.
ابن حمزه طوسی (م ۵۸۰ هـ. ق.) در الوسیله
[۲۳] الوسیله، ابن حمزه طوسی، ج۱، ص۳۲۲.
و ابن ادریس (م ۵۹۸ هـ. ق.) در السرائر،
[۲۴] السرائر، محمد ابن ادریس، ج۲، ص۷۰۹.
[۲۵] السرائر، محمد ابن ادریس، ج۲، ص۷۲۲.
[۲۶] السرائر، محمد ابن ادریس، ج۲، ص۶۹۵.
[۲۷] السرائر، محمد ابن ادریس، ج۳، ص۲۷.
[۲۸] السرائر، محمد ابن ادریس، ج۳، ص۳۰.
[۲۹] السرائر، محمد ابن ادریس، ج۳، ص۴۱.
[۳۰] السرائر، محمد ابن ادریس، ج۳، ص۵۹.
[۳۱] السرائر، محمد ابن ادریس، ج۳، ص۶۵.
تعلیق را در برخی از عقود باطل دانسته اند، امّا بی استناد به اجماعی که سید مرتضی و شیخ طوسی، ادعا کرده بودند.
در دوره بعد، که به دوره متأخران شهرت دارد، محقق حلّی در دو کتاب معروف شرایع الاسلام و مختصر النافع، در بحث وکالت ، طلاق ، تدبیر، خلع ، ظهار ، وقف ، عتق ، اقرار ، (ایمان) و نذر به شرط تنجیز اشاره کرده
[۳۲] شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۲، ص۴۲۵.    
[۳۳] شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۲، ص۴۴۸.    
[۳۴] شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۵۸۴.
[۳۵] شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۶۲۵.    
[۳۶] شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۶۴۲.    
[۳۷] شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۶۰.
[۳۸] شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۶۷۰.
[۳۹] شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۶۹۰.
[۴۰] شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۷۱۱.
[۴۱] شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۷۲۴.
[۴۲] مختصر النافع، ابوالقاسم حلی، ج۱، ص۱۵۴.    
[۴۳] مختصر النافع، ابوالقاسم حلی، ج۱، ص۱۹۸.
[۴۴] مختصر النافع، ابوالقاسم حلی، ج۱، ص۲۰۳.
و در بحث طلاق و تدبیر ، آن را به قول مشهور نسبت داده است.
[۴۵] شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۵۸۴.
[۴۶] شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۶۷۰.

پس از محقق حلّی، فاضل آبی (م ۶۷۶ هـ. ق.) در کشف الرموز و ابن سعید حلّی (م ۶۹۰ هـ. ق.) در الجامع للشرایع، شرط تنجیز را در برخی عقد و ایقاعات معتبر دانسته اند،
[۴۷] کشف الرموز، حسن فاضل آبی، ج۲، ص۳۶.    

[۴۸] الجامع للشرایع، ابوسعید حلّی، ج۱، ص۴۳۶.
[۴۹] الجامع للشرایع، ابوسعید حلّی، ج۱، ص۴۷۶.
[۵۰] الجامع للشرایع، ابوسعید حلّی، ج۱، ص۴۶۶.
امّآ به اجماع ادعا شده سید مرتضی و شیخ طوسی ، توجه نکرده اند.
پس از این دوره، نخستین فقیهی که‌ به‌طور گسترده، به شرط تنجیز در عقود و ایقاعات، اشاره کرد و در ابواب مختلف فقه، بدان آشکارا پرداخت، علامه حلّی (م ۷۲۶ هـ. ق.) بود. علامه حلّی (ره)، در کتب متعدد فقهی خود، چون تحریر الاحکام،
[۵۱] تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۲۲۲.
[۵۲] تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۲۲۵.
[۵۳] تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۲۸۱.
[۵۴] تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۲۸۴.
[۵۵] تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۳۱۰.
[۵۶] تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۲۰.
[۵۷] تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۵۴.
[۵۸] تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۶۱.
[۵۹] تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۷۷.
[۶۰] تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۹۴.
[۶۱] تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۹۸.
[۶۲] تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۲۲۱.
مختلف الشیعه،
[۶۳] مختلف الشیعه، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۴۱۷.
[۶۴] مختلف الشیعه، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۵۱۶.
[۶۵] مختلف الشیعه، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۵۸۹.
[۶۶] مختلف الشیعه، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۵۹۳.
[۶۷] مختلف الشیعه، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۶۲۵.
ارشاد الاذهان،
[۶۸] ارشاد الاذهان، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۴۰۸.
[۶۹] ارشاد الاذهان، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۴۱۷.
[۷۰] ارشاد الاذهان، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۴۵۱.
[۷۱] ارشاد الاذهان، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۴۳.
[۷۲] ارشاد الاذهان، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۵۴.
[۷۳] ارشاد الاذهان، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۵۷.
[۷۴] ارشاد الاذهان، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۷۳.
[۷۵] ارشاد الاذهان، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۹۱.
قواعد الاحکام
[۷۶] قواعد الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۱۷۷.
[۷۷] قواعد الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۱۸۲.
[۷۸] قواعد الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۲۵۲.
[۷۹] قواعد الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۲۶۶.
[۸۰] قواعد الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۲۷۴.
[۸۱] قواعد الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۲۷۶.
[۸۲] ۳۲، قواعد الاحکام، ج۲، ص۴، حسن بن یوسف حلی.
[۸۳] تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۱، ص۴۶۲.
[۸۴] تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۸۶.    
[۸۵] تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۱۰۲.
[۸۶] تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۱۰۳.    
[۸۷] تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۱۰۵.
[۸۸] تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۱۱۴.    
[۸۹] تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۱۴۴.    
[۹۰] تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۱۹۷.    
[۹۱] تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۲۲۹.    
[۹۲] تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۲۹۷.    
[۹۳] تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۴۳۳.    
[۹۴] تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۵۸۳.
تنجیز را در عقود و ایقاعات متعددی، چه عقود جایز و لازم، چه در عقود اذنی و غیر اذنی و چه در عقود تملیکی و عهدی، چون: ضمان ، کفالت ، هبه ، وقف، عطیه ، طلاق، ظهار، عتق، اقرار، یمین، بیع ، ایلاء ، تدبیر، وکالت، خلع ، ودیعه ، قرض ، اجاره ، نذر و حواله معتبر دانست و آن را از شرایط عمومی عقد و ایقاع برشمرد.
فقیه دیگری که در چند مورد، شرط تنجیز را در برخی از عقود و ایقاعات یاد کرد، شهید اول (م ۷۸۶ هـ. ق.) در کتاب اللمعة الدمشقیه والدروس است،
[۹۵] الدروس، جمال الدین شهید اول، ج۱، ص۲۰۱.
[۹۶] الدروس، جمال الدین شهید اول، ج۱، ص۲۱۰.
[۹۷] الدروس، جمال الدین شهید اول، ج۱، ص۲۱۹.
[۹۸] الدروس، جمال الدین شهید اول، ج۱، ص۲۲۱.
[۹۹] الدروس، جمال الدین شهید اول، ج۱، ص۲۲۹.
[۱۰۰] الدروس، جمال الدین شهید اول، ج۱، ص۲۳۶.
[۱۰۱] الدروس، جمال الدین شهید اول، ج۱، ص۳۷۴.
امّا با این فرض، در هیچ‌یک از موارد، از دلیل اجماع بهره نبرد.
در دوره پسین، محقق کرکی (م ۹۴۰ هـ. ق.) در کتاب جامع المقاصد
[۱۰۲] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۵، ص ۳۶ .
[۱۰۳] جامع المقاصد، محقق کرکی،ج ۵، ص ۳۰۹    
[۱۰۴] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۵، ص ۳۸۶.    
[۱۰۵] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۶، ص ۱۵ .
[۱۰۶] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۷، ص ۱۰۹ .
[۱۰۷] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۸، ص ۵۴.    
[۱۰۸] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۸، ص ۱۸۰ .
[۱۰۹] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۹، ص ۱۴.    
[۱۱۰] جامع المقاصد، محقق کرکی،ج ۹، ص ۳۷ .
[۱۱۱] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۹، ص ۱۴۳ .
[۱۱۲] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۹، ص ۱۸۸.    
[۱۱۳] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۹، ص ۱۹۰ .
[۱۱۴] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۹، ص ۱۹۹.    
[۱۱۵] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۱۰، ص ۴۰ .
[۱۱۶] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۱۰، ص ۲۱۴ .
[۱۱۷] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۱۲، ص ۷۷.    
[۱۱۸] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۱۲، ص ۴۶۱.
[۱۱۹] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۱۰، ص ۲۱۴.
[۱۲۰] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۱۲، ص ۷۷.
[۱۲۱] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۱۲، ص ۴۶۱.
و شهید ثانی (م ۹۶۶ هـ. ق.) نیز در کتاب الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه و مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام، در برخی از عقود و ایقاعات، شرح تنجیز را آورده است.
[۱۲۲] الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۳، ص ۵۳.
[۱۲۳] الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۳، ص ۱۶۸.    
[۱۲۴] الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۴، ص ۵۵.
[۱۲۵] الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۴، ص ۱۵۵.    
[۱۲۶] الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۴، ص ۳۶۸.    
[۱۲۷] الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۶، ص ۱۹.
[۱۲۸] الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۶، ص ۱۲۸.
[۱۲۹] الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۶، ص ۱۵۵.
[۱۳۰] الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۶، ص ۲۵۱.
[۱۳۱] الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۶، ص ۳۲۰.    
[۱۳۲] الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۶، ص ۳۸۰.
[۱۳۳] مسالک الافهام، شهید ثانی، ج۲، ص۹، (چاپ جدید).
[۱۳۴] مسالک الافهام، شهید ثانی، ج۲، ص۱۲، (چاپ جدید).
[۱۳۵] مسالک الافهام، شهید ثانی، ج۲، ص۵۴، (چاپ جدید).
[۱۳۶] مسالک الافهام، شهید ثانی ، ج۲، ص۶۵، (چاپ جدید).
[۱۳۷] مسالک الافهام، شهید ثانی ، ج۲، ص۱۳۰، (چاپ جدید).
[۱۳۸] مسالک الافهام، شهید ثانی ، ج۵، ص۲۳۹، (چاپ جدید).
[۱۳۹] مسالک الافهام، شهید ثانی (چاپ جدید)، ج۵، ص۳۱۹.
[۱۴۰] مسالک الافهام، شهید ثانی (چاپ جدید)، ج۵، ص۳۵۳.
[۱۴۱] مسالک الافهام، شهید ثانی ، ج۵، ص۳۵۷، (چاپ جدید).
[۱۴۲] الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی،ج ۶، ص ۱۹.
[۱۴۳] الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۶، ص ۱۲۸.

پس از این دوره، فقهای دوره اخباریان نیز، به شرط تنجیز در برخی از عقود و ایقاعات، تصریح یا اشاره کرده اند. محقق اردبیلی (م ۹۹۳ هـ. ق.) در کتاب مجمع الفائدة والبرهان، در برخی از عقود و ایقاعات، تنجیز را از شروط عقد و ایقاع می‌داند،
[۱۴۴] مجمع الفائدة والبرهان، احمد اردبیلی، ج۹، ص۳۰۶.
[۱۴۵] مجمع الفائدة والبرهان، احمد اردبیلی، ج۹، ص۳۱۷.
[۱۴۶] مجمع الفائدة والبرهان، احمد اردبیلی، ج۹، ص۴۰۶.
[۱۴۷] مجمع الفائدة والبرهان، احمد اردبیلی، ج۹، ص۵۳۲.
[۱۴۸] مجمع الفائدة والبرهان، احمد اردبیلی، ج۱۰، ص۲۳۰.
لکن بر اثبات آن، ادله دیگری را غیر از اجماع، چون: اصل برائت و عدم انتقال و… به کار برده است.
[۱۴۹] مجمع الفائدة والبرهان، احمد اردبیلی، ج۹، ص۳۰۶.

ملا محسن فیض کاشانی (م ۱۰۹۰ هـ. ق.) از فقهای بزرگ اخباری، تنجیز را از شروط عمومی عقد و ایقاع برشمرده و آن را از شروط مشهوری دانسته که اختلافی در آن نیست.
[۱۵۰] مفاتیح الشرایع، محمدمحسن فیض کاشانی، ج۳، ص۲۰۷.
[۱۵۱] مفاتیح الشرایع، محمدمحسن فیض کاشانی، ج۳، ص۲۳۲.
[۱۵۲] مفاتیح الشرایع، محمدمحسن فیض کاشانی، ج۳، ص۱۸۹.
[۱۵۳] مفاتیح الشرایع، محمدمحسن فیض کاشانی، ج۲، ص۳۱۶.
[۱۵۴] مفاتیح الشرایع، محمدمحسن فیض کاشانی، ج۲، ص۳۲۶.

فقیه دیگری که در برخی از عقود و ایقاعات، شرط تنجیز را آورده و به نقد و بررسی آن پرداخته، محقق بحرانی (م ۱۱۸۶ هـ. ق.) صاحب کتاب الحدائق الناضره فی احکام العترة الطاهره است.
[۱۵۵] الحدائق الناضرة، یوسف بحرانی، ج۲۱، ص۴۷.    
[۱۵۶] الحدائق الناضرة، یوسف بحرانی، ج۲۱، ص۲۰۴.    
[۱۵۷] الحدائق الناضرة، یوسف بحرانی، ج۲۲، ص۱۴۲.
[۱۵۸] الحدائق الناضرة، یوسف بحرانی، ج۲۵، ص۲۳۱.
[۱۵۹] الحدائق الناضرة، یوسف بحرانی، ج۲۵، ص۶۰۱.
[۱۶۰] الحدائق الناضرة، یوسف بحرانی، ج۲۵، ص۶۴۴.
[۱۶۱] الحدائق الناضرة، یوسف بحرانی، ج۲۵، ص۶۶۳.

دیگر فقیهی که جداگانه، شرط تنجیز در عقود و ایقاعات را بررسیده، میر عبدالفتاح مراغی (م ۱۲۵۰ هـ. ق.) صاحب کتاب العناوین الفقهیه است.
[۱۶۲] العناوین الفقهیه، میر عبدالفتاح مراغی، ج۲، ص۱۹۲.    
[۱۶۳] العناوین الفقهیه، میر عبدالفتاح مراغی، ج۲، ص۳۳۰.    
وی اوّلین بررسی کننده تنجیز و بطلان تعلیق، به طور مستقل، مبسوط و در زیر دو عنوان (۴۰ و ۴۸) بوده که از گوشه های متعددی آن را نقد، تجزیه و تحلیل کرده است.

۲.۱ - فقهای معاصر

فقهای معاصر، چون: شیخ محمدحسن نجفی (م ۱۲۶۶ هـ. ق.) در کتاب جواهر الکلام
[۱۶۴] جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۲۸، ص۵۴.    
[۱۶۵] جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۲۲، ص۲۵۳.    
[۱۶۶] جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۲۳، ص۱۹۸.
[۱۶۷] جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۲۳، ص۲۱۸.
[۱۶۸] جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۲۶، ص۳۳۹.    
[۱۶۹] جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۲۶، ص۴۰.
[۱۷۰] جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۲۷، ص۳۵۲.    
[۱۷۱] جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۲، ص۱۴۲.
[۱۷۲] جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۳۳، ص۱۶.    
[۱۷۳] جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۳۳، ص۵۰.    
[۱۷۴] جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۳۳، ص۱۵۰.
[۱۷۵] جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۳۳، ص۱۰۴.
[۱۷۶] جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۳۳، ص۳۰۱.    

و شیخ اعظم انصاری (م ۱۲۸۱ هـ. ق.)
[۱۷۷] المکاسب، مرتضی انصاری، ج۷، ص۹۶ .
و دیگر محققانی که بر مکاسب شیخ اعظم، حاشیه نوشته اند، چون: محقق ملامحمدکاظم یزدی (م ۱۳۳۷ هـ. ق.)
و محقق اصفهانی، معروف به کمپانی (م ۱۳۶۱ هـ. ق.)
[۱۷۸] حاشیة المکاسب، محمدحسین محقق کمپانی، ج۱، ص۷۱.
و میرزای نائینی
[۱۷۹] منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، محمدحسین نائینی، ج۱، ص۱۲ .
(م ۳۵۵ هـ. ق.) و محقق ایروانی
[۱۸۰] حاشیة المکاسب، علی محقق ایروانی، ج۱، ص۹۰ .
(م ۱۳۵۴ هـ. ق.) و فقیهان دیگر، چون: سید محسن حکیم
[۱۸۱] مستمسک عروة الوثقی، محسن حکیم، ج۱۲، ص۲۲۱.
(م ۱۳۹۰ هـ. ق.) و محقق خوانساری (م ۱۴۰۵ هـ. ق.) صاحب جامع المدارک
[۱۸۲] جامع المدارک، احمد خوانساری، ج۳، ص۳۴۸.    
[۱۸۳] جامع المدارک، احمد خوانساری، ج۳، ص۴۷۷.    
[۱۸۴] جامع المدارک، احمد خوانساری، ج۴، ص۶.    
[۱۸۵] جامع المدارک، احمد خوانساری، ج۴، ص۵۰۸.    
[۱۸۶] جامع المدارک، احمد خوانساری، ج۴، ص۵۸۹.    
[۱۸۷] جامع المدارک، احمد خوانساری، ج۵، ص۳۵.    
[۱۸۸] جامع المدارک، احمد خوانساری، ج۵، ص۷۲.
و آقا ضیاء عراقی (م ۱۳۶۰ هـ. ق.)
[۱۸۹] شرح تبصرة المتعلمین، ضیاءالدین عراقی، ج۵، ص۱۶.
و امام خمینی (م ۱۳۶۸ هـ. ش.) صاحب البیع
[۱۹۰] البیع، روح الله خمینی، ج۱، ص۲۳۲.    

و علامه خوئی (م ۱۴۱۳ هـ. ق.) صاحب مصباح الفقاهه
[۱۹۱] مصباح الفقاهة، ابوالقاسم خوئی، ج۳، ص۶۲.
و غیره، به شرط تنجیز تصریح کرده اند، آن را از شروط عمومی عقد و ایقاع شمرده‌اند و برخی از صور آن را باطل دانسته اند.

(۱) مجموعه کامل قانون مدنی.
(۲) حقوق مدنی، اعمال حقوقی دوره مقدماتی، ناصر کاتوزیان.
(۳) الانتصار، سید مرتضی علم الهدی.
(۴) فقه الرضا، علی بن بابویه.
(۵) المقنع، محمد صدوق.
(۶) الهدایه، محمد صدوق.
(۷) المبسوط، ابوجعفر طوسی.
(۸) المراسم العلویه، حمزه سلار.
(۹) المهذب، عبدالعزیز ابن براج.
(۱۰) جواهر الفقه، قاضی ابن براج.
(۱۱) الوسیله، ابن حمزه طوسی.
(۱۲) السرائر، محمد ابن ادریس.
(۱۳) شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی.
(۱۴) مختصر النافع، ابوالقاسم حلی.
(۱۵) کشف الرموز، حسن فاضل آبی.
(۱۶) الجامع للشرایع، ابوسعید حلّی.
(۱۷) تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی.
(۱۸) مختلف الشیعه، حسن بن یوسف حلی.
(۱۹) ارشاد الاذهان، حسن بن یوسف حلی.
(۲۰) قواعد الاحکام، حسن بن یوسف حلی.
(۲۱) تذکرة الفقهاء، علامه حلّی.
(۲۲) الدروس، جمال الدین شهید اول.
(۲۳) مسالک الافهام، شهید ثانی.
(۲۴) مجمع الفائدة والبرهان، احمد اردبیلی.
(۲۵) مفاتیح الشرایع، محمدمحسن فیض کاشانی.
(۲۶) الحدائق الناضرة، یوسف بحرانی.
(۲۷) العناوین الفقهیه، میر عبدالفتاح مراغی.
(۲۸) جواهر الکلام، محمدحسن نجفی.
(۲۹) المکاسب، مرتضی انصاری.
(۳۰) حاشیة المکاسب، محمدحسین محقق کمپانی.
(۳۱) منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، محمدحسین نائینی.
(۳۲) حاشیة المکاسب، علی محقق ایروانی.
(۳۳) مستمسک عروة الوثقی، محسن حکیم.
(۳۴) جامع المدارک، احمد خوانساری.
(۳۵) شرح تبصرة المتعلمین، ضیاءالدین عراقی.
(۳۶) البیع، روح الله خمینی.
(۳۷) مصباح الفقاهة، ابوالقاسم خوئی.

۱. ↑ مجموعه کامل قانون مدنی.
۲. ↑ مجموعه کامل قانون مدنی.
۳. ↑ حقوق مدنی، اعمال حقوقی دوره مقدماتی، ناصر کاتوزیان.
۴. ↑ حقوق مدنی، اعمال حقوقی دوره مقدماتی، ناصر کاتوزیان.
۵. ↑ حقوق مدنی، اعمال حقوقی دوره مقدماتی، ناصر کاتوزیان.
۶. ↑ الانتصار، سید مرتضی علم الهدی، ج۱، ص۱۲۷.
۷. ↑ الانتصار، سید مرتضی علم الهدی، ج۱، ص۱۲۸.
۸. ↑ فقه الرضا، علی بن بابویه، ج۱، ص۲۳۶.
۹. ↑ فقه الرضا، علی بن بابویه، ج۱، ص۲۷۳.
۱۰. ↑ المقنع، محمد صدوق، ج۱، ص۱۰۷.
۱۱. ↑ المقنع، محمد صدوق، ج۱، ص۱۱۸.
۱۲. ↑ المقنع، محمد صدوق، ج۱، ص۱۳۷.
۱۳. ↑ الهدایه، محمد صدوق، ج۱، ص۷۳.
۱۴. ↑ الانتصار، سید مرتضی علم الهدی، ج۱، ص۱۲۷.
۱۵. ↑ المبسوط، ابوجعفر طوسی، ج۲، ص۴۳۲.
۱۶. ↑ المبسوط، ابوجعفر طوسی، ج۲، ص۴۳۳.
۱۷. ↑ المبسوط، ابوجعفر طوسی، ج۳، ص۱۰.
۱۸. ↑ المراسم العلویه، حمزه سلار، ج۱، ص۱۷۲.
۱۹. ↑ المهذب، عبدالعزیز ابن براج، ج۲، ص۲۷۶.
۲۰. ↑ المهذب، عبدالعزیز ابن براج، ج۲، ص۲۷۰.
۲۱. ↑ جواهر الفقه، قاضی ابن براج، ج۱، ص۱۸۷.
۲۲. ↑ جواهر الفقه، قاضی ابن براج، ج۱، ص۱۸۲.
۲۳. ↑ الوسیله، ابن حمزه طوسی، ج۱، ص۳۲۲.
۲۴. ↑ السرائر، محمد ابن ادریس، ج۲، ص۷۰۹.
۲۵. ↑ السرائر، محمد ابن ادریس، ج۲، ص۷۲۲.
۲۶. ↑ السرائر، محمد ابن ادریس، ج۲، ص۶۹۵.
۲۷. ↑ السرائر، محمد ابن ادریس، ج۳، ص۲۷.
۲۸. ↑ السرائر، محمد ابن ادریس، ج۳، ص۳۰.
۲۹. ↑ السرائر، محمد ابن ادریس، ج۳، ص۴۱.
۳۰. ↑ السرائر، محمد ابن ادریس، ج۳، ص۵۹.
۳۱. ↑ السرائر، محمد ابن ادریس، ج۳، ص۶۵.
۳۲. ↑ شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۲، ص۴۲۵.    
۳۳. ↑ شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۲، ص۴۴۸.    
۳۴. ↑ شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۵۸۴.
۳۵. ↑ شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۶۲۵.    
۳۶. ↑ شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۶۴۲.    
۳۷. ↑ شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۶۰.
۳۸. ↑ شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۶۷۰.
۳۹. ↑ شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۶۹۰.
۴۰. ↑ شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۷۱۱.
۴۱. ↑ شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۷۲۴.
۴۲. ↑ مختصر النافع، ابوالقاسم حلی، ج۱، ص۱۵۴.    
۴۳. ↑ مختصر النافع، ابوالقاسم حلی، ج۱، ص۱۹۸.
۴۴. ↑ مختصر النافع، ابوالقاسم حلی، ج۱، ص۲۰۳.
۴۵. ↑ شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۵۸۴.
۴۶. ↑ شرایع الاسلام، جعفر بن حسن حلّی، ج۳، ص۶۷۰.
۴۷. ↑ کشف الرموز، حسن فاضل آبی، ج۲، ص۳۶.    
۴۸. ↑ الجامع للشرایع، ابوسعید حلّی، ج۱، ص۴۳۶.
۴۹. ↑ الجامع للشرایع، ابوسعید حلّی، ج۱، ص۴۷۶.
۵۰. ↑ الجامع للشرایع، ابوسعید حلّی، ج۱، ص۴۶۶.
۵۱. ↑ تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۲۲۲.
۵۲. ↑ تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۲۲۵.
۵۳. ↑ تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۲۸۱.
۵۴. ↑ تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۲۸۴.
۵۵. ↑ تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۳۱۰.
۵۶. ↑ تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۲۰.
۵۷. ↑ تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۵۴.
۵۸. ↑ تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۶۱.
۵۹. ↑ تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۷۷.
۶۰. ↑ تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۹۴.
۶۱. ↑ تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۹۸.
۶۲. ↑ تحریر الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۲۲۱.
۶۳. ↑ مختلف الشیعه، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۴۱۷.
۶۴. ↑ مختلف الشیعه، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۵۱۶.
۶۵. ↑ مختلف الشیعه، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۵۸۹.
۶۶. ↑ مختلف الشیعه، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۵۹۳.
۶۷. ↑ مختلف الشیعه، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۶۲۵.
۶۸. ↑ ارشاد الاذهان، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۴۰۸.
۶۹. ↑ ارشاد الاذهان، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۴۱۷.
۷۰. ↑ ارشاد الاذهان، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۴۵۱.
۷۱. ↑ ارشاد الاذهان، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۴۳.
۷۲. ↑ ارشاد الاذهان، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۵۴.
۷۳. ↑ ارشاد الاذهان، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۵۷.
۷۴. ↑ ارشاد الاذهان، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۷۳.
۷۵. ↑ ارشاد الاذهان، حسن بن یوسف حلی، ج۲، ص۹۱.
۷۶. ↑ قواعد الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۱۷۷.
۷۷. ↑ قواعد الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۱۸۲.
۷۸. ↑ قواعد الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۲۵۲.
۷۹. ↑ قواعد الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۲۶۶.
۸۰. ↑ قواعد الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۲۷۴.
۸۱. ↑ قواعد الاحکام، حسن بن یوسف حلی، ج۱، ص۲۷۶.
۸۲. ↑ ۳۲، قواعد الاحکام، ج۲، ص۴، حسن بن یوسف حلی.
۸۳. ↑ تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۱، ص۴۶۲.
۸۴. ↑ تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۸۶.    
۸۵. ↑ تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۱۰۲.
۸۶. ↑ تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۱۰۳.    
۸۷. ↑ تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۱۰۵.
۸۸. ↑ تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۱۱۴.    
۸۹. ↑ تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۱۴۴.    
۹۰. ↑ تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۱۹۷.    
۹۱. ↑ تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۲۲۹.    
۹۲. ↑ تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۲۹۷.    
۹۳. ↑ تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۴۳۳.    
۹۴. ↑ تذکرة الفقهاء، علامه حلّی، ج۲، ص۵۸۳.
۹۵. ↑ الدروس، جمال الدین شهید اول، ج۱، ص۲۰۱.
۹۶. ↑ الدروس، جمال الدین شهید اول، ج۱، ص۲۱۰.
۹۷. ↑ الدروس، جمال الدین شهید اول، ج۱، ص۲۱۹.
۹۸. ↑ الدروس، جمال الدین شهید اول، ج۱، ص۲۲۱.
۹۹. ↑ الدروس، جمال الدین شهید اول، ج۱، ص۲۲۹.
۱۰۰. ↑ الدروس، جمال الدین شهید اول، ج۱، ص۲۳۶.
۱۰۱. ↑ الدروس، جمال الدین شهید اول، ج۱، ص۳۷۴.
۱۰۲. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۵، ص ۳۶ .
۱۰۳. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی،ج ۵، ص ۳۰۹    
۱۰۴. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۵، ص ۳۸۶.    
۱۰۵. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۶، ص ۱۵ .
۱۰۶. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۷، ص ۱۰۹ .
۱۰۷. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۸، ص ۵۴.    
۱۰۸. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۸، ص ۱۸۰ .
۱۰۹. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۹، ص ۱۴.    
۱۱۰. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی،ج ۹، ص ۳۷ .
۱۱۱. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۹، ص ۱۴۳ .
۱۱۲. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۹، ص ۱۸۸.    
۱۱۳. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۹، ص ۱۹۰ .
۱۱۴. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۹، ص ۱۹۹.    
۱۱۵. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۱۰، ص ۴۰ .
۱۱۶. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۱۰، ص ۲۱۴ .
۱۱۷. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۱۲، ص ۷۷.    
۱۱۸. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۱۲، ص ۴۶۱.
۱۱۹. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۱۰، ص ۲۱۴.
۱۲۰. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۱۲، ص ۷۷.
۱۲۱. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج ۱۲، ص ۴۶۱.
۱۲۲. ↑ الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۳، ص ۵۳.
۱۲۳. ↑ الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۳، ص ۱۶۸.    
۱۲۴. ↑ الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۴، ص ۵۵.
۱۲۵. ↑ الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۴، ص ۱۵۵.    
۱۲۶. ↑ الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۴، ص ۳۶۸.    
۱۲۷. ↑ الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۶، ص ۱۹.
۱۲۸. ↑ الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۶، ص ۱۲۸.
۱۲۹. ↑ الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۶، ص ۱۵۵.
۱۳۰. ↑ الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۶، ص ۲۵۱.
۱۳۱. ↑ الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۶، ص ۳۲۰.    
۱۳۲. ↑ الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۶، ص ۳۸۰.
۱۳۳. ↑ مسالک الافهام، شهید ثانی، ج۲، ص۹، (چاپ جدید).
۱۳۴. ↑ مسالک الافهام، شهید ثانی، ج۲، ص۱۲، (چاپ جدید).
۱۳۵. ↑ مسالک الافهام، شهید ثانی، ج۲، ص۵۴، (چاپ جدید).
۱۳۶. ↑ مسالک الافهام، شهید ثانی ، ج۲، ص۶۵، (چاپ جدید).
۱۳۷. ↑ مسالک الافهام، شهید ثانی ، ج۲، ص۱۳۰، (چاپ جدید).
۱۳۸. ↑ مسالک الافهام، شهید ثانی ، ج۵، ص۲۳۹، (چاپ جدید).
۱۳۹. ↑ مسالک الافهام، شهید ثانی (چاپ جدید)، ج۵، ص۳۱۹.
۱۴۰. ↑ مسالک الافهام، شهید ثانی (چاپ جدید)، ج۵، ص۳۵۳.
۱۴۱. ↑ مسالک الافهام، شهید ثانی ، ج۵، ص۳۵۷، (چاپ جدید).
۱۴۲. ↑ الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی،ج ۶، ص ۱۹.
۱۴۳. ↑ الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، ج ۶، ص ۱۲۸.
۱۴۴. ↑ مجمع الفائدة والبرهان، احمد اردبیلی، ج۹، ص۳۰۶.
۱۴۵. ↑ مجمع الفائدة والبرهان، احمد اردبیلی، ج۹، ص۳۱۷.
۱۴۶. ↑ مجمع الفائدة والبرهان، احمد اردبیلی، ج۹، ص۴۰۶.
۱۴۷. ↑ مجمع الفائدة والبرهان، احمد اردبیلی، ج۹، ص۵۳۲.
۱۴۸. ↑ مجمع الفائدة والبرهان، احمد اردبیلی، ج۱۰، ص۲۳۰.
۱۴۹. ↑ مجمع الفائدة والبرهان، احمد اردبیلی، ج۹، ص۳۰۶.
۱۵۰. ↑ مفاتیح الشرایع، محمدمحسن فیض کاشانی، ج۳، ص۲۰۷.
۱۵۱. ↑ مفاتیح الشرایع، محمدمحسن فیض کاشانی، ج۳، ص۲۳۲.
۱۵۲. ↑ مفاتیح الشرایع، محمدمحسن فیض کاشانی، ج۳، ص۱۸۹.
۱۵۳. ↑ مفاتیح الشرایع، محمدمحسن فیض کاشانی، ج۲، ص۳۱۶.
۱۵۴. ↑ مفاتیح الشرایع، محمدمحسن فیض کاشانی، ج۲، ص۳۲۶.
۱۵۵. ↑ الحدائق الناضرة، یوسف بحرانی، ج۲۱، ص۴۷.    
۱۵۶. ↑ الحدائق الناضرة، یوسف بحرانی، ج۲۱، ص۲۰۴.    
۱۵۷. ↑ الحدائق الناضرة، یوسف بحرانی، ج۲۲، ص۱۴۲.
۱۵۸. ↑ الحدائق الناضرة، یوسف بحرانی، ج۲۵، ص۲۳۱.
۱۵۹. ↑ الحدائق الناضرة، یوسف بحرانی، ج۲۵، ص۶۰۱.
۱۶۰. ↑ الحدائق الناضرة، یوسف بحرانی، ج۲۵، ص۶۴۴.
۱۶۱. ↑ الحدائق الناضرة، یوسف بحرانی، ج۲۵، ص۶۶۳.
۱۶۲. ↑ العناوین الفقهیه، میر عبدالفتاح مراغی، ج۲، ص۱۹۲.    
۱۶۳. ↑ العناوین الفقهیه، میر عبدالفتاح مراغی، ج۲، ص۳۳۰.    
۱۶۴. ↑ جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۲۸، ص۵۴.    
۱۶۵. ↑ جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۲۲، ص۲۵۳.    
۱۶۶. ↑ جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۲۳، ص۱۹۸.
۱۶۷. ↑ جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۲۳، ص۲۱۸.
۱۶۸. ↑ جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۲۶، ص۳۳۹.    
۱۶۹. ↑ جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۲۶، ص۴۰.
۱۷۰. ↑ جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۲۷، ص۳۵۲.    
۱۷۱. ↑ جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۲، ص۱۴۲.
۱۷۲. ↑ جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۳۳، ص۱۶.    
۱۷۳. ↑ جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۳۳، ص۵۰.    
۱۷۴. ↑ جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۳۳، ص۱۵۰.
۱۷۵. ↑ جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۳۳، ص۱۰۴.
۱۷۶. ↑ جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج۳۳، ص۳۰۱.    
۱۷۷. ↑ المکاسب، مرتضی انصاری، ج۷، ص۹۶ .
۱۷۸. ↑ حاشیة المکاسب، محمدحسین محقق کمپانی، ج۱، ص۷۱.
۱۷۹. ↑ منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، محمدحسین نائینی، ج۱، ص۱۲ .
۱۸۰. ↑ حاشیة المکاسب، علی محقق ایروانی، ج۱، ص۹۰ .
۱۸۱. ↑ مستمسک عروة الوثقی، محسن حکیم، ج۱۲، ص۲۲۱.
۱۸۲. ↑ جامع المدارک، احمد خوانساری، ج۳، ص۳۴۸.    
۱۸۳. ↑ جامع المدارک، احمد خوانساری، ج۳، ص۴۷۷.    
۱۸۴. ↑ جامع المدارک، احمد خوانساری، ج۴، ص۶.    
۱۸۵. ↑ جامع المدارک، احمد خوانساری، ج۴، ص۵۰۸.    
۱۸۶. ↑ جامع المدارک، احمد خوانساری، ج۴، ص۵۸۹.    
۱۸۷. ↑ جامع المدارک، احمد خوانساری، ج۵، ص۳۵.    
۱۸۸. ↑ جامع المدارک، احمد خوانساری، ج۵، ص۷۲.
۱۸۹. ↑ شرح تبصرة المتعلمین، ضیاءالدین عراقی، ج۵، ص۱۶.
۱۹۰. ↑ البیع، روح الله خمینی، ج۱، ص۲۳۲.    
۱۹۱. ↑ مصباح الفقاهة، ابوالقاسم خوئی، ج۳، ص۶۲.


دفتر تبلیغات اسلامی قم، برگرفته از مقاله تعلیق در عقود و ایقاعات.    


رده‌های این صفحه : عقود | فقه | معاملات
جعبه ابزار