• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

توقیع‌شناسی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



توقیع، اصطلاحی در فرهنگ شیعی به معنای مکاتبات و منشورهای امامان به‌ویژه حضرت ولی‌عصر عجل‌الله‌تعالی‌فرجه می‌باشد. این اصطلاح به هرگونه سخن شفاهی امام عصر نیز اطلاق شده است.
در روایات بسیاری، تصریح شده که مکاتبات امامان به خط خودشان بوده، گاهی تأکید شده که مهر امام علیه‌السلام نیز در نوشته بوده و گاهی امام خود در ذیل نامه بر نگارش کتاب به خط خویش تصریح کرده است.
[۱۶] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۱۳، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
[۱۷] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۵۱، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.




طوسی، به نقل از ابونصر هبة‌الله بن احمد بن محمد کاتب (زنده در ۴۰۰)، عبارتی را درباره خط توقیعات آورده که بر مبنای آن توقیعات امام زمان که از طریق عثمان بن سعید و فرزندش محمد بن عثمان رسیده، به همان خطی بوده که در زمان حیات امام حسن عسکری علیه‌السلام صادر شده بوده است.
وی در نقل دیگری از ابونصر مذکور آورده که توقیعات امام عصر برای شیعیان، از طریق محمد بن عثمان، به همان خطی بوده که در زمان زندگی پدرش عثمان بن سعید نگاشته شده بوده است.

۱.۱ - برداشت‌ها از نقل شیخ طوسی

از عبارات طوسی چنین برداشت شده که توقیعات امام حسن عسکری علیه‌السلام تا عصر محمد بن عثمان را محمد بن عثمان به دستور امام تحریر و کتابت می‌کرده است
[۲۳] حسین مدرسی طباطبائی، مکتب در فرایند تکامل: نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ص ۱۳۱ـ۱۳۲، ترجمه هاشم ایزدپناه، نیوجرسی ۱۳۷۴ ش.
ولی عبارات فوق دقیقاً برخلاف این معنا دلالت دارد و به‌روشنی از آن این مطلب را می‌توان فهمید که عثمان بن سعید و محمد بن عثمان صرفاً واسطه رساندن توقیع بوده‌اند و توقیع از طریق آنان به مردم می‌رسیده است.


تصریح‌های بسیار بر نگارش توقیع به خط امام حسن عسکری علیه‌السلام
[۲۶] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۳۴، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
[۲۷] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۴۳، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
یا به خط امام عصر علیه‌السلام دلیل روشنی بر نادرستی ادعای نگارش توقیعات توسط نواب ائمه یا وکلای آن‌هاست.

۲.۱ - تصریحات ابن بابویه

ابن بابویه در چند جا تصریح کرده که توقیعات امام حسن عسکری علیه‌السلام به صفّار، به خط آن حضرت، را در اختیار دارد.

۲.۲ - نامه خطاب به ابن اسحاق

از همه این‌ها روشن‌تر نامه‌ای است که در هنگام ولادت امام زمان علیه‌السلام خطاب به احمد بن اسحاق صادر شده، در این گزارش تصریح شده که نامه با همان خط امام علیه‌السلام است که با آن توقیعات را صادر می‌کرده است.

۲.۳ - نگارش امام عسکری در شب وفات

در برخی احادیث، نگارش نامه‌های بسیار به دست امام عسکری علیه‌السلام در شب وفات ایشان گزارش شده است.

۲.۴ - عبارت ابونصر کاتب

عبارت ابونصر کاتب، با صرف نظر از تضعیفی که درباره وی وارد شده، نیز چنین تفسیر می‌شود که خط امام زمان علیه‌السلام همانند خط امام حسن عسکری علیه‌السلام بوده و همین امر اعتماد بیشتری را نسبت به درستی توقیعات سبب می‌شده است.
[۳۹] محمد صدر، تاریخ‌الغیبة الصغری، ص ۴۳۱، بیروت ۱۴۰۰.
[۴۰] محمدرضا جباری، نقش و جایگاه توقیعات در عصر غیبت صغری، ص ۱۴۵ـ۱۴۶، انتظار، سال ۲، ش ۳ (بهار ۱۳۸۱).
[۴۱] فاضل مالکی، الغیبة الصغری و السفراء الاربعة، ص ۲۰، قم ۱۴۲۰.
[۴۲] فاضل مالکی، الغیبة الصغری و السفراء الاربعة، ص ۵۲، قم ۱۴۲۰.
[۴۳] فاضل مالکی، الغیبة الصغری و السفراء الاربعة، ص ۵۸ـ۶۰، قم ۱۴۲۰.


۲.۵ - تصریح ابن عثمان

محمد بن عثمان در یک روایت گفته که توقیعی به خطی که آن را می‌شناخته، صادر شده؛ پس، نویسنده این توقیع خود او نبوده است.


احتمالاً تأکید پاره‌ای از روایات بر نگارش توقیع به خط امام علیه‌السلام، برای شناسایی توقیعات دروغینی بوده که به امام نسبت داده می‌شده یا شناسایی ادعای برخی منحرفان در مورد نگارش توقیع بوده است.

۳.۱ - انحراف فارس قزوینی

از جمله فارِس قزوینی، پس از انحراف، اموال امام علیه‌السلام را از شیعیان گرفته و به دروغ اعلام وصول نوشته است.
[۴۶] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۲۵، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.


۳.۲ - ادعای شلمغانی

شلمغانی نیز ادعا کرده بود که برخی از توقیعات را او پاسخ داده است که این امر را امام عصر علیه‌السلام تکذیب کرد.
گویا همین‌گونه امور سبب می‌شده که گاه راویان از امام عسکری علیه‌السلام می‌پرسیده‌اند که آیا توقیع صادر شده را خود نوشته‌اند، و حضرت پاسخ مثبت می‌داده‌اند.
[۴۸] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۸۰، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.


۳.۳ - درخواست دستخط از امام

احمد بن اسحاق قمی در دیدار با امام عسکری از ایشان درخواست کرد دست‌خطی برای وی بنگارند تا با آن نامه‌های امام را شناسایی کند و امام ضمن اجابت درخواست او، تأکید کردند که به سبب نازکی و درشتی قلم، گاه تفاوت‌هایی در خط بروز می‌کند که نباید سبب تردید گردد.
(درباره تردید در صدور توقیع از جانب امام در کتاب رجال کشی آمده است
[۵۰] محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۴۲، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
)

۳.۴ - شناختن خط امام

شاید به همین انگیزه‌ها برخی تأکید می‌کرده‌اند که خط امام را می‌شناسند.


به هر حال، مکتوبات و توقیعات را امام به دست خود می‌نوشته، در موارد بسیار اندکی توقیعاتی به کتابت دیگران دیده شده است.

۴.۱ - به‌دست علی بن اسماعیل

در عصر حضور ائمه علیهم‌السلام تنها موردی که با جستجوی بسیار به دست آمد، نگارش چند نامه امام کاظم علیه‌السلام به برخی از شیعیان به دست علی بن اسماعیل، برادرزاده آن حضرت، است.
[۵۶] ابن بابویه، عیون اخبار‌الرضا، ج ۱، ص ۷۲، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.


۴.۲ - به‌دست حسین بن روح

در عصر غیبت هم در یک مورد، در پاسخ سؤالات مردم قم از حسین بن روح، ذکر شده که پاسخ‌ها به خط احمد بن ابراهیم نوبختی و به املای حسین بن روح بوده است.

۴.۳ - توقیع به شیخ مفید

در توقیعی هم که برای شیخ مفید صادر شده، تصریح گردیده که به املای آن حضرت و به خط فردی معتمد بوده است.
[۵۸] احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۶۰۳، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.



۱. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۹۶.    
۲. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۱۰۲۱۰۳.    
۳. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۱۰۷.    
۴. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۵۱۰.    
۵. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۳۸، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۶. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۴۴، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۷. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۶۹، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۸. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۸۳، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۹. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۴۴۳، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۱۰. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۱، ص ۲۴۵، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۱۱. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۱، ص ۲۸۱، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۱۲. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۱، ص ۴۲۶، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۱۳. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۴۹، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۱۴. کلینی، اصول الکافی ج ۷، ص ۱۶۳.    
۱۵. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۹، ص ۳۱، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۱۶. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۱۳، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۱۷. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۵۱، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۱۸. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۹، ص ۱۳، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۱۹. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۵۰۳۵۳، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۲۰. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۵۶، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۲۱. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۶۶، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۲۲. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۶۲۳۶۳، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۲۳. حسین مدرسی طباطبائی، مکتب در فرایند تکامل: نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ص ۱۳۱ـ۱۳۲، ترجمه هاشم ایزدپناه، نیوجرسی ۱۳۷۴ ش.
۲۴. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۱۰۳.    
۲۵. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۵۱۰.    
۲۶. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۳۴، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۲۷. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۴۳، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۲۸. احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ص ۳۸۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۲۹. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۴۸۳، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۳۰. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۲۸۵، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۳۱. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۲۹۰، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۳۲. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۴۲، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۳۳. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۲، ۱۵۴، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۳۴. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۳، ص ۶۸، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۳۵. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۲۰۳، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۳۶. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۴۳۴، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۳۷. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۴۷۳۴۷۶، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۳۸. احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ص ۴۴۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۳۹. محمد صدر، تاریخ‌الغیبة الصغری، ص ۴۳۱، بیروت ۱۴۰۰.
۴۰. محمدرضا جباری، نقش و جایگاه توقیعات در عصر غیبت صغری، ص ۱۴۵ـ۱۴۶، انتظار، سال ۲، ش ۳ (بهار ۱۳۸۱).
۴۱. فاضل مالکی، الغیبة الصغری و السفراء الاربعة، ص ۲۰، قم ۱۴۲۰.
۴۲. فاضل مالکی، الغیبة الصغری و السفراء الاربعة، ص ۵۲، قم ۱۴۲۰.
۴۳. فاضل مالکی، الغیبة الصغری و السفراء الاربعة، ص ۵۸ـ۶۰، قم ۱۴۲۰.
۴۴. باقر ایروانی، الامام المهدی بین‌التواتر و حساب‌الاحتمال، ص ۴۱۴۲، قم ۱۴۲۰.    
۴۵. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۲، ص ۴۸۳، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۴۶. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۲۵، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۴۷. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۷۳، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۴۸. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۸۰، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۴۹. کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۵۱۳.    
۵۰. محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۴۲، (‌تلخیص‌) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۵۱. عبدالله بن جعفر حمیری، قرب‌الاسناد، ص ۳۴۰، قم ۱۴۱۳.    
۵۲. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۶۹، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲.    
۵۳. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۴، ص ۲۱۰، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۵۴. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۴، ص ۲۲۴، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۵۵. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج ۴، ص ۳۱۴، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.    
۵۶. ابن بابویه، عیون اخبار‌الرضا، ج ۱، ص ۷۲، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۵۷. محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۷۳، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.    
۵۸. احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۶۰۳، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «توقیع»، شماره۴۰۵۸.    


رده‌های این صفحه : توقیعات | حدیث شناسی




جعبه ابزار