توحید مفضّل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
توحید مفضَّل، کتابی در
خداشناسی منسوب به
امام صادق علیه‌السلام می‌باشد. برای این کتاب، اسامی دیگری نیز ذکر کرده‌اند، مانند کنز الحقائق و المعارف و...
در اینکه این کتاب، نوشته خود امام صادق علیه‌السّلام نیست، اختلافی وجود ندارد، بلکه بحث در این است که آیا امام علیه‌السّلام آن را بر مفضل املا فرموده‌اند یا اینکه اثر خود اوست که به امام نسبت داده است و بر فرض صحت املا، این سؤال مطرح است که آیا متن فعلی، همان توحید مفضل است یا نه؟
در باره سبب املای توحید مفضل در روایتی از محمد بن سنان، به نقل از مفضل چنین آمده است که مفضل پس از شکست در مناظره‌ای با
ابن ابی العوجاء زندیق ، نزد امام صادق علیه‌السّلام رفت و امام طی چهار روز و در چهار جلسه یک دوره مباحث
توحید و
خداشناسی را به او تعلیم داد و از وی خواست که آن را بنویسد.
توحید مفضل، از چهار مجلس تشکیل شده است که در هر یک، مؤلف، گفتارهای حضرت امام صادق علیه‌السّلام را در رابطه با حکمتهای بخشی از نظام خلقت بیان می‌کند.
برای این کتاب اسامی دیگری نیز ذکر کرده اند.
نجاشی آن را «کتاب فَکِّر: کتابٌ فی بدء الخلق و الحثّ علی الاعتبار» نامیده است،
شاید به این دلیل که در آن عبارت «فکّر یا مفضّل» تکرار شده است.
بعضی هم آن را کنزالحقائق و المعارف نامیده اند.
در اینکه این کتاب نوشته خود
امام صادق علیه‌السلام نیست، اختلافی وجود ندارد بلکه بحث در این است که آیا
امام علیه‌السلام، آن را بر مفضّل املا فرموده‌اند یا اینکه اثر خود مفضّل است که به امام نسبت داده است.
بر فرض صحت املا، این سؤال مطرح است که آیا متن فعلی همان توحید مفضّل است یا نه. غالب علمای
شیعه ،
مفضَّل بن عمر جُعْفی را صحابی خاص امام صادق و
امام کاظم علیهماالسلام دانسته اند
و برخی از آنان، ضمن اقامه دلیل در رد آرای تضعیف کنندگان، به تأیید و توثیق وی پرداخته
و گفته‌اند که این کتاب املای امام صادق علیه‌السلام بر اوست
حتی بعضی تصریح کرده‌اند که اِهلیلَجه، اثر دیگر منسوب به امام صادق علیه‌السلام در خداشناسی، را خود امام نوشته و سپس متن دستخط خود را در اختیار مفضّل گذاشته‌اند ولی توحید مفضّل املای امام بر مفضّل است.
برخی علمای رجال، مانند نجاشی،
این اثر را به مفضّل نسبت داده و اشاره کرده‌اند که به آثار وی چندان اعتنایی نیست و حتی برخی وی را از غالیانِ خطّابی شمرده اند.
این کتاب املای
امام جعفر صادق - علیه السلام - بر
مفضل بن عمر جعفی کوفی، یکی از
اصحاب سرشناس و بزرگ آن حضرت، می باشد. امام - علیه السلام - کتاب را در چهار جلسه و در چهار روز، از صبح تا ظهر بر
مفضل املا کردند. آن حضرت در این کتاب با بیان شگفتی های آفرینش، به اثبات آفریدگار حکیم و دانا پرداخته اند. توحید مفضل از کتابهای ارزشمند و معتبر
شیعه در مباحث اعتقادی محسوب می شود.
مفضل داستان نوشتن کتاب را این گونه نقل می کند: «یک روز عصر من در مسجد مدینه در کنار قبر مطهر
حضرت رسول خدا - صلی الله علیه وآله -نشسته بودم و در مقام و منزلت آن حضرت فکر می کردم که ناگهان
ابن ابو العوجاء و یارانش وارد شدند و در کناری نشستند و شروع به صحبت کردند. آنان از
حضرت رسول خدا - صلی الله علیه وآله - به عنوان یک
فیلسوف، که با زیرکی فراوان نام خود را در جهان زنده نگه داشت، نام بردند و گفتند، این جهان خدایی ندارد و همه چیز خود به خود به وجود آمده و این جهان همیشه بوده و خواهد بود. من نتوانستم خشم خود را فرو بنشانم و بر سر آنها فریاد زدم و گفتم: ای دشمنان خدا آیا
کافر شده اید؟! آنان در پاسخ من گفتند: اگر تو از یاران
جعفر بن محمد - علیه السلام - هستی، او این گونه با ما سخن نمی گوید. من از نزد آنها خارج شدم و به نزد
امام جعفر صادق - علیه السلام - رفتم و ماجرا را برای آن حضرت تعریف کردم. آن حضرت فرمود: فردا صبح به نزد من بیا و قلم و کاغذی نیز بیاور تا برای تو از حکمت خداوند متعال در آفرینش جهان سخن بگویم... . من هم فردا صبح به نزد آن حضرت رفتم و ایشان نیز این کتاب را به من املا فرمود».امام - علیه السلام - در آغاز، علت اینکه عده ای وجود خداوند متعال را انکار و یا در او شک می کنند، ناآگاهی از اسباب و شیوه آفرینش جهان هستی بیان می فرماید. سپس به بیان آفرینش جهان و خلقت انسان و اعضای بدن او، مانند
دستگاه گوارش و
حواس پنج گانه ، می پردازد و از آنها به
حکمت و قدرت و
علم خداوند متعال، که آفریننده آنها است، استدلال می کند; امام در جلسه دوم به بیان شگفتیهای جهان حیوانات، مانند خزندگان و چهارپایان مانند
اسب ،
فیل ،
زرافه ،
میمون ،
سگ و پرندگان مانند
مرغ و
خفاش و حشراتی مانند
زنبور عسل ،
ملخ ،
مورچه و
ماهی می پردازد; در جلسه سوم شگفتیهای
آسمان و
زمین مانند رنگ آسمان و طلوع و غروب خورشید، و فصلهای سال و
خورشید و
ماه و دیگر ستارگان و حرکت بسیار سریع آنها در آسمان و آفرینش
سرما و
گرما و
باد و
هوا و چگونگی ایجاد صدا و
کوهها و
گیاهان و... را بیان می نماید; جلسه چهارم هم به بیان حقیقت
مرگ و زندگی و علت آفرینش انسان و راه شناخت جهان هستی و بیان فرق میان حس و
عقل در شناخت جهان و حقایق هستی اختصاص یافته است
توحید مفضّل از چهار مجلس تشکیل شده که در هر یک حکمتهای بخشی از نظام خلقت بیان گردیده است.
امام صادق علیه‌السّلام ، در این مجلس، ابتدا، علت انکار خدا یا شک و تردید در وی را ناآگاهی از اسباب آفرینش می‌داند، سپس به بیان کیفیت آفرینش
جهان ، خلقت انسان و بیان اعضای بدن
انسان ، مانند دستگاه گوارش و حواس پنج گانه می‌پردازد و از نظم و هم آهنگی موجود بین آنها بر وجود خالقی حکیم استدلال می‌کند.
در این مجلس، امام علیه‌السّلام ، به برخی از اسرار موجود در
حیوانات اشاره می‌کند. او، شگفتیهای موجود در خزندگانی همچون مارها و چهارپایانی مانند
فیل ،
زرافه ،
میمون و
سگ و پرندگانی همچون
مرغ و
خفاش و حشراتی مانند
زنبور عسل ،
ملخ و
مورچه و انواع ماهی‌ها را بیان می‌کند.
در این مجلس، امام علیه‌السّلام ، به اسرار و حکم کائنات و آفرینش
آسمان و
زمین می‌پردازد. او، از رنگ آسمان،
طلوع و
غروب خورشید و فصلهای سال و ماه و دیگر ستارگان سخن می‌گوید.
در مجلس چهارم، حضرت امام صادق علیه‌السّلام ، به بحث از حکمت مصائب، سختی‌ها، مرگ و فنا می‌پردازد. آن حضرت علیه‌السّلام ، بحث می‌کند از حقیقت
مرگ و زندگی، علت آفرینش انسان، راه شناخت جهان هستی و بیان فرق میان حس و
عقل در شناخت جهان و حقایق هستی.
۱. قدمت کتاب: این کتاب، اگر ثابت نشود که از
امام صادق علیه‌السّلام ، می‌باشد و یا حتی از مفضل هم نمی‌باشد، باز دارای ارزش بالایی است، چرا که این کتاب مسلما یکی از متون قدیمی اسلامی است که در آن به مسائل طبیعیات،
فلسفه و بعضی از مباحث مربوط به علم تشریح پرداخته شده است.
۲. توجه به فلسفه: در جاهای متعددی از کتاب، کلام فلاسفه مطرح و پیرامون آن مباحثی بیان شده است. در جایی از کتاب، اسم عالم را در زبان یونانی «قوسموس» ذکر کرده و می‌گوید: فلاسفه هم به عالم، قوسموس گفته‌اند. قوسموس را معنی کرده به زینت و گفته است مگر نه این است که فلاسفه به خاطر چینش نظام هستی، به عالم قوسموس می‌گویند.
آنها به نظام هستی زینت می‌گویند تا بفهمانند که اتقان و نظام عالم در غایت حسن و زیبایی است.
۳. نقد افکار مانی: مؤلف، در بخش‌های متعددی از کتاب، افکار مانی و مانوی‌ها را مورد انتقاد قرار می‌دهد. او، مانی را چنین معرفی می‌کند: «العجب من المخذول (مانی) حین ادعی علم الاسرار و عمی عن دلائل الحکمة فی الخلق حتی نسبه الی الخطا و نسب خالقه الی الجهل تبارک الحکیم الکریم».
نام توحید مفضّل در فهرست کتابهای
سید بن طاووس آمده است
و بنا بر توضیحات وی،
آن کتاب، ظاهراً همین است که در دسترس ماست. تاکنون هیچ‌یک از علما وقوع تغییر و تحریفی را در متن این کتاب گزارش نکرده است و کسی مدعی نشده که توحید مفضّل کنونی غیر از آن است که مفضّل بن عمر جعفی از قول امام صادق علیه‌السلام روایت نموده است، بلکه
سیره آنان در نقل و ترجمه و شرح این اثر، نشان از اعتقاد به عدم
تحریف و تغییر دارد.
البته آقابزرگ طهرانی در الذریعه
به این نکته اشاره کرده که ظاهراً بخش دیگر توحید مفضّل، در بیان احوال ملکوت اعلا را، که در دوره سید بن طاووس
شهرت و تداول چندانی نداشته،
شخصی به نام
سیدمیرزاابوالقاسم ذهبی ، معاصر آقابزرگ، یافته و تماماً در کتاب خود به نام تباشیرالحکمه آورده است.
به سبب اهمیت خاص توحید مفضّل نزد
علمای تشیع ، کسانی چون سید بن طاووس،
همراه داشتن آن را در
سفر و مطالعه و تفکر در باره آن را توصیه و بر آن تأکید نموده اند.
مجلسی آن را ترجمه و شرح کرده و در
بحارالانوار نیز آورده است. علاوه بر او علمای دیگری نیز تاکنون به ترجمه و شرح و تحقیق در باره توحید مفضّل پرداخته‌اند و حتی برخی ترجمه فارسی آن را به نظم کشیده اند. ظاهراً اولین ترجمه فارسی این اثر را
شیخ فخرالدین ترکستانی که مقیم
قم بوده، در ۱۰۶۵ به انجام رسانده است.
نسخه های خطی متعددی از توحید مفضّل به جا مانده است که برخی از آنها در ایران (در کتابخانه هایی چون آستان قدس رضوی، ملی و آیت اللّه مرعشی نجفی) و برخی دیگر در خارج از ایران (از جمله در عراق) نگهداری می‌شوند.
آقابزرگ طهرانی ، بعضی از این نسخ را دیده است.
ظاهراً قدیمترین نسخه خطی این اثر، متعلق به ۱۰۵۶ و به خط
عبدالرزاق جیلانی است که در کتابخانه
آیت اللّه گلپایگانی در قم نگهداری می‌شود.
ترجمه مجلسی از این کتاب که در ۱۰۹۴ به انجام رسیده بود،
برای نخستین بار در ۱۲۸۷ در ایران به چاپ رسید. از آن پس تاکنون، متن و ترجمه ها و شروح متعددی از توحید مفضّل در ایران و عراق و مصر چاپ شده است.
اولین ترجمه این کتاب، مربوط به سال ۱۰۹۴ می‌باشد و توسط
علامه مجلسی انجام گرفته است و این ترجمه در سال ۱۲۸۷ ق، برای نخستین بار در
ایران به چاپ رسیده است.
شیخ اسماعیل تبریزی ، توحید مفضل را به نظم فارسی درآورده و نام آن را توحیدنامه گذاشته است.
برای این کتاب، شروح و ترجمه‌های متعددی به
زبان فارسی و عربی نوشته شده است که می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:
۱. شرح توحید المفضل: این کتاب، شرحی است مفصل بر توحید مفضل که باقر بن اسماعیل الکجوری الطهرانی، متوفی ۱۳۱۳ ق، به زبان عربی نوشته است.
۲. شرح توحید المفضل: این کتاب، در سال ۱۰۹۵ ق، نوشته شده است و احتمالا مؤلف آن، عبد الصمد شریف بن موسی رضا امامی می‌باشد.
۳. شرح توحید مفضل: این شرح، از مؤلفی ناشناس به زبان فارسی نوشته شده است و در کتاب خانه ملک
تهران نسخه‌ای از آن موجود است.
۴. شرح توحید المفضل من امالی الامام الصادق علیه‌السّلام : شرحی است مفصل که توسط محمد بن صادق خلیلی نجفی، متوفی ۱۳۸۹ ق، به زبان عربی نوشته شده است و تا به حال چندین مرتبه به چاپ رسیده است. آخرین طبع این کتاب، در
سال ۱۳۸۴ ق، در مطبعة نعمان
نجف اشرف صورت گرفته است.
این چاپ، در چهار جلد می‌باشد.
۵. شرح توحید المفضل: این شرح را بهاء الدین، محمد بن سعید لاهیجی، به
زبان عربی نوشته است و نسخه‌ای از آن در کتاب خانه دانشگاه تهران نگه داری می‌شود.
۶. شرح توحید المفضل و ترجمته: این کتاب، اثری است از فخر الدین ترکستانی ما وراء نهری که در سال ۱۰۶۵ ق، می‌زیسته. او، یکی از مستبصرینی است که بعد از گرایش به
مذهب تشیع ، این کتاب را نوشته است. از این کتاب، نسخه‌های متعددی در کتاب خانه‌ها وجود دارد.
۷. ترجمه توحید مفضل: این کتاب، توسط کاظمی خلخالی، ترجمه و در سال ۱۴۰۳ ق، در تهران به چاپ رسیده است.
۸. ترجمه توحید مفضل: این ترجمه، از مؤلفی ناشناس در سال ۱۹۸۱ م، در نیویورک، توسط بنیاد مستضعفان به چاپ رسیده است.
۹. ترجمه حدیث مفضل: این ترجمه، توسط میرزا جلال الدین، محمد مجد الاشراف نوشته شده و نسخه‌ای از آن در کتاب خانه شاه چراغ شیراز موجود است.
۱۰. ترجمه توحید المفضل: این ترجمه، توسط محمد صالح بن باقر قزوینی، در قرن ۱۱، نوشته شده و نسخه‌ای از آن در کتاب خانه
آیت الله مرعشی نجفی و نسخه‌ای دیگر در کتاب خانه سپه سالار تهران موجود است.
۱۱. ترجمه توحید مفضل: این ترجمه، توسط محمد طاهر بن محمد حسین قمی شیرازی، متوفی ۱۰۹۸ ق، نوشته شده و نسخه‌ای از آن در دست نمی‌باشد.
۱۲. شگفتیهای آفرینش به زبان امام صادق علیه‌السّلام : این ترجمه، اثری است از نجف علی میرزایی متولد ۱۳۸۲ ق که در سال ۱۴۱۹ ق در
قم ، توسط انتشارات
هجرت به چاپ رسیده است.
نسخه‌های خطی متعددی از توحید مفضل به جای مانده است که برخی از آنها در
ایران و برخی دیگر در خارج از ایران، از جمله در
عراق نگه داری می‌شوند. آقا بزرگ تهرانی بعضی از این نسخ را دیده است که ظاهرا قدیمی‌ترین آنها متعلق به ۱۰۵۶ ق و به خط عبد الرزاق گیلانی نوشته شده است.
این کتاب، هم چنین چاپ‌های متعددی داشته است که عبارتند از:
۱. برای اولین بار در
تهران ، در سال ۱۲۹۴ ق، به صورت سنگی، در ۲۳۸ صفحه، به چاپ رسیده است.
۲. در سال ۱۳۳۰ ق، به اهتمام علی علاء الدین آلوسی با اسم کتاب التوحید للامام جعفر الصادق علیه‌السّلام ، در استانبول به چاپ رسیده است.
۳. در
نجف اشرف با تحقیق کاظم المظفر بدون تاریخ چاپ شده است.
۴. در سال ۱۳۷۶ ق، در
بیروت ، توسط انتشارات دار العباد للطباعة با تصحیح و تعلیق محمد عبد الرزاق حمزة، به چاپ رسیده است.
۵. در سال ۱۴۱۰ ق، در بیروت، توسط موسسة النور طبع شده است.
۶. در سال ۱۴۲۱ ق، در تهران، توسط انتشارات وزارت ارشاد اسلامی در ۲۴۶ صفحه، به چاپ رسیده است.
۷. نسخه موجود در برنامه: این نسخه، در سال ۱۴۰۴ ق، در بیروت، توسط موسسة الوفاء، با تعلیقات کاظم المظفر در ۱۲۸ صفحه، به چاپ رسیده است.
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصنفات شیعه: ترجمه و تلخیص الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۲، به اهتمام محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۷۳ ش.
(۳) ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم.
(۴) ابن طاووس، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، قم ۱۴۰۹.
(۵) ابن طاووس، کشف المحجة لثمرة المهجة، چاپ محمد حسون، قم ۱۳۷۵ ش.
(۶) عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی، تهران ۱۳۴۳ـ ۱۳۵۸ ش.
(۷) محمدتقی تستری، قاموس الرجال، تهران ۱۳۷۹ـ۱۳۹۱، ج ۱۲ـ۱۴: ملحقات، تهران: مکتبة الصدر.
(۸) احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی مدّظلّه العالی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ ش.
(۹) محمد بن حسن طوسی، کتاب الغیبة، تهران (۱۳۹۸).
(۱۰) ابوالفضل عرب زاده، فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیة اللّه العظمی گلپایگانی (قدس سره)، قم ۱۳۷۸ ش.
(۱۱) محمود فاضل، فهرست نسخه های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد مشهد، مشهد ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش.
(۱۲) محمد آصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ ش.
(۱۳) اتان کولبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ ش.
(۱۴) کلینی، الکافی.
(۱۵) عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲.
(۱۶) مجلسی، بحارالانوار.
(۱۷) مفضّل بن عمر، توحید مفضّل، ترجمه محمدباقر مجلسی، چاپ باقر بیدهندی، تهران ۱۳۷۹ ش.
(۱۸) محمد بن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، با ترجمه و شرح هاشم رسولی محلاتی، تهران (۱۳۴۶ ش).
(۱۹) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
سایت اندیشه قم دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «توحید مفضل»، شماره۴۰۰۶. نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
