توحید صفاتی (کلام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
توحید، یعنی یگانه دانستن خدا، یكی از مهم‌ترین محورهای تبلیغ و تعلیم
پیامبران الهی بوده است،
قرآن كریم آن جا كه برنامه تبلیغی پیامبرانی چون
نوح،
هود،
صالح و
شعیب را بازگو می‌كند یادآور می‌شود كه نخستین پیام آنان به
امت های خود این بود كه «اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ»
چنان‌كه یكی از اهداف
بعثت پیامبران را دعوت به
یکتا پرستی می‌داند: «وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی كُلِّ أُمَّهٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ»،
اهمیت ویژه این مسئله موجب شده است كه
متکلمان احیاناً آن را در فصلی جداگانه از دیگر
صفات الهی مطرح كنند.بحث درباره توحید از دو جهت ذاتی و صفاتی طرح می شود كه به تبیین توحید صفاتی می پردازیم.
توحید صفاتی دو معنا دارد:
الف.
خدا در
صفات بی‌همتاست، زیرا:
اولاً: صفات خدا از خود او است، و كسی آنها را به او نداده است.
ثانیاً:
صفات کمال او
غیرمتناهی و نامحدود است. و این هر دو،
مقتضا ی
واجب الوجود بالذات بودن خدا، و
غنا و بی‌نیازی
مطلق او است.
ب: صفات كمال و ذاتی خداوند عین
ذات اویند، یعنی گرچه از نظر
مفهوم مختلفند، ولی از نظر
مصداق متحدند، و به عبارت دیگر، چنین نیست كه ذات خداوند از یك جهت
عالم باشد، و از جهت دیگر
قادر و
مختار، بلكه
علم و
قدرت و
اختیار عین
حقیقت او می‌باشند، زیرا اگر صفات خدا زائد بر ذات و مغایر با یكدیگر باشند، در آن صورت نوعی
کثرت و
ترکیب و
محدودیت در
ذات الهی راه خواهد یافت، كه همگی در حق خداوند
محال‌اند.
و از طرفی، ذات در ایجاد موجودات و اعطای علم و قدرت به آنها به صفات خود نیازمند است، و آنها غیر ذات اویند، و نیازمند با
وجوب و غنای ذاتی خداوند منافات دارد.
وحدت ذات و صفات از نظر مصداق، و
تعدد و اختلاف آنها از نظر مفهوم را با دو مثال زیر توضیح می‌دهیم:
۱.
نفس انسان به خود عالم است، یعنی
علم حضوری دارد، در اینجا سه مفهوم علم، عالم و معلوم انتزاع می‌شود، در حالی كه مصداق همگی چیزی جز نفس نیست، یعنی نفس هم مصداق علم است، هم مصداق عالم، و هم مصداق معلوم.
۲. هر موجودی در مقایسه با خداوند هم
مخلوق است، هم معلوم و هم مقدور، پس در عین این كه
واقعیت یك چیز است، ولی مفاهیم مختلف از آن
اتنزاع می‌شود، البته در انتزاع مفاهیم مختلف از یك واقعیت
اعتبار ات مختلفی لحاظ می‌شوند، ولی این اعتبارات،
کثرت ذهنی دارند نه
کثرت واقعی.
انتزاع مفاهیم و صفات مختلف از ذات
بسیط خداوند نیز همین گونه است، بنابراین، نظریه زیادت صفات بر ذات و
مغایرت آنها با ذات كه
اهل سنت و
اشاعره معتقدند نادرست، و نظریه عینیت صفات با ذات كه
امامیه و
معتزله معتقدند درست و استوار است.
توحید صفاتی یعنی صفات خداوند عین ذات اوست و در خارج، ذات و صفات با یک وجود موجودند، همچنان که خود صفات عین یکدیگرند درباره ارتباط صفات الهی با ذات، اختلاف است. گروهی از معتزله قائل به نفی صفات و نیابت ذات از صفات‌اند و گروهی از اشاعره قائل به زیادت صفات بر ذات می‌باشند
امام خمینی با رد سخن اشاعره و
معتزله بر این باور است که هر دو گروه جانب افراط و تفریط را در پیش گرفته‌اند
و معتقد است صفات خداوند از جهت لفظ و مفهوم با یکدیگر متغایرند، اما از جهت مصداق هر یک عین دیگری و هم عین ذات‌اند امام خمینی در بیان عینیت و اتحاد صفات با یکدیگر بر این اعتقاد است که ازآنجاکه ثابت شد که صفات عین ذات‌اند، دیگر به اثبات این مطلب که تمام اوصاف با یکدیگر متحدند نیاز نیست، زیرا صفات حق بسیط است و هر وصفی که با ذات، متحد و عین او باشد با وصف دیگری که او نیز با ذات متحد و عین اوست، متحد خواهد بود.
این معنا مناط نتیجه دادن شکل اول است که باید حد وسط وصفی باشد که برای اصغر و اکبر قیاس ثابت باشد و طبق قاعده منطقی که تلاقی حد وسط با اصغر، تلاقی اکبر و اصغر را به دنبال دارد، در نتیجه وصفی که برای دو موصوف ثابت است، آن دو موصوف نیز برای یکدیگر ثابت خواهند بود، براین‌اساس وقتی‌که اوصاف در مصداق عین ذات‌اند همچنین در مصداق عین یکدیگر خواهند بود و هر یک با دیگری متحد خواهد بود.
ایشان اشکالات وارد بر قائلان به اتحاد مصداقی و اختلاف مفهومی صفات را بررسی کرده و بر این باور است که صفات متکثر کمالی، تمامشان موجود به ذات احدی و یگانه‌اند؛ یعنی اینکه ذات حق‌تعالی در وجود از صفتش متمایز و جدا نیست و هیچ صفتی از او، از صفات دیگر او متمایز و جدا نیست بلکه حق تعالی به نفس ذات خودش قادر است و به عین ذات خودش عالم است ازاین‌رو صفات واجب تعالی عین ذات اویند.
امام خمینی درباره اثبات توحید صفاتی دو دسته دلیل نقضی و حلی بیان کرده و معتقد است باتوجه‌به اینکه درحاق واقع تنها وجود اصیل است پس این کمالات باید عین وجود باشد و به‌هیچ‌وجه از آن جدایی نداشته باشد پس آنچه کمال است به یک اصل که حقیقت وجود است بازمی‌گردد.
در احادیثی كه از
ائمه اهل بیت ـ علیهم السلام ـ
روایت شده، توحید صفاتی مورد تأكید بسیار قرار گرفته، و
اعتقاد به زیادت صفات ذاتی خداوند بر ذات او مردود دانسته شده است.
امام علی ـ علیه السلام ـ نفی صفات زائد بر ذات را
کمال اخلاص در توحید دانسته فرموده است:
«و كمال توحیده الاخلاص له، و كمال الاخلاص له نفی الصفات عنه».
آنگاه افزوده است: لازمه اعتقاد به صفات زائد بر ذات اعتقاد، به نوعی
کثرت انگاری و تجزیه پذیری در ذات خداوندی است كه نشانه جهالت به ساحت و
مقام الوهی است.
«فمن وصف الله سبحانه فقد قرنه، و من قرنه فقد ثناه، و من ثناه فقد جزأه، و من جزأه فقد جهله؛
آن كس كه خداوند را به صفاتی (مغایر با ذات او)
توصیف كند، برای او قرین قائل شده است، و آن كسی كه برای او قرین قائل شود، او را دوگانه دانسته است. و آن كس كه به دوگانگی او قائل شود، ذات خدا را تجزیه پذیر دانسته، و آن كس كه چنین باوری داشته باشد، به خداوند
جهل ورزیده است.
بدیهی است مقصود از نفی صفات از خداوند صفات زائد بر ذات است، نه واقعیت صفات، زیرا نفی صفات كمال از خداوند محال است، و از طرفی، امام علی ـ علیه السلام ـ در سخنان بسیاری خداوند را به صفات كمال (چون علم، قدرت، اختیار، و...) توصیف كرده است.
امام حسن مجتبی ـ علیه السلام ـ فرموده است:
صفات خداوند از نظر واقعیت با یكدیگر اختلاف ندارند، زیرا اگر چنین باشد، ذات خداوند از نظر
کمالات وجودی متناهی و محدود خواهد بود: «و لا اختلاف صفه فیتناهی».
امام جواد ـ علیه السلام ـ فرموده است:
خداوند «
احدی المعنی» است و معانی و صفات كثیر و مختلف در ذات او راه ندارد: «انه واحد احدی المعنی، و لیس بصفات كثیره مختلفه».
از برخی روایات به دست می‌آید كه اعتقاد به صفات زائد بر ذات در عصر ائمه طاهرین ـ علیهم السلام ـ رواج داشته است تا آن جا كه برخی از
شیعیان نیز به آن گرایش داشته‌اند، و ائمه اهل بیت ـ علیهم السلام ـ با صراحت، آن را نادرست دانسته‌اند. دلایلی كه در روایات بر نادرستی این نظریه ذكر شده عبارت است از:
۱. اعتقاد به صفات زائد بر ذات، گونه‌ای
شرک (
شرک غیرصریح) است.
۲. این اعتقاد مستلزم
تشبیه گرایی است.
۳. با بساطت و
احدیت ذات اقدس الهی منافات دارد.
پیشوایان
کلام اشعری و
ماتریدی كه به زیادت صفات بر ذات خداوند قائلند، برای پاسخگویی به اشكالاتی كه بر این نظریه وارد شده است (خصوصاً اشكال تعدد قدما). فرمولی را به كار گرفته‌اند و آن این‌كه:
«لا یقال هی هو و لاغیره.
یعنی اگر چه صفات ذاتی خداوند زائد بر ذات او می‌باشند، ولی نه گفته می‌شود آنها عین ذات خدایند، و نه غیر ذات او هستند، یعنی هم نفی عینیت كرده‌اند و هم نفی غیریت.
ولی این فرمول، گذشته از این كه مشتمل بر
تناقض گویی است، مشكل را حل نخواهد كرد، زیرا هر گاه صفات زائد بر ذات دارای واقعیت باشند، یا
ممکن الوجود ند یا
واجب الوجود، فرض دوم با
توحید ذاتی منافات دارد، و در فرض نخست، واقعیت صفات،
معلول خواهد بود، اگر معلول غیر خداوند باشد، مستلزم نیازمندی خداوند به غیر او است كه محال است، و اگر معلول ذات خداوند باشد، فرض این است كه ذات، فاقد آن صفات است، و
فاقد كمال نمی‌تواند
معطی كمال باشد.
ذات نایافته از هستی بخش كی تواند كه شود هستی بخش
•
سایت اندیشه قم. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
