تنقیح المقال فی علم الرجال
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تنقیح المقال اثری جامع در
علم رجال به عربی، تألیف
شیخ
عبدالله مامقانی، (م ۱۳۵۱ ق)،
عالم و
فقیه امامی قرن سیزدهم و چهاردهم می‌باشد.
تنقیح المقال (عنوان مشهور تنقیح المقال فی احوال الرجال یا تنقیح المقال فی علم الرجال)، شامل مقدمه، متن اصلی و خاتمه است. مقدمه، که دارای چهار مقام است، مشتمل است بر تعریف و بیان موضوع و جایگاه علم رجال و سی فایده از
اصول و
قواعد این علم. خاتمه نیز شامل ده بخش در همین اصول و قواعد است. متن اصلی به چهار فصل اسماء، القاب، کنیه‌ها و نامهای زنانِ راویِ حدیث تقسیم شده است. در هر یک از این فصول، راویان به ترتیب الفبا و با شماره ذکر شده‌اند. پس از ذکر نام هر
راوی، ضبط و تلفظ صحیح نام، به همراه نسب و همچنین آرا و اقوال رجالیِ موجود درباره راوی و در صورت نیاز تمیز وی از نامهای مشابه و مشترک عرضه گردیده و در نهایت نتیجه گیری شده است.
جلد اول کتاب دارای مقدمه‌ای است که مؤلف در آن به چند مطلب اساسی پرداخته است؛ مباحثی همچون: تعریف
علم رجال،موضوع آن، دلیل حاجت به این
علم و فواید آن (که حدود ۲۹ فایده ذکر می شود.) در جلد دوم تا جلد ششم نام
راویان به ترتیب حروف الفبا ذکر شده است. مؤلف، جلد ششم کتاب خود را به القاب و کنیه های روات اختصاص داده و در انتهای آن مطلبی تحت عنوان «خاتمه» آورده و ده فایده را ذکر کرده است.
کتاب حاضر از مسبوط‌ترین کتاب های رجالی می‌باشد که در آن
تراجم هر
صحابه،
تابعین و سایر
اصحاب ائمه و غیر آنها تا
قرن چهارم را ذکر کرده است.
این کتاب را گسترده ترین کتاب رجالی
شیعه امامیه و بلکه مفصّل‌ترین
اثر در
علم رجال دانسته اند.
در این کتاب، شرح حال
صحابه و تابعین و
اصحاب ائمه علیهم‌السلام و دیگر راویان تا قرن چهارم، و اندکی از عالمان حدیث و مشایخ
اجازه و مؤلفان مشهور در زمینه
علم رجال درج شده است.
تعلیقات مؤلف در حواشی کتاب و نیز بخش «خاتمة الخاتمه»، شامل استدراکات رجالی وی بر کتاب است. تعداد رجال ذکر شده در کتاب، مجموعاً به ۳۰۷، ۱۶ تن می‌رسد که از این تعداد، ۳۲۸، ۱ تن ثقه، ۶۶۵، ۱ تن حَسَن، ۴۶ تن
موثق و بقیه ضعیف،
مجهول یا
مهمل معرفی شده‌اند.
از ویژگیهای مهم این
اثر، وجود فهرستی با عنوان «نتائج التنقیح فی تمییزالسقیم من الصحیح «در ابتدای کتاب است. این فهرست مفصّل در بر دارنده اوصاف راویان (ثقه، حسن، موثّق، مجهول، مهمل و موارد خاص) در مقابل نام هر راوی است و در حکم چکیده آرای مؤلف در مورد رجال مذکور در کتاب است. ترتیب الفبایی فهرست و تطابق شماره گذاری آن با متن اصلی، بر کارآمدی آن در مراجعات سریع افزوده است.
از نکات شایان توجه این کتاب، گستردگی و جامعیت آن با توجه به مدت کوتاه تألیف و تصحیح و چاپ است، تا آن‌جا که این امر را
خرق عادت و از تأییدات خاص الهی بر شمرده‌اند.
مامقانی تألیف این آخرین اثر خود را در نیمه
مرداد ۱۳۰۸ آغاز نمود و تا هنگام
وفات (۱۳۱۱ ش) با
عشق و علاقه فراوان، همه وقت خود را صرف این کار ساخت و در
مهر ۱۳۱۰ نگارش و بازبینی آن را به پایان رساند. بخشی از این مجموعه، با توجه به تاریخهای مذکور در صفحه عنوان و خاتمه مجلدات چاپ سنگی، در زمان
حیات مؤلف و تحت نظارت وی چاپ شد و قسمتی دیگر پس از درگذشت او منتشر گردید.
مؤلف در این مدت کوتاه، به اهمّ کتب رجال و شرح حالهای معتبر
شیعه مراجعه نموده، آرا و اقوال علمای قدیم و جدید را آورده و به تعبیر خود، اهل تحقیق را از مراجعه به کتب پیشین بی‌نیاز ساخته است. همچنین از کتب رجالی
اهل سنّت، بویژه اُسدالغابة فی معرفة الصحابة، بهره برده است.
برخی از صاحب نظران این اثر را ستوده‌اند.
برخی نیز از آن
انتقاد کرده‌اند؛ امین
با وجود بر شمردن این کتاب در میان مآخذ اعیان الشیعة، آن را پر اشتباه معرفی کرده و آقابزرگ طهرانی
در کنار ستایش از این اثر و مؤلف آن، آن را نیازمند تنقیح و بازنگری دانسته است.
محمدتقی شوشتری (متوفی ۱۳۷۴ ش)، با آن‌که این کتاب را بهترین و متقن‌ترین تألیف رجالی از نظر جامعیت و گردآوری اقوال رجالیان برشمرده، بیش از دیگران از آن انتقاد کرده است.
وی ابتدا نقدها و تعلیقات خود را در حاشیه نسخه‌ای از این کتاب که در اختیارش بود، یادداشت می‌کرد، سپس آنها را مستقلاً نگاشت که به
قاموس الرجال،
شهرت یافت و با همین عنوان به چاپ رسید.
گفتنی است برخی با وجود همه ارزشهای قاموس الرجال، بر لحن تند و بعضی عبارات نامناسب این کتاب خرده گرفته و آن را نقطه ضعف این اثر بر شمرده‌اند.
این کتاب، در سه جلد رحلی به خط
احمد نجفی زنجانی در
نجف اشرف به چاپ رسیده است.
هم چنین این کتاب با تحقیق و تعلیق فرزندش
آیت الله حاج شیخ محیی الدین مامقانی در حال چاپ است که تاکنون ۱۰ جلد آن به چاپ رسیده است.
تنقیح المقال، به همراه فهرست «نتائج التنقیح فی تمییز السقیم من الصحیح «و کتاب مقباس الهدایة فی علم الدرایة، اثر دیگر مؤلف، مجموعاً در سه جلد رحلی، در نجف چاپ سنگی شد. چاپ جدید این کتاب با استدراک و تعلیقات فرزند مؤلف، محیی الدین مامقانی از ۱۴۲۳ در قم آغاز و برخی مجلدات آن چاپ شده است.
(۱) آقابزرگ طهرانی الذریعه.
(۲) جعفربن باقر آل محبوبه، ماضی النّجف و حاضرها، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۳) امین، اعیان الشیعة.
(۴) محمدتقی تستری، «آیت الله علامه حاج شیخ محمدتقی شیخ (شوشتری) : رجالی عظیم معاصر» (مصاحبه)، کیهان فرهنگی، سال ۲، ش ۱ (فروردین ۱۳۶۴).
(۵) محمدتقی تستری، قاموس الرجال، قم ۱۴۱۰.
(۶) محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء والادباء، قم ۱۴۰۵.
(۷) موسی شبیری زنجانی، «قاموس الرجال و صاحب آن» (مصاحبه)، کیهان فرهنگی، سال ۲، ش ۱ (فروردین ۱۳۶۴).
(۸) عبدالهادی فضلی، اصول علم الرجال، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۹) محمدعلی قاضی طباطبائی، تحقیق درباره روز اربعین حضرت سیّدالشّهداء علیه الاف التّحیة والثّناء، تبریز ۱۳۵۲ ش.
(۱۰) عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تنقیح المقال فی علم الرجال»، شماره۳۹۴۰. سایت اندیشه قم
