تنبک
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تنبک، از سازهای کوبه ایِ پوستی که بدنه آن بیش‌تر از
چوب ساخته می‌شود. انواع این ساز، با شیوه های گوناگونِ اجرا، در کشورهای عربی و
ایران و
افغانستان و
ترکیه رایج است.
نام این ساز در منابع به صورتهای تُمبَک، تُبتَک، تُنبیک، تنبوک، دُنبک، دُمبرک، دُمبُلک، تُبنُک، دُمبک، خُنبَک و تینبَک نیز آمده است.
امروزه آن را «ضرب» نیز می‌نامند، اما معلوم نیست این نام از چه زمانی متداول شده است.
به عقیده ابوالحسن صبا (متوفی ۱۳۳۶ ش)،
واژه تمبک از تُم (صدای ناحیه مرکزی
پوست) و بَک (صدای ناحیه کناری پوست) تشکیل شده است. برخی این واژه را صورت تغییریافته خُنبَک یا خُمَک به معنای خُم کوچک می‌دانند.
قدیمترین متنی که در آن نام این ساز آمده، یادگار زریران (تألیف حدود قرن ششم میلادی)
است. در کتاب خسرو قبادان و ریدک نیز دنبک زن در ردیف خنیاگران ذکر شده است.
به نوشته فروغ
تنبکِ دوره ساسانی ظاهراً شبیه تنبکهای امروزی بوده است.
در قدیم بدنه تنبک را از
چوب،
سفال و گاه
فلز می‌ساختند. امروزه برای ساخت آن از نئوپان و پلاستیک نیز استفاده می‌کنند، اما بیش‌تر تنبکها از چوب ساخته می‌شوند.
بهترین نوع چوب برای آن، چوبِ تنه کهنه درخت گردوست که به اصطلاح سازندگان ساز، «سایه خواب» شده و شیره نباتی آن خارج شده باشد.
اجزای تنبک عبارت‌اند از: دوره یا دهانه بزرگ که روی آن
پوست کشیده می‌شود، تنه، نفیر یا گلویی، کالیبر یا دهانه کوچک.
تنه را گاه خاتم کاری می‌کنند و گاه روی تنه شیارهایی می‌دهند تا هنگام نوازندگی، به کمک آن‌ها صداهای مطلوب ایجاد شود.
برای نواختن تنبک، پای چپ را جلوتر از پای راست و کمی بالاتر قرار می‌دهند. اگر از زیرپایی استفاده شود، پای چپ خودبه خود بالاتر قرار می‌گیرد.
دست راست را از
آرنج خم می‌کنند و مچ راست را به موازاتِ پوست، روی تنبک می‌گذارند.
مچ دست چپ عقبتر از دهانه بزرگ و
ساعد چپ روی دهانه بزرگ تنبک قرار می‌گیرد. حرکت دستها روی تنبک باید راحت و بدون انقباض باشد.
فنون اصلی نوازندگی تنبک عبارت‌اند از: پِلَنگ، ریزپلنگ، ریز، ریز شلاقی، پیش ریز، اشاره، ریزناخنی، روچوب و گرفته. گاه نوازندگان استاد، به فراخور معلومات و تجربه خود، فنهایی نیز ابداع می‌کنند.
در میان اهل فتوت و لوطیها، لوطیهای تنبک به دوش دسته خاصی بودند که در اعیاد و جشنها به میان مردم می‌رفتند و ساز می‌زدند.
این ساز در
ورزش باستانی ایران جایگاه خاصی دارد و در زورخانه‌ها برای تنظیم حرکات ورزشی و تشجیع و ترغیب ورزشکاران به کار می‌رود.
تنبکِ تعلیم، نوع کوچکی از این ساز است که مخصوص آموزش به ورزشکاران مبتدی در
زورخانه است.
روح اللّه خالقی
تنبک را پایه وزن در
موسیقی ایرانی می‌داند. به گفته او، خوانندگانِ با استعداد، اول با این ساز آشنا شده اند، سپس وزنهای گوناگون را شناخته و ضمن نواختن تنبک از عهده خواندن نغمه های موزون برآمده اند.
در موسیقی امروز ایران، تنبک به عنوان ساز تک نواز و گروه نواز به کار می‌رود، ولی ابعاد تنبک تک نواز با تنبک گروه نواز، که در ارکستر استفاده می‌شود، تفاوت دارد.
نوازنده بزرگ معاصر، حسین تهرانی (متوفی ۱۳۵۲ ش)، در شیوه های موروثی تنبک نوازی ــ که تا اواخر دوره
قاجار رواج داشت ــ تغییرات کلی به وجود آورد و روش امروزیِ تنبک نوازی، حاصل کوششها و ابداعات اوست. ابوالحسن صبا نظام نت نویسی را برای تنبک ابداع کرد و بعدها، نوازندگان دیگری، نظامهای متفاوتی برای نت نویسی تنبک ایجاد کردند.
(۱) حسین پرتوبیضایی، تاریخ ورزش باستانی ایران: زورخانه، ( تهران ) ۱۳۳۷ش؛
(۲) حسین بن محمد ابراهیم تحویلدار، جغرافیای اصفهان، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۲ ش؛
(۳) نصرت اللّه حدادی، فرهنگنامه موسیقی ایران، تهران ۱۳۷۶ ش؛
(۴) فریدون حلمی، مرکز تنبکستان، تهران، مصاحبه، تیر ۱۳۷۸؛
(۵) روح اللّه خالقی، سرگذشت موسیقی ایران، بخش ۱، تهران ۱۳۵۳ ش؛
(۶) خسرو قبادان و ریدک وی، در محمد معین، مجموعه مقالات، به کوشش مهدخت معین، ج ۱، تهران ۱۳۶۴ ش؛
(۷) ساسان سپنتا، چشم انداز موسیقی ایران، تهران ۱۳۶۹ ش؛
(۸) مهدی ستایشگر، واژه نامه موسیقی ایران زمین، ج ۱، تهران ۱۳۷۴ ش؛
(۹) ابوالحسن صبا، موسیقی نامه ی صبا: مجموعه آثار قلمی و گفتاری استاد ابوالحسن صبا، گردآوری و تنظیم و حاشیه نویسی از سیدعلیرضا میرعلی نقی: «تنبک »، تهران ۱۳۸۱ ش؛
(۱۰) مهدی فروغ، نفوذ علمی و عملی موسیقی ایرانی در کشورهای دیگر، تهران ۱۳۵۴ ش؛
(۱۱) حسینعلی ملاح، فرهنگ سازها، تهران ۱۳۷۶ ش؛
(۱۲) یادگار زریران، متن پهلوی با ترجمه فارسی و آوانویسی لاتین و سنجش آن با شاهنامه از یحیی ماهیار نوابی، تهران: اساطیر، ۱۳۷۴ ش؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تنبک»، شماره۳۹۱۶.
