• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تمییز اعداد

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تمییز اعداد،
[۱] النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۲۵.    
از مجموعه مباحث "تمییز" است که به صورت جداگانه مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ از‌این‌رو به خواننده‌ی محترم توصیه می‌شود جهت فهم مطالب این نوشتار و شناخت جایگاه و اهمیت عنوان آن به مدخل تمییز (نحو) و مطالب مذکور در آن مراجعه کند.


اعداد، الفاظ مبهمی هستند که نیاز به تفسیر و رفع ابهام دارند و این رفع ابهام ممکن است با تمییز و غیر آن صورت گیرد. بحث از تفسیر و رفع ابهام عدد با توجه به اینکه عدد بر دو گونه "عدد صریح" و "عدد کنایی" است، در دو بخش مورد بررسی قرار می‌گیرد:

عدد در این نوع، اسمی است که به صراحت بر کمیت، ترتیب و یا نسبت اشیاء معدود و قابل شمارش دلالت دارد.
[۲] بداءة النحو، الصفایی البوشهری، غلام‌علی، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵ ه.ش، چاپ اول، ص۳۳۹.
تفسیرکننده (مفسِّر) و رفع‌کننده ابهام در عدد صریح بر سه گونه است:

۲.۱ - مفرد و منصوب

در برخی موارد تمییز مفرد و منصوب از عدد صریح، رفع ابهام می‌کند:

۲.۱.۱ - اعداد مرکب

[۳] النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۲۰؛ از عدد یازده تا عدد نوزده را اعداد مرکب گویند.    
[۴] النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۲۵.    
مانند: «وَ بَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقیباً»؛ «و از آنها، دوازده نقیب (سرپرست‌) برانگیختیم».
[۵] مائده (۵)، آیه ۱۲.    
در این آیه شریفه "اثْنَیْ عَشَرَ" از اعداد مرکب بوده که توسط تمییز مفرد منصوب (نَقیبا) تفسیر شده است.

۲.۱.۲ - اعداد معطوف

[۶] النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۲۳؛ اعداد معطوف در میان اعداد عقود محصور شده‌اند به عنوان مثال اعدادی که میان بیست و سی یا میان سی و چهل یا... قرار گرفته‌اند.    
مانند: « إِنَّ هذا أَخی‌ لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً»؛ «این برادر من است و او نود و نه میش دارد».
[۷] ص (۳۸)، آیه ۲۳.    
در این آیه شریفه "تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ" از اعداد معطوف بوده که توسط تمییز مفرد منصوب (نَعْجَةً) تفسیر شده است.

۲.۱.۳ - اعداد عقود

[۸] النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۲۲؛ اعداد عقود عبارتند از:عشرون، ثلاثون، اربعون، خمسون، ستّون، سبعون، ثمانون و تسعون.    
[۹] النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۱۹.    
مانند: «وَ واعَدْنا مُوسی‌ ثَلاثینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعینَ لَیْلَة»؛ «و ما با موسی، سی شب وعده گذاشتیم سپس آن را با ده شب (دیگر) تکمیل نمودیم به این ترتیب، میعاد پروردگارش (با او)، چهل شب تمام شد».
[۱۰] اعراف (۷)، آیه ۱۴۲.    
در این آیه شریفه "ثَلاثینَ" و "أَرْبَعینَ" از اعداد عقود بوده که توسط تمییز مفرد منصوب (لَیْلَةً) تفسیر شده است.
[۱۱] جامع الدروس العربیّة، الغلایینی، مصطفی، ص۴۶۸.
[۱۲] جامع الدروس العربیّة، الغلایینی، مصطفی، ج۳، ص۱۱۶ تا ۱۱۸.    


۲.۲ - جمع و مجرور

از عدد "ثلاثة" تا "عشرة" در اعداد مفرد
[۱۳] النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۲۵؛ از یک تا ده اعداد مفرد هستند که عدد یک و دو به مفسر نیاز ندارند و عدد سه تا ده مفسرشان جمع و مجرور است.    
مفسر جمع و به جهت اضافه، مجرور بوده و از جهت مذکر و مؤنّث بودن، مخالف عدد است؛
[۱۴] جامع الدروس العربیّة، الغلایینی، مصطفی، ج۳، ص۱۱۶ تا ۱۱۸.    

مانند: «سَخَّرَها عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُوماً»؛ «(خداوند) این تندباد بنیان‌کن را هفت شب و هشت روز پی در پی بر آنها مسلّط ساخت».
[۱۵] حاقه (۶۹)، آیه ۷.    
در این آیه شریفه "سَبْعَ" و "ثَمانِیَةَ" از اعداد مفرد بوده که توسط مفسِّر جمع و مجرور ("لَیالٍ" و "أَیَّامٍ") تفسیر شده‌اند.

۲.۳ - مفرد و مجرور

"المأة"، "الألف"، مثنای این دو
[۱۶] "مأتان" و "الفان".
، جمع این دو
[۱۷] "مئات"، "مئون"، "ألوف" و "آلاف".
، "الملیون" و "الملیار" از اعداد مفرد هستند که برای مذکر و مؤنث یکسان بوده و مفسِر آنها مفرد و مجرور است؛
[۱۸] بداءة النحو، الصفایی البوشهری، غلام‌علی، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵ ه.ش، چاپ اول، ص۳۴۰.
مانند: «فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ»؛ « خدا او را یکصد سال میراند».
[۱۹] بقره (۲)، آیه ۲۶۱.    
در این آیه شریفه "مِائَة" از اعداد مفرد بوده که توسط مفسر مفرد و مجرور (عام) تفسیر شده است.

اعداد کنایی، الفاظ مخصوصی هستند که از عدد کنایه آورده می‌شوند
[۲۰] حاشیة الصبان علی شرح الأشمونی علی ألفیة ابن مالک، الصبان، محمد بن علی، ج۲، ص۲۹۵ و ۲۹۳.    
و عبارتند از: "کَم"، "کأیِّن"، "کذا"، "بِضع" و "بِضعة" و "نَیِّف".
[۲۱] بداءة النحو، الصفایی البوشهری، غلام‌علی، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵ ه.ش، چاپ اول، ص۳۴۳.
در ادامه به نحو مستقل به مفسِّر هر یک از این اعداد اشاره می‌شود:

۳.۱ - کم

"کم" بر دو قسم "کم استفهامی" و "کم خبری" بوده که در ادامه به مفسِّر هر یک اشاره می‌شود:

۳.۱.۱ - أ. کَم استفهامی

[۲۲] حاشیة الصبان علی شرح الأشمونی علی ألفیة ابن مالک، الصبان، محمد بن علی، ج۲، ص۲۹۵؛ "کَم استفهامی" به معنای عدد است و با آن از کمیّت چیزی سؤال می‌شود.    

مفسِّر "کَم استفهامی" بر دو گونه است:
۱. مفرد و منصوب؛
[۲۳] شرح شذور الذهب فی معرفة کلام العرب، ابن هشام، عبدالله بن یوسف، ص۴۶۵.    
مانند: «کَم عبداً مَلَکتَ»؛ در این مثال "کَم" استفهامی توسط مفسِّر مفرد و منصوب (عبداً) تفسیر شده است.
۲. مفرد و مجرور
[۲۴] شرح الرضی علی کافیة ابن الحاجب، الرضی، محمد بن الحسن الاسترآبادی، ج ۳، ص ۱۵۴؛ دلیل جرّ مفسِّر، اضافه شدن "کَم" به آن و یا به جهت حرف جر "مِن" مقدر است.    
و این تنها در صورتی که "کَم" به حرف جرّ، مجرور شده باشد، جایز است؛
[۲۵] شرح الرضی علی کافیة ابن الحاجب، الرضی، محمد بن الحسن الاسترآبادی، ج ۳، ص ۱۵۴.    
مانند: «علی کَم جذعٍ بُنی بیتک»؛ در این مثال "کَم" استفهامی با حرف جرّ "علی" مجرور شده و توسط مفسِّر مفرد و مجرور (جذعٍ) تفسیر شده است.

۳.۱.۲ - کَم خبریّة

[۲۶] جامع الدروس العربیّة، الغلایینی، مصطفی، ج۳، ص۱۱۸ تا ۱۲۱.    
[۲۷] حاشیة الصبان علی شرح الأشمونی علی ألفیة ابن مالک، الصبان، محمد بن علی، ج۲، ص۲۹۵؛ "کَم خبریّة" به معنای عدد کثیر است.    

مفسِّر "کَم خبریّة" بر چهارگونه است:
۱. مفرد و مجرور به اضافه؛
[۲۸] البهجة المرضیّة فی شرح الألفیة، عبدالرحمن بن أبی‌بکر؛ دارالحکمة، ۱۳۷۶ه.ش، چاپ چهارم، ص ۳۵۹.
مانند: «کَم أجیرٍ فی بیت أبی»؛ در این مثال "کَم" خبری توسّط مفسِّر مفرد و مجرور به اضافه (أجیرٍ) تفسیر شده است.
۲. جمع و مجرور به اضافه؛
[۲۹] الفوائد الضیائیة، الجامی، عبدالرحمن بن أحمد؛ بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ ه.ق، چاپ اول، ج۲، ص۸۹.
مانند: «کَم کُتبٍ لی»؛ در این مثال "کَم" خبری توسط مفسِّر جمع و مجرور به اضافه (کُتبٍ) تفسیر شده است.
۳. مفرد و مجرور به "مِن"؛
[۳۰] جامع الدروس العربیّة، الغلایینی، مصطفی، ج۳، ص۱۱۶ تا ۱۱۸.    
مانند: «کَم مِن مرَّةٍ شاهدتهُ»؛ در این مثال "کَم" خبری توسط مفسِّر مفرد و مجرور به "مِن" (مرَّةٍ) تفسیر شده است.
۴. مفرد و منصوب؛
[۳۱] شرح الرضی علی کافیة ابن الحاجب، الرضی، محمد بن الحسن الاسترآبادی، ج ۳، ص ۱۵۴.    
مانند: «کَم عَمةً لَکَ یَا جَریرُ و خَالةً فَدْعَاءُ قَدْ حلَبَتْ علیَّ عِشَارِی»؛ در این مثال "کَم" خبری توسط تمییز مفرد و منصوب (عَمةً) تفسیر شده است.

۳.۲ - کَأیّن

[۳۲] حاشیة الصبان علی شرح الأشمونی علی ألفیة ابن مالک، الصبان، محمد بن علی، ج۴، ص۱۵۲۷ و ۱۵۲۸؛ "کَأیّن" از نظر معنا مانند "کَم خبریّة" و از کاف تشبیه و "أیّ" منوّن ترکیب شده است.

مفسِّر "کَأیّن" بر دو گونه است:
۱. مفرد و مجرور به "مِن"؛
[۳۳] جامع الدروس العربیّة، الغلایینی، مصطفی، ج۳، ص۱۲۲ و ۱۲۳.    
مانند: «وَ کَأَیِّنْ مِنْ آیَةٍ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْها»؛ «و چه بسیار نشانه‌ای (از خدا) در آسمان‌ها و زمین که آنها از کنارش می‌گذرند».
[۳۴] یوسف (۱۲)، آیه ۱۰۵.    
در این مثال "کَأیّن" توسّط مفسِّر مفرد و مجرور به "مِن" (آیَة) تفسیر شده است.
۲. مفرد و منصوب؛
[۳۵] النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۸۱.    
[۳۶] النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۴۳۵.
مانند: «...فکأیِّن آلِماً حُمَّ...»؛ در این مثال "کَأیّن" توسط تمییز مفرد و منصوب (آلِما) تفسیر شده است.

۳.۳ - کذا

[۳۷] الفوائد الضیائیة، الجامی، عبدالرحمن بن أحمد؛ بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ ه.ق، چاپ اول، ج۲، ص۸۷؛ "کذا" از کاف تشبیه و اسم اشاره (ذا) ترکیب شده و مجموع آن دو به منزله یک کلمه است و به معنای "کَم" می‌باشد.

مفسِّر "کذا" مفرد و منصوب است؛
[۳۸] جامع الدروس العربیّة، الغلایینی، مصطفی، ج۳، ص۱۲۳.    
مانند: «اشتَرَیتُ کذا و کذا کتاباً»؛ در این مثال "کذا" توسط تمییز مفرد و منصوب (کتاباً) تفسیر شده است.
مجرور شدن مفسِّر "کذا" به حرف جرّ "من" به اتفاق عالمان نحو جایز نیست؛ اما بعضی
[۳۹] همچون کوفیین.
جرّ آن را به سبب اضافه در صورت عدم تکرار و عطف نشدن، جایز دانسته‌اند؛ همچون "کذا ثوبٍ" و "کذا أثوابٍ".
[۴۰] مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، ابن هشام، عبدالله بن یوسف، ج۱، ص۲۴۸.    


۳.۴ - بِضع و بِضعَة

[۴۱] بداءة النحو، الصفایی البوشهری، غلام‌علی، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵ ه.ش، چاپ اول، ص۳۴۳؛ "بضع و بضعة" برای کنایه از عدد سه تا نه به کار می‌روند و به عدد مفرد ملحق می‌شوند و احکام عدد مفرد در آن نیز جاری می‌شود.
مفسِّر "بِضع" و "بِضعَة" جمع و مجرور است؛
[۴۲] النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۳۱.    
[۴۳] النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۳۹۳، پ۳.
مانند: « غُلِبَتِ الرُّومُ• فی‌ أَدْنَی الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ• فی‌ بِضْعِ سِنین»؛ «رومیان مغلوب شدند! • (و این شکست) در سرزمین نزدیکی رخ داد اما آنان پس از (این) مغلوبیت به‌زودی غلبه خواهند کرد... • در چند سال»
[۴۴] روم (۳۰)، آیه ۲ تا ۴.    

در این آیه شریفه "بِضع" توسّط مفسِّر جمع و مجرور (سِنین) تفسیر شده است.

۳.۵ - نیّف

[۴۵] النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۲۳؛ "نیِّف" برای کنایه از عدد یک تا نه و بعد از عدد عقود به صورت عطف بر آن و همیشه به صورت مذکر به کار می‌رود.    
[۴۶] النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۳۹۷، پ۳.

مفسِّر "نیّف" مفرد و منصوب است؛
[۴۷] النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۲۳.    
[۴۸] النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۳۹۷، پ۳.
مانند: «ثلاثونَ و نیِّف رجلاً»؛ در این مثال "نیّف" توسط تمییز مفرد و منصوب (رجلاً) تفسیر شده است.

۱. ↑ النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۲۵.    
۲. ↑ بداءة النحو، الصفایی البوشهری، غلام‌علی، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵ ه.ش، چاپ اول، ص۳۳۹.
۳. ↑ النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۲۰؛ از عدد یازده تا عدد نوزده را اعداد مرکب گویند.    
۴. ↑ النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۲۵.    
۵. ↑ مائده (۵)، آیه ۱۲.    
۶. ↑ النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۲۳؛ اعداد معطوف در میان اعداد عقود محصور شده‌اند به عنوان مثال اعدادی که میان بیست و سی یا میان سی و چهل یا... قرار گرفته‌اند.    
۷. ↑ ص (۳۸)، آیه ۲۳.    
۸. ↑ النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۲۲؛ اعداد عقود عبارتند از:عشرون، ثلاثون، اربعون، خمسون، ستّون، سبعون، ثمانون و تسعون.    
۹. ↑ النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۱۹.    
۱۰. ↑ اعراف (۷)، آیه ۱۴۲.    
۱۱. ↑ جامع الدروس العربیّة، الغلایینی، مصطفی، ص۴۶۸.
۱۲. ↑ جامع الدروس العربیّة، الغلایینی، مصطفی، ج۳، ص۱۱۶ تا ۱۱۸.    
۱۳. ↑ النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۲۵؛ از یک تا ده اعداد مفرد هستند که عدد یک و دو به مفسر نیاز ندارند و عدد سه تا ده مفسرشان جمع و مجرور است.    
۱۴. ↑ جامع الدروس العربیّة، الغلایینی، مصطفی، ج۳، ص۱۱۶ تا ۱۱۸.    
۱۵. ↑ حاقه (۶۹)، آیه ۷.    
۱۶. ↑ "مأتان" و "الفان".
۱۷. ↑ "مئات"، "مئون"، "ألوف" و "آلاف".
۱۸. ↑ بداءة النحو، الصفایی البوشهری، غلام‌علی، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵ ه.ش، چاپ اول، ص۳۴۰.
۱۹. ↑ بقره (۲)، آیه ۲۶۱.    
۲۰. ↑ حاشیة الصبان علی شرح الأشمونی علی ألفیة ابن مالک، الصبان، محمد بن علی، ج۲، ص۲۹۵ و ۲۹۳.    
۲۱. ↑ بداءة النحو، الصفایی البوشهری، غلام‌علی، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵ ه.ش، چاپ اول، ص۳۴۳.
۲۲. ↑ حاشیة الصبان علی شرح الأشمونی علی ألفیة ابن مالک، الصبان، محمد بن علی، ج۲، ص۲۹۵؛ "کَم استفهامی" به معنای عدد است و با آن از کمیّت چیزی سؤال می‌شود.    
۲۳. ↑ شرح شذور الذهب فی معرفة کلام العرب، ابن هشام، عبدالله بن یوسف، ص۴۶۵.    
۲۴. ↑ شرح الرضی علی کافیة ابن الحاجب، الرضی، محمد بن الحسن الاسترآبادی، ج ۳، ص ۱۵۴؛ دلیل جرّ مفسِّر، اضافه شدن "کَم" به آن و یا به جهت حرف جر "مِن" مقدر است.    
۲۵. ↑ شرح الرضی علی کافیة ابن الحاجب، الرضی، محمد بن الحسن الاسترآبادی، ج ۳، ص ۱۵۴.    
۲۶. ↑ جامع الدروس العربیّة، الغلایینی، مصطفی، ج۳، ص۱۱۸ تا ۱۲۱.    
۲۷. ↑ حاشیة الصبان علی شرح الأشمونی علی ألفیة ابن مالک، الصبان، محمد بن علی، ج۲، ص۲۹۵؛ "کَم خبریّة" به معنای عدد کثیر است.    
۲۸. ↑ البهجة المرضیّة فی شرح الألفیة، عبدالرحمن بن أبی‌بکر؛ دارالحکمة، ۱۳۷۶ه.ش، چاپ چهارم، ص ۳۵۹.
۲۹. ↑ الفوائد الضیائیة، الجامی، عبدالرحمن بن أحمد؛ بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ ه.ق، چاپ اول، ج۲، ص۸۹.
۳۰. ↑ جامع الدروس العربیّة، الغلایینی، مصطفی، ج۳، ص۱۱۶ تا ۱۱۸.    
۳۱. ↑ شرح الرضی علی کافیة ابن الحاجب، الرضی، محمد بن الحسن الاسترآبادی، ج ۳، ص ۱۵۴.    
۳۲. ↑ حاشیة الصبان علی شرح الأشمونی علی ألفیة ابن مالک، الصبان، محمد بن علی، ج۴، ص۱۵۲۷ و ۱۵۲۸؛ "کَأیّن" از نظر معنا مانند "کَم خبریّة" و از کاف تشبیه و "أیّ" منوّن ترکیب شده است.
۳۳. ↑ جامع الدروس العربیّة، الغلایینی، مصطفی، ج۳، ص۱۲۲ و ۱۲۳.    
۳۴. ↑ یوسف (۱۲)، آیه ۱۰۵.    
۳۵. ↑ النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۸۱.    
۳۶. ↑ النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۴۳۵.
۳۷. ↑ الفوائد الضیائیة، الجامی، عبدالرحمن بن أحمد؛ بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ ه.ق، چاپ اول، ج۲، ص۸۷؛ "کذا" از کاف تشبیه و اسم اشاره (ذا) ترکیب شده و مجموع آن دو به منزله یک کلمه است و به معنای "کَم" می‌باشد.
۳۸. ↑ جامع الدروس العربیّة، الغلایینی، مصطفی، ج۳، ص۱۲۳.    
۳۹. ↑ همچون کوفیین.
۴۰. ↑ مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، ابن هشام، عبدالله بن یوسف، ج۱، ص۲۴۸.    
۴۱. ↑ بداءة النحو، الصفایی البوشهری، غلام‌علی، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵ ه.ش، چاپ اول، ص۳۴۳؛ "بضع و بضعة" برای کنایه از عدد سه تا نه به کار می‌روند و به عدد مفرد ملحق می‌شوند و احکام عدد مفرد در آن نیز جاری می‌شود.
۴۲. ↑ النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۳۱.    
۴۳. ↑ النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۳۹۳، پ۳.
۴۴. ↑ روم (۳۰)، آیه ۲ تا ۴.    
۴۵. ↑ النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۲۳؛ "نیِّف" برای کنایه از عدد یک تا نه و بعد از عدد عقود به صورت عطف بر آن و همیشه به صورت مذکر به کار می‌رود.    
۴۶. ↑ النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۳۹۷، پ۳.
۴۷. ↑ النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۵۲۳.    
۴۸. ↑ النحو الوافی، حسن، عباس، ج۴، ص۳۹۷، پ۳.


پژوهشکده باقرالعلوم.    


رده‌های این صفحه : ادبیات عرب | تمیز | منصوبات
جعبه ابزار