تماثل عام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تماثل عام یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته در
علم منطق بوده و به معنای دو امر متغایر مشترک در حقیقتی واحد؛ از اقسام
تغایر است.
تماثل که از اقسام تغایر است؛
به نسبت بین دو امری (
مفهوم یا
معنا) گفته می‌شود که در حقیقتی واحد با هم اشتراک دارند؛ به دیگر بیان، دو امر متغایر (دو امر متصوری که قابل
حمل بر یکدیگر نیستند) اگر در یک حقیقت (
نوع یا
جنس و
کمّ یا
کیف) با هم اتفاق داشتند «
مثلان» (به معنای عام) نامیده می‌شوند و نسبت میان آن دو «
تماثل» (به معنای عام) است.
بحث از
تماثل در دو جا مطرح می‌شود:
۱. به عنوان مقدمه باب
تناقض؛ به این بیان که دو امر متصور یا قابل حمل بر یکدیگرند یا نه؛ در صورت دوم با هم تغایر دارند، آن‌گاه بیان می‌شود که مغایرت یا به صورت
تماثل است یا
تخالف و یا تغایر.
۲. در باب تقسیمات الفاظ؛ به این بیان که اگر لفظی با لفظ دیگری مقایسه شود یا مترادف‌اند (برای یک معنا وضع شده‌اند) یا متباین (موضوع‌له آنها متفاوت است)، آن گاه الفاظ متباین (به اعتبار معنایشان) به
مثلان، متخالفان و متقابلان تقسیم شده‌اند، سپس
مثلان (به معنای اعم) به
مثلان به معنای اخص، متجانسان، متساویان و متشابهان تقسیم شده است.
گاهی هم
تماثل را نسبت میان دو چیز مشابه از هر نظر می‌دانند که در این صورت، امتناع اجتماع
مثلین در کل هستی خواهد بود زیرا دو چیز با فرض دو بودن از همه لحاظ اتحاد نخواهند داشت.
تماثل به این معنای عام (اشتراک دو مفهوم در حقیقتی واحد) به چهار قسم تقسیم می‌شود:
۱. اشتراک در نوع (
حقیقت نوعیه یا
تمام ماهیت)، مانند: محمد و جعفر که در نوعیت (انسانیت) با هم شرکت دارند. این قسم را
مثلان یا
متماثلان (به معنای خاص) می‌نامند که همان کاربرد خاص این دو واژه در برابر کاربرد عام آن است.
۲. اشتراک در
جنس، مانند انسان و فرس که در حیوانیت مشترک‌اند و «
متجانسان» نامیده می‌شوند.
۳. اشتراک در کم (مقدار)، مانند دو خط شش سانتی‌متری، که «
متساویان» نام دارند.
۴. اشتراک در کیف، مانند شباهت دو فرد در شجاعت که «
متشابهان» نامیده می‌شوند.
اجتماع
مثلان در
زمان و
مکان واحد با جهت واحد (و سایر شرایط وحدت) به
بداهت عقلی محال است.
تماثل در تقسیمی دیگر بر دو قسم است: ۱.
تماثل حقیقی؛ ۲.
تماثل مصطنع.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
• تهانوی، محمدعلی بن علی، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم.
•
مظفر، محمدرضا، المنطق.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «تماثل عام»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۱۰.
