تلفن در ایران
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تلفن (در ایران)، دومین فنّاوری مخابرات پس از
تلگراف که از نخستین سالهای اختراع، در
ایران نیز از آن استفاده شد.
سابقه اندیشه بهره گیری از ابزار تلگراف برای
ارسال گفتار به کمک جریان برق به ۱۲۷۰/ ۱۸۵۴ برمی گردد.
شارل بورسول ، تلگرافچی فرانسوی، شش سال قبل از پیشنهاد
یوهان فیلیپ رایس و ۲۲ سال قبل از
گراهام بل ، برای نخستین بار در مجله
لیلوستراسیون دوپاری اساس تلفن را مطرح نمود.
چند سال بعد رایس، فیزیکدان آلمانی، دستگاهی بر اساس ساختمان گوش
انسان ساخت که به دلیل کمیاب بودن انباره مدار آن، در حد نمونه ای آزمایشگاهی باقی ماند. سرانجام، در ۱۴
فوریه ۱۸۷۶ گراهام بل تلفن اختراعی خود را به ثبت رساند. مخترع دیگری به نام
الیشا گِری نیز تلفن اختراعی خود را دو ساعت پس از بل به اداره ثبت عرضه کرد.
در ۱۸۷۷ نیز
ادیسون تلفن بل را تکمیل کرد که اساس تلفن امروزی محسوب می‌شود.
یازده یا دوازده سال پس از اختراع آن، تلفن به ایران وارد شد.
ناصرالدین شاه در یادداشتهای خود،
در شرح وقایع جمادی الاخری ۱۳۰۲، به تلفنی
اشاره می‌کند که ره آورد سفر فرنگ
معین الملک (سفیر ایران در عثمانی) بوده و از آن برای برقراری تماس از
شمس العماره تا
باغ سپهسالار استفاده می‌شده و ظاهراً این نخستین تماس تلفنی در ایران بوده است.
از سوی دیگر کمپانی بلژیکی «شرکت خط آهن ایران»، صاحب امتیاز
راه آهن تهران ـ ری و واگن اسبی، برای برقراری تماس میان دو ایستگاه ماشین دودی
تهران و ری و نیز بین گاریِ شهری با واگنخانه، از تلفن استفاده می‌کرد
که تاریخ دقیق آن مشخص نیست. ظاهراً
کامران میرزا ، نایب السلطنه و وزیر جنگ، پس از
اطلاع از این امر، چگونگی آن را از کمپانی مذکور جویا شد و کمپانی به امید کسب
امتیاز تلفن ایران، و ظاهراً با راهنمایی
بواتال فرانسوی بین کامرانیه شمیران (محل اقامت کامران میرزا) و
دارالحکومه تهران و وزارت جنگ یک خط تلفن دایر کرد. بدینگونه کامران میرزا توانست در مواقع غیبت از
دارالخلافه از تمامی اخبار حکومت و وزارت جنگ اطلاع یابد.
اشاره ناصرالدین شاه به تلفن کامران میرزا متعلق به شوال ۱۳۰۳ است
بنابراین، کمپانی پیش از این تاریخ سیم کشی تلفن را انجام داده بوده است. کمپانی کوشید تا با برقراری تماس تلفنی میان مقر ییلاقی شاه (احتمالاً
سلطنت آباد ) و عمارات سلطنتی تهران و در پی آن پارک اتابک و عمارات دولتی، نظر شاه و صدراعظم را برای کسب امتیاز جلب کند ولی موفقیتی کسب نکرد.
به این ترتیب، تلفن نخستین بار در دستگاه دولتی ایران و در عصر ناصری به راه افتاد ولی اعطای نخستین امتیاز تلفن و رواج آن در عصر مظفری بود. در ذیحجّه ۱۳۱۹ نخستین امتیاز تلفن در
تبریز به مدت پنجاه سال به شرکتی واگذار شد تا برای راه اندازی تلفن به شعاع ۲۴ کیلومتر اقدام کند ولی با
انحلال شرکت،
سیدمرتضی مرتضوی (یکی از شرکا) با ضبط اموال شرکت بابت مطالبات خود، اداره آن را شخصاً به عهده گرفت و پس از فوت او مؤسسه تلفن تبریز و حومه به شرکت سهامی
بدل شد. امتیاز بعدی در ۱۳۲۰ در
مشهد ، بدون تعیین مدت امتیاز، به
منشورالملک (احمد منشور) واگذار گردید. سومین امتیاز در
گیلان به دوست
محمدخان معیّرالممالک اعطا شد. حاج
محمداسماعیل تهرانچی امتیاز را خریداری کرد ولی پس از مرگ او و تقسیم امتیاز به بیست سهم، تمامی سهام را
کوچصفهانی تا ۱۳۳۳ خریداری کرد و شرکت سهامی را به صورت اداره خصوصی در آورد.
در محرّم ۱۳۲۱، امتیاز تلفن تمام ایران را به مدت شصت سال به دوست محمدخان معیرالممالک واگذار کردند و وی ملزم شد از تاریخ صدور فرمان تا سه سال تلفن تهران و تا ده سال بعد تلفن سایر شهرهای ایران را با هزینه خود راه اندازی کند («سواد امتیازنامه تلفن در ایران به نام دوست محمدخان معیرالممالک (۱۳۲۱) و مصوبات
اجازه تأسیس تلفن شهری شرکت سهامی کل تلفن و نظامنامه و اساسنامه مربوط ۱۳۲۷ ش»،
سند ش ۲۴۰۰۰۳۱۰۶، ش فیش ۰۰۳۳۰۰۰۳، ش محل در آرشیو ۷۰۱ ث ۳ آ آ ۱) ولی معیرالممالک نتوانست به تعهدات خود عمل کند و این امتیاز را مانند امتیاز تلفن گیلان فروخت.
محاسب الممالک (شیبانی) و
جهانیان زردشتی آن را به مبلغ پنجاه هزار تومان خریدند و به همراه تعدادی از تجار تهران، شرکت سهامی به وجود آوردند که نخستین شرکت تلفن محسوب می‌شد و عباسقلی بازرگان
رئیس هیئت مدیره آن بود.
در ۱۳۳۸ با افزایش سهام شرکت، اساسنامه ای در ۴۷ مادّه تنظیم شد و ارباب کیخسرو شاهرخ مأموریت یافت تا لوازم تلفن را از
اروپا تهیه نماید. وی علاوه بر خرید ابزار و آلات تلفن، دو متخصص سوئیسی نیز
استخدام کرد، ولی لوازم خریداری شده هنگام عبور از
روسیه ، به سبب وقوع
انقلاب در آن کشور، از میان رفت. متخصصان سوئیسی نیز پس از یک سال توقف بی فایده در ایران به کشورشان بازگشتند.
در ۱۳۴۲، مدیر شرکت بار دیگر عازم اروپا شد و برای احداث تلفن قراردادی با شرکت
زیمنس و هالسکه منعقد کرد. به همین منظور چهار متخصص آلمانی برای راه اندازی تلفن زیرزمینی به ایران آمدند و در ۱۳۴۵/ ۱۳۰۵ ش، تلفن جدید با ۲۳۰۰ رشته سیم و با هزینه ای معادل ۰۰۰، ۴۶۰ تومان به بهره برداری رسید.
در این میان
شرکت نفت ایران و انگلیس و صنعت شیلات که امتیاز بهره برداریِ آن در
اختیار شوروی بود، خطوط تلفن شخصی داشتند. اداره ژاندارمری
قزوین نیز سیزده فرسخ سیم کشی تلفن کرده بود که بعدها این خط از کار افتاد.
اسناد متعددی از درگیری وزارت فلاحت و تجارت و فواید عامه با شرکت نفت ایران و
انگلیس در خصوص بهره برداری غیرمجاز آنان از امکانات مخابراتی ایران وجود دارد که گواهی بر بی اعتنایی آنان نسبت به قوانین حاکم بر ایران است ( «تأسیس سیم تلفن شرکت نفت ایران و انگلیس بین آبادان و خرمشهر و بصره»،
سند ش ۲۴۰۰۱۶۰۰۹، ش فیش ۰۲۹۵۰۰۰۴، ش محل در آرشیو ۶۰۳ ل ۲ آ آ ۱). دایرکردن خطوط غیرقانونی تلفن از سوی شرکتهای خارجی، موجب درگیری آنان با صاحب امتیازان ایرانی می‌شد.
در ۱۳۰۷ ش، کوچصفهانی به سیم کشی غیرقانونی اداره شیلات در سواحل
خزر اعتراض کرد و مطابق امتیاز صادر شده از وزارت فلاحت و تجارت و فواید عامه حق خود دانست که سیمها را قطع کند («اعتراض صاحب امتیاز خط تلفن گیلان نسبت به سیم کشی تلفن در سواحل خزر توسط کمپانی شیلات ایران و شوروی به انضمام رونوشت امتیازنامه ۱۳۰۹ـ۱۳۰۷ ش»،
سند ش ۲۹۳۰۰۰۱۹۰، ش فیش ۰۰۰۲۰۰۷۲، ش محل در آرشیو ۲۰۱ ط ۲ ب آ ۱). به نوشته
ادوارد براون نیروهای خارجی، گاه از این موضوع برای ایجاد
اغتشاش سود می‌جستند، از جمله پس از قبول اتمام حجت روسها از سوی دولت ایران، گروهی از سربازان روس شبانه در تبریز به سیم کشی تلفن از طریق بامهای منازل مردم و ایجاد مزاحمت برای آنان پرداختند تا بهانه ای برای فشار و سرکوب و
ارعاب مردم به دست آورند.
این اقدامات در حالی صورت می‌گرفت که در ۱۳۰۶ ش هیئت وزرا، به دلیل اقدام کنسولگری شوروی و اشخاص متفرقه به نصب غیرمجاز تلفن و تلگراف، دایر کردن این خطوط را منوط به اجازه دولت کرده بود («بخشنامه نخست وزیری: لزوم کسب اجازه رسمی از دولت جهت نصب تلفن و تلگراف»،
سند ش ۲۹۷۰۰۰۶۷۷۴، ش فیش ۰۰۴۳۰۰۹۷، ش محل در آرشیو ۵۵۰ ث ۳ آ پ ۱).
رسیدگی به امور تلفن تا ۱۳۰۸ ش به عهده وزارت فلاحت و تجارت و فواید عامه بود، ولی به سبب تخطیِ بعضی از مؤسسات تلفنی ــ که با مخابره تلفنگرام به عایدات تلگرافی لطمه می‌زدند و در امور وزارت پست و تلگراف با وزارت فواید عامه
اختلال ایجاد می‌کردند ــ از این سال با تصویبنامه ای، رسیدگی به امور تلفن و شکایات مشترکین به وزارت پست و تلگراف واگذار شد و نام وزارتخانه نیز به وزارت پست و تلگراف و تلفن تغییر یافت.
این وزارتخانه در ۱۳۱۰ ش، برای تمرکز امور مخابرات با اخذ یک میلیون تومان وام از بانک
ملی، سهام
شرکت تلفن را خریداری کرد («قرارداد وام یک
ملیون تومانی بانک
ملی ایران به وزارت پست و تلگراف و تلفن جهت خرید سهام شرکت کل تلفن»،
سند ش ۲۴۰۰۱۳۲۶۰، ش فیش ۰۲۷۰۰۱۳۱، ش محل در آرشیو ۱۲۲ ف ۳ آ آ ۱).
گفته می‌شود که از ۲۲۰۰ شماره اداره تلفن، حدود ۴۴۰ شماره آن به مقامات عالی رتبه و مراکز سرّی
اختصاص داشت و در راهنمای تلفن نیامده بود.
تا قبل از به کار افتادن شبکه تلفنی خودکار، مکالمات واسطه ای،
استراق سمع را ممکن می‌کرد و اداره تأمینات از طریق گوشیهای فاقد دهنی به اسم گوشی سرّی، در موارد مشکوک، استراق سمع می‌کرد و به اطلاع مقامات می‌رساند.
برای تسهیل در مکالمات تلفنی، که به صورت مغناطیسی بود و با واسطه صورت می‌گرفت، در ۲۱
شهریور ۱۳۱۶ شبکه تلفنی خودکار با شش هزار شماره، که از شرکت زیمنس
آلمان خریداری شده بود، در تهران (مرکز تلفن
اکباتان ) راه اندازی گردید. شرکت تلفن برای آشنایی مردم با چگونگی کار تلفن خودکار، ضمن درج آگهی در روزنامه، حتی پیش از افتتاح این شبکه، دستگاه مخصوصی نیز برای آموزش مردم در شرکت نصب کرده بود .
وضع تلفن تا مدتها نامطلوب بود و غالباً امکان واگذاری آن به درخواست کنندگان وجود نداشت؛ بنابراین، به پیشنهاد
شهرداری مقرر گردید که حق تقدم به کسانی داده شود که
احتیاج مبرم به تماس تلفنی دارند.
شبکه بین المللی تلفن ایران، در پی اظهار تمایل حکومت
عراق در ۱۳۱۵ ش به ایجاد تماس تلفنی با آن کشور، پی ریزی شد. تاریخ دقیق این اقدام معلوم نیست. احتمالاً در ۱۳۱۷ ش یا ۱۳۱۸ ش نخستین مکالمه تلفنی با
بغداد به وسیله تلفن با سیم صورت گرفت. ارتباط تلفنی بی سیم نیز در ۳۱ تیر ۱۳۲۷ میان تهران و
لندن برقرار شد.
در ۱۳۲۱ ش و در بحبوحه
جنگ جهانی دوم ، دولت ایران طبق قرارداد سیاسی ـ
مالی میان ایران و انگلیس و شوروی متعهد شد تمامی امکانات مخابراتی و مواصلاتی، از جمله تأسیسات تلفنی، را با اختیارات نامحدود در حوزه عمل
متفقین قرار دهد («قرارداد سیاسی ـ
مالی بین ایران ـ انگلیس و شوروی در سال ۱۳۲۱»،
سند ش ۲۴۰۰۰۱۳۲۲، ش فیش ۰۰۶۲۰۰۱۸، ش محل در آرشیو ۲۱۲ ب ۵ آ آ ۱). وزارت پست و تلگراف و تلفن پس از خروج نیروهای متفقین از ایران، سیستم کاریر (مکالمات تلفنی بدون امکان استراق سمع) را از آنان خریداری کرد و با تغییر بعضی از مراکز، که به لحاظ نظامی تأسیس شده بود، آن را در ۱۳۲۶ رسماً افتتاح کرد.
مجلس شورای ملی در آذر ۱۳۳۱، لایحه
ملی شدن شرکت تلفن را به تصویب رساند. این شرکت آمادگی خود را برای الحاق به وزارت پست و تلگراف و تلفن اعلام کرد و در
اردیبهشت ۱۳۳۲ وجوه سهامداران شرکت سابق تلفن را پرداخت نمود.
برنامه خودکار کردن شبکه تلفنی شهرستانها در ۱۳۳۴ با خرید ۰۰۰، ۱۸۰ شماره تلفن خودکار از آلمان به مرحله اجرا در آمد.
طرح تلفن خودکار بین شهری و بین المللی نیز در ۱۳۴۹ ش راه اندازی شد
در ۱۳۴۳ ش شبکه مخابرات خودکار (سیستم
مایکروویو ) که در ارائه خدمات مخابراتی، خصوصاً در تماس بین شهری و بین المللی، حائز اهمیت بود، در مخابرات ایران به کار گرفته شد.
برای تمرکز امور مخابراتی و ارتباطی در داخل کشور و برقراری تماس با سایر کشورهای جهان، در ۱۳۵۰ ش شرکت مخابرات ایران از ادغام شرکت سهامی تلفن و امور تلگراف، که شرکت دولتی است، تأسیس شد که تاکنون با این نام، زیرنظر وزارت پست و تلگراف و تلفن، فعالیت می‌کند.
با توسعه فنّاوری مخابرات در دنیا، در ۱۳۶۸ ش استفاده از سیستمهای
دیجیتال ، در ایران نیز آغاز شد و در حال حاضر حدود ۲ر۶ میلیون شماره دیجیتال مشغول به کار است.
صنعت تلفن در ایران پیشرفت چشمگیری دارد، چنانکه در ۱۳۷۸ ش از لحاظ درصد رشد سالانه دایریِ تلفن ثابت، در میان کشورهای جهان، مقام پنجم را کسب کرد.
آخرین فنّاوری صنعت تلفن، تلفن سیار
است که در ۱۳۷۳ ش شبکه آن در ایران دایر شد. استفاده از تلفن سیار در مقایسه با تلفن ثابت روندی کاملاً صعودی و جهش گونه دارد و در فاصله سالهای ۱۳۷۴ ش تا ۱۳۷۸ ش حدود ۶۵% بوده است و از ۰۰۰، ۱۶ شماره در ۱۳۷۴ ش به ۰۰۰، ۴۹۰ شماره در ۱۳۷۸ ش رسیده است
.
آخرین آمار سازمان مخابرات درخصوص تعداد تلفنهای مشغول به کار ثابت و سیار، در نیمه دوم ۱۳۸۰ ش حدود ۸۹۵، ۱۷۵، ۱۰
و ۱۱۶، ۶۶۴، ۱ (سیار) است
.
(۱)
اسناد موجود در آرشیو سازمان
اسناد ملی ایران.
(۲)
اسناد پست و تلگراف و تلفن در دوره رضاشاه.
(۳) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران.
(۴) مهدی بازرگان، خاطرات بازرگان: شصت سال خدمت و مقاومت.
(۵) ادوارد گرانویل براون، نامه هائی از تبریز.
(۶) «بررسی وضع شبکه تلفن ثابت و همراه جهان»، پیام پست ارتباطات، سال ۴، ش ۱۹.
(۷) پاوی، تلفن و مرکز تلفن.
(۸) حسین پژمان بختیاری، تاریخ پست و تلگراف و تلفن.
(۹) محمدعلی جمالزاده، گنج شایگان، اوضاع اقتصادی ایران.
(۱۰) شرکت مخابرات ایران، سالنامه آماری شرکت مخابرات ایران ۱۳۷۹.
(۱۱) شرکت مخابرات ایران، عملکرد ده ساله شرکت مخابرات ایران.
(۱۲) شرکت مخابرات ایران، دفتر برنامه ریزی و کنترل پروژه ها، گزارش پیشرفت هفتگی فعالیتهای مخابراتی کشور و استانها: سال ۸۰ لغایت هفته ۳۵ (منتشر نشده).
(۱۳) جعفر شهری باف، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم.
(۱۴) جرج ناتانیل کرزن، ایران و قضیه ایران.
(۱۵) غلامعلی لیاقتی، طرح و تأسیس مراکز تلفن.
(۱۶) حسین محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران.
(۱۷) حسین محبوبی، تعلیقات حسین محبوبی اردکانی برالمآثر و الا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران.
(۱۸) ناصرالدین قاجار، شاه ایران، یادداشتهای روزانه ناصرالدین شاه: ۱۳۰۰ـ۱۳۰۳ قمری.
(۱۹) اقبال یغمایی، کارنامه رضاشاه کبیر: بنیانگذار ایران نوین.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تلفن در ایران»، شماره ۳۸۳۵.
