تقسیم (منطق)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تقسیم، یکی از اصطلاحات
علم منطق و به معنای تجزیه یک
کل به اجزاء، یا یک
کلی به جزئیات است.
تجزیه یک کل به اجزاء، یا یک کلی به جزئیات را در اصطلاح تقسیم می‌گویند اما معمولا همین قسم اخیر در منطق مراد است و آن این است که یک کلی را بر حسب مصادیق مختلف آن قسمت می‌کنند. این‌گونه تقسیم موجب تفکیک و از هم جدا شدن مصادیق یک مفهوم می‌شود. مانند تقسیم
جوهر به جوهر ممتدّ در جهات سه‌گانه، و جوهر بدون امتداد و سپس تقسیم جوهر ممتدّ به
جسم نامی و جسم غیر نامی و تقسیم جسم نامی به حیوان و غیر حیوان و هکذا.
«اما تقسیم تکثیر است از بالا به زیر، چون تقسیم جنس به انواع، و نوع به اصناف، و صنف به اشخاص، و تقسیم ذاتی به جنس و نوع و فصل، و عرضی به خاصه و عرض عام».
قسمت منطقی، که یکی از اقسام قسمت و نافع‌ترین آنها در اکتساب
تعریف است، به معنای تقسیم یک کلی به جزئیات آن است، و مجموع اقسام آن که از حاصل ضرب هر یک از
کلیات خمس با دیگری و
صنف و شخص به دست می‌آید، ۳۵ قسم است.
قسمت منطقی، در تقسیم اوّلی، بر دو قسم است:
۱. قسمت کلی به فصول ذاتی، مانند: تقسیم حیوان به انسان و فرس و... که کاربرد این نوع بیش از دیگر اقسام است؛
۲. قسمت کلی به غیر فصول ذاتی، مانند: تقسیم حیوان به عرب و عجم.
خواجه نصیرالدین طوسی در
اساس الاقتباس اقسام تقسیم منطقی را به شرح ذیل تفصیل داده است:
قسمت به فصول ذاتی اوّلی، مانند قسمت
جنس به
انواع قریب، مثل تقسیم حیوان به انسان و فرس و قسمت به فصول ذاتی غیر اوّلی، مانند قسمت جنس به
انواع بعید، مثل تقسیم جسم به انسان و فرس.
الف) قسمت معروض به عوارض؛ شامل قسمت معروض به عوارض صنفی، مانند قسمت جنس به اصناف نوع؛ همچون قسمت حیوان به عرب و عجم، و قسمت
نوع به اصناف، مثل قسمت حیوان به نر و ماده، و انسان به عرب و عجم و قسمت معروض به عوارض شخصی؛ شامل: قسمت جنس به اشخاص، مانند قسمت حیوان به زید و عمرو و قسمت نوع به اشخاص، مانند قسمت انسان به زید و عمرو.
ب) قسمت عارض به معروضات؛ شامل قسمت
صنف به معروضات جنسی، مثل تقسیم کائن و فاسد به معدن و نبات و حیوان، یا به معروضات نوعی، مثل تقسیم طائر به عقاب و غراب، و یا به معروضات شخصی، مانند عربی به زید و عمرو.
ج) قسمت عوارض به عوارض، که قسمت اصناف است به اصناف، مانند قسمت مرغ به گوشتخوار و دانه‌چین و گیاه‌خوار.
بعضی از منطقیان قسمت منطقی را سه نوع شمرده‌اند:
۱. تقسیم جنس به انواع آن، مانند: تقسیم حیوان به ناطق و غیر ناطق؛
۲. تقسیم نوع به افرادش، مانند: تقسیم انسان به افراد خود؛
۳. تقسیم لفظ به حسب معانی، مانند: تقسیم لفظ به
متواطی (دارای معنای صادق بر افرادش به طور مساوی و یک نواخت) و
مشکک (دارای معنای صادق بر افرادش به طور متفاوت).
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «تقسیم کلی به جزئیات آن»، تاریخ بازیابی۱۳۹۸/۲/۲۶. خوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقی به انضمام واژه نامه فرانسه و انگلیسی، ص۷۷.
