تفسیر نمونه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف:
آیت الله مکارم شیرازی و گروهی از دانشمندان به نامهای حجج الاسلام:
محمد رضا آشتیانی،
محمد جعفر امامی،
عبدالرسول حسنی،
سید حسن شجاعی،
محمود عبداللهی،
محسن قرائتی،
محمد محمدی اشتهاردی و
شهید سید نورالله طباطبائی نژاد.
این تفسیر به این منظور تالیف شد که غذای معنوی و فکری مناسب و مفیدی برای نسل کنونی باشد و به همین علت مهمترین دیدگاهها و نظریات اسلام در زمینه‌های تربیتی و اخلاقی، متناسب با فهم همگان، در آن آورده شده است.
استاد مکارم و همکارانش با ارائه این اثر، به نسلی که با عطش زیاد به دنبال فهم
معارف قرآن و سیراب شدن از سرچشمه‌های گوارای آنند، خدمت بزرگ و ارزشمندی نمودند. در مقدمه این تفسیر آمده است: «هر عصری ویژگیها، ضرورتها و تقاضاهایی دارد که از دگرگون شدن وضع زمان و پیدا شدن مسائل جدید و
مفاهیم تازه در عرصه زندگی سرچشمه می‌گیرد. همچنین هر روزگاری، مشکلات و پیچیدگی‌هایی دارد که لازمه تحول زندگی و گذشت زمان است. افراد پیروز و موفق، کسانی هستند که هم آن نیازها و تقاضاها را و هم این مشکلات و گرفتاریها را، که می‌توان مجموع آنها را «مسائل روز» نامید درک می‌کنند.
رسالت دانشمندان هر دوره‌ای است که با هوشیاری کامل، این مسائل، تقاضاها، نیازها و این خلا روحی، فکری و اجتماعی را فورا دریابند و آنها را به شکل صحیحی پر کنند تا با امور دیگری پر نشود، زیرا خلا در محیط زندگی ما ممکن نیست.
از مسائلی که ما به سهم خود به روشنی آن را دریافته‌ایم تشنگی و عطش نسل حاضر برای درک مفاهیم اسلام و مسائل مذهبی است، نه تنها درک، بلکه چشیدن و لمس کردن و بالاخره عمل کردن به این مفاهیم و اصول است. این مسائل، بخش مهمی از روح و جان آنان را فرا گرفته است، اما طبیعی است که همه این اشتغالات ذهنی، به صورت
استفهام است و نخستین گام برای پاسخگویی به این خواسته‌ها، برگرداندن میراث علمی و فرهنگی اسلام و بیان کردن همه آن مفاهیم عالی به زبان روز و ریختن آن در کام روح و جان و عقل نسل کنونی است و گام دیگر، استنباط نیازها و تقاضاهای ویژه این زمان از اصول کلی اسلام است، و این تفسیر بر اساس همین دو هدف نگارش یافته است.
مفسر
محترم در مقدمه کوتاه خود بر جلد چهارم تفسیر با بیانی آشکار می‌نویسد: هدف از نوشتن این تفسیر، این بود که تفسیری به زبان فارسی برای قرآن مجید تهیه شود که هم «خواص» بتوانند از آن بهره گیرند، و هم برای «عموم» مفید باشد، تفسیری روان و دور از اصطلاحات پیچیده علمی، دور از شرح اختلافات مفسران و نقل اقوال پراکنده، بر اساس نزدیکترین مفاهیم قرآن به ذهن، و بر اساس دریافتها و برداشتهای تازه‌ای که در پرتو پیشرفت علوم گوناگون از قرآن می‌شود، و با استفاده از قرائن تاریخی و شان نزولها و
احادیث متقن و ارزنده‌ای که در
منابع اسلامی از پیشوایان بزرگ اسلام به ما رسیده است. تفسیری که در عین تفسیر بودن، جوابگوی پرسشها و مسائل عصری و حل ایرادهای گوناگون در اصول و فروع مباحث اسلامی (تا آنجا که وضع چنین تفسیری اجازه می‌دهد) بوده باشد.
تفسیر نمونه امروز یکی از رایج‌ترین و مقبول‌ترین تفاسیر شناخته شده در مجامع مذهبی و علمی می‌باشد که با ابتکار و اشراف استاد محقق و نامی حضرت
آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی و با همیاری جمعی از فضلا و دانشمندان
حوزه علمیه قم ، به زبان فارسی تالیف و در ۲۷ جلد وزیری ارائه شده است. این تفسیر، تمامی آیات قرآن را در بر دارد که به شیوه ترتیبی از ابتدا تا به انتهای قرآن را، بررسی کرده است.
روش این تفسیر را می‌توان روش اجتهادی- تحلیلی و عقلی بازشمرد که با مطرح کردن برخی مسائل علمی روز، قدمی در تبیین بیشتر بعضی آیات برداشته است، در کنار آن جنبه تربیتی خود را همچنان مد نظر داشته و به تبیین دیدگاههای قرآن در این زمینه می‌پردازد. در مسائل خلافی
شیعه و
اهل سنت نیز سعی داشته روش تقریب را برگزیند و از مطرح کردن تعصبات بیجا بپرهیزد.
ضمن در بر داشتن این خصوصیات از
تفسیر آیه به آیه برای توضیح بیشتر مضامین قرآنی بهره برده و نیز در مقاطع مختلف با مطرح و نقل کردن
روایات اهل بیت «علیهم السلام»، در تبیین هرچه بیشتر آیات، تلاش نموده است. این تفسیر در طی مدت ۱۵ سال از ۱۳۹۶ تا ۱۴۱۰ هجری قمری، تحقیق و تالیف گشته است.
مفسر
محترم در ابتدای جلد ۱ مقدمه‌ای مختصر دارد که ضمن آن به انگیزه نگارش، آغاز تفسیر قرآن و چیستی و حقیقت آن،
تفسیر به رای ، نیازها و ضرورتهای ویژه هر عصر، بیان شیوه کار گروهی، ویژگیها و منابع تفسیر، پرداخته است، ابتدای بعض مجلدات دیگر نیز مقدمه‌ای خیلی کوتاه درباره موضوعات مربوط به تفسیر نمونه، بیان داشته است.
می‌توان روش ورود و خروج مفسر و همکاران را در سوره‌ها و آیات قرآن، به شرح ذیل ترسیم کرد.
ابتدای هر سوره را با نام آن،
مکی ،
مدنی بودن و تعداد آیات افتتاح می‌نماید، پس از آن به بیان «ویژگیهای سوره در طی چند نکته می‌پردازد، این نکات بطور معمول شامل فضیلت سوره،
ثواب قرائت و جایگاه آن می‌باشد که معمولا محور این بخش روایات می‌باشد. «عنوان محتوای سوره»، مدخل دیگر مفسر برای بحث راجع به خطوط کلی سوره می‌باشد و آن را در قالب نکته‌ها، بیان می‌دارد.
در مواردی نیز
وجه تسمیه سوره را به شکل سؤال مطرح نموده به آن می‌پردازد. پس از پرداختن به موارد فوق بررسی آیات و تفسیر آنها آغاز می‌گردد، در این بخش، ابتدا دسته‌ای از آیات مرتبط بهم را مشخص نموده،
ترجمه آنها را بیان می‌دارد.
به
شان نزول آیات، اهمیت داده آن را در این مقطع ذکر می‌کند، و در نهایت با تفسیر آیات، مطالب خود را در این بخش تکمیل می‌نماید. ضمن اینکه مقاطع آیات خود عنوان بخشند، عنوانهای دیگری را برای تفکیک مطالب از هم، به کمک می‌گیرند و این در تسهیل مطالعه و یافتن مطلب مورد نظر خواننده تفسیر، مؤثر می‌باشد.
پس از تفسیر، عنوان «نکته‌ها» حاوی مطالب و پرسش و پاسخهای ارزشمندی می‌باشد، این بخش شامل عناوین متعدد، و حاوی مباحث موضوعی فراوانی (مانند بحث
هدایت مقصود از
قلب در قرآن
، پیدایش
نفاق، ریشه‌ها و خصوصیات آن
و...) می‌باشد.
نکته‌ها شامل ۱- مباحثی است که بطور مستقیم یا غیر مستقیم از آیات مطرح شده، استفاده می‌شود.
۲- نتیجه گیریها از آیات.
۳- تطبیق مسائل و سؤالات جدید و یافتن پاسخ آنها از آیات.
۴- مباحث علمی مناسب با آیات.
۵- بیان
فلسفه احکام .
۶- دفاع از
حدود و
احکام اسلامی .
۷- استفاده‌های فقهی یا اصولی از آیات، و...
با توجه به فضای تالیف این تفسیر که از لحاظ فکری، افکار ماتریالیستی بین جوانان، تبلیغ می‌شد، سعی شده است نوع مطالب و سؤالات و اشکالات و پاسخها متناسب با سطح فکری این قشر، ارائه گردد، بدین جهت بخشی از مباحث اعتقادی در مقابله با اندیشه‌های مادی، منکران خداوند مطرح شده است. انتخاب روش تقریب از طرف مفسر و همکاران در نزاعهای فکری و فقهی
شیعه و
اهل سنت، سبب نشده است که ایشان از نقد خود بر افکار آنان، دست برداشته به سبب تقریب آن را مطرح نکنند، بلکه در عرصه اختلاف فکری، ضعف تفکر آنها، به خصوص، تفکر
وهابی را آشکار نموده است. از جمله در بحث
شفاعت ذیل آیه ۴۸ سوره بقره
، مطالبی فراوان در پاسخ شبهه
وهابیان بر این مفهوم، ارائه داده‌اند. و نیز در مباحث ولائی، عقاید شیعی خود را مستدل و بدور از
تعصب ناروا، بیان می‌دارد، از جمله در بحث
ولایت ذیل آیه ۵۵ سوره مائده
.
شیوه بحث مفسر در آیات فقهی، تفاوت اساسی با بقیه موارد تفسیر آیات، نداشته و مطالب مفصل را به کتب فقهی ارجاع داده است، اما در
فلسفه احکام مانند، فلسفه
وصیت فلسفه
قصاص ، فلسفه
تحریم گوشتهای حرام فلسفه
روزه و... سعی نموده که حق مطلب را ادا نماید.
در آیاتی که
قصص قرآن به خصوص
انبیاء را مطرح می‌نماید، سعی دارد ضمن پرهیز از
اسرائیلیات، با روایات، برخی جزئیات را روشن کرده، با مقایسه قصص قرآن با
تورات، وهن و ضعف قصه‌های منتسب به تورات را مشخص کند، مانند
مقایسه معارف قرآن با تورات.
این تفسیر حاوی پاورقی می‌باشد که از طرف مفسر اضافه شده است، در پاورقی‌ها به طور معمول مطالب متفاوت به چشم می‌خورد از قبیل: الف) آدرس مطالب متن و منابع آن. ب) ارجاع توضیح بیشتر به مجلدات دیگر تفسیر نمونه. ج) اشاره به برخی اقوال دیگر. د) توضیح بیشتر لغوی یا تفسیری یا علمی، یا نقل مطلب از کتب مقدس.
عنوانی به این نام مطرح کرده، می‌نویسد:
۱- از آنجا که قرآن کتاب زندگی و حیات است، در تفسیر آیات به جای پرداختن به مسائل ادبی و عرفانی و مانند آن، توجه خاصی به مسائل سازنده زندگی مادی و معنوی و بویژه مسائل اجتماعی شده و به اندازه کافی روی مسائلی که تماس نزدیک با حیات فرد و اجتماع دارد تکیه گردیده است.
۲- به تناسب عناوینی که در آیات مطرح می‌شود، ذیل هر آیه، بحث فشرده و مستقلی درباره موضوعاتی مانند،
ربا،
بردگی،
حقوق زن، فلسفه
حج، اسرار
تحریم قمار،
شراب،
گوشت خوک و ارکان و اهداف
جهاد اسلامی و مانند آن آمده است، تا خوانندگان در یک مطالعه اجمالی از مراجعه به کتابهای دیگر بی نیاز گردند.
۳- کوشش شده،
ترجمه آیات ، روان، سلیس و گویا و دقیق و در نوع خود جالب و رسا بوده باشد.
۴- به جای پرداختن به بحثهای کم حاصل، توجه مخصوص به ریشه لغات و
شان نزول آیات که هر دو در فهم دقیق معانی قرآن مؤثر هستند، شده است.
۵- اشکالات و ایرادات و سؤالات مختلفی که گاهی در پیرامون اصول و
فروع اسلام ، مطرح می‌گردد، به تناسب هر آیه، طرح شده و پاسخ فشرده آن ذکر گردیده است. مانند
شبهه آکل و ماکول،
معراج،
تعدد زوجات، علت تفاوت
ارث زن و مرد، تفاوت
دیه زن و مرد،
حروف مقطعه قرآن،
نسخ احکام، جنگها و
غزوات اسلامی، آزمایشهای گوناگون الهی و دهها مسئله دیگر، بطوریکه هنگام مطالعه آیات، علامت استفهامی در ذهن خواننده عزیز باقی نماند.
۶- از اصطلاحات پیچیده علمی که نتیجه آن اختصاص کتاب به قشر خاصی است، در متن کتاب دوری و به هنگام ضرورت در پاورقی آمده، تا برای اندیشمندان و صاحب نظران نیز مفید باشد.
این تفسیر با استفاده از تفاسیر معروف شیعه و اهل سنت به خصوص تفاسیر:
مجمع البیان،
التبیان،
المیزان،
الصافی،
نور الثقلین،
البرهان و روح الجنان و از تفاسیر عامه:
روح المعانی،
المنار- فی ظلال القرآن،
قرطبی،
اسباب النزول واحدی،
مراغی،
در المنثور،
بیضاوی ، و
مفاتیح الغیب فخر رازی، تنظیم و نگارش یافته و این بهره گیری در نوع خود کم سابقه بوده است، علاوه بر این تفاسیر که ابتدای هر جلد به آن اشاره شده است، از منابع تفسیری و غیر تفسیری دیگری نیز بهره برده شده است، از قبیل: تفسیر
پرتوی از قرآن،
بحار الانوار،
سفینة البحار،
الغدیر،
المراجعات،
کنز العرفان،
نهج البلاغه و برخی شروح آن،
وسایل الشیعه،
خصال صدوق ،
اختصاص مفید،
محاسن برقی،
کافی،
امالی مفید،
مناقب ابن شهرآشوب،
مصباح المنیر فیومی،
مفردات راغب،
بلوغ الارب،
سیره ابن هشام،
کامل ابن اثیر،
صحیح بخاری،
سنن بیهقی،
کشف الارتیاب،
الهدایة السنیة و مجلات و کتب دیگر.
مفسر در مقدمه خود بر جلد اول متعرض این نکته می‌شود که، اشتغالات روز افزون مختلف، فرصت کار مستقل بر دریای پر عمق قرآن به او نمی‌داد، از طرفی ضرورت کار هر روز نمایان تر می‌شد، تا اینکه برای برون رفت از این بن بست به فکر کار گروهی افتاد، برای این منظور جمعی از جوانان فاضل، با اخلاص، پژوهشگر و آگاه را رفیق راه کرد و با کوششهای شبانه روزی آمیخته با خلوص در مدت کوتاهی این نهال به ثمر نشست، در تشریح کار گروهی می‌نویسد: نخست آیات قرآن در بخشهای مختلف میان برادران
محترم تقسیم می‌شد و با راهنمائیهای لازم قبلی، تفاسیر مختلفی که منابع اصلی تفسیر بود و بقلم محققان بزرگ این فن اعم از
شیعه و سنی نگاشته شده بود (نام آنها قبلا گذشت) مورد بررسی قرار می‌گرفت، سپس یافته‌ها را که بر نیازها و تقاضاهای روز تطبیق داشت، جمع آوری نموده، در جلسات عمومی این هیئت که همه روز تشکیل می‌شد، مطرح می‌کردند و در همان جلسه، دریافت‌های تازه را از قرآن که می‌بایست بر آنها افزوده می‌شد، می‌افزودیم، و پس از بحث و گفتگو و مشاوره پیرامون مباحث مختلف و مراجعه به منابع گوناگون، اینجانب مطالب را
املا کرده و دوستان تندنویس یادداشت می‌کردند، و سپس به کنترل مجدد می‌پرداختیم و آنچه را که نوشته شده با صبر و حوصله، بررسی و اصلاح و آماده چاپ می‌کردیم، و بعد از چاپ و قبل از نشر نیز مجددا کنترل و بررسی و اصلاح می‌شد.» و برای ایجاد هماهنگی در سبک تفسیر و قلم آن آخرین بازنویسی توسط مفسر
محترم انجام می‌گرفت.
مفسر
محترم در پیشگفتار
فهرست موضوعی تفسیر نمونه می‌نویسد: «سرانجام بعد از پانزده سال تلاش مستمر کار تفسیر نمونه در ۲۷ جلد پایان گرفت، در این هنگام احساس احتیاج مبرم به یک «فهرست موضوعی جامع» می‌شد و جمعی از طلاب فاضل حوزه علمیه قم پیشنهاد این کار را دادند، و از آنجا که آقایان احمد علی بابایی و رضا محمدی که از طلاب
محترم و باذوق و پرتلاش حوزه علمیه قم هستند، نسبت به این کار اهتمام بیشتری داشتند، قرعه فال به نام آنها زده شد. آنها با دو سال سعی و کوشش مستمر و استفاده از پانزده هزار فیش، اثری را به وجود آوردند که در نوع خود ممتاز است، می‌توان گفت فهرستی را که از ۲۷ جلد تفسیر نمونه تهیه کرده‌اند، انشاء الله کلیدی برای راه یافتن به تفسیر نمونه است.»
در دنباله مطلب طرز استفاده از این فهرست که بر اساس حروف الفبا تدوین شده است، توضیح داده شده و با مثال امر را بر طالب آن سهل نموده‌اند.
پس از ارائه
فهرست الفبایی که در ۲۴ صفحه انجام گرفته است، سرفصل‌های فهرست موضوعی مطرح و عناوین ریز آنها تحت هر موضوع با آدرس جلد و صفحه، در ۵۳۰ صفحه ثبت گردیده و به علاقمندان عرضه شده است.
سر فصل‌های فهرست موضوعی بدین شرح است:
۱- شناخت و جهان بینی
۲-
جهان بینی اسلامی شامل بخشهای:
-
خدا شناسی و
توحید در قرآن
-
عدل الهی-
نبوت-
امامت و
ولایت-
معاد۳- انسان در قرآن و
هدف آفرینش۴- آشنایی با
منابع اسلام «قرآن» و «حدیث»
۵- رفتار یک مسلمان و چگونگی
جامعه اسلامی شامل:
-
قواعد اصولی و فقهی در قرآن
- وظایف و
احکام-
اخلاق و تعلیم و
تربیت اسلامی- روابط و
حقوق اجتماعی- مسائل اقتصادی
- حکومت و
نظام سیاسی۶- تاریخ تمدن
۷- بررسی
ادیان و
مکاتب۸-
علوم اجتماعی۹-
علوم تجربی و طبیعی
۱۰-
ادبیات و
هنر
تفسیر نمونه در ۲۷ جلد وزیری به همراه یک جلد فهرست موضوعی به زبان فارسی، توسط دار الکتب الاسلامیه، تهران چاپ و نشر گردیده است، مجلدات اولیه آن در سال ۱۴۰۰ ق و مجلدات اخیر آن در سالهای ۱۴۱۴ ق به پایان رسیده است.
هر مجلد دارای فهرست مفصلی از آیات و مطالبی است که در آن مطرح شده است، ابتدای جلد اول مقدمه‌ای چند صفحه‌ای از مؤلف بچشم می‌خورد که در مجلدات بعد این مقدمه بسیار مختصر گردیده است.
برخی مجلدات این تفسیر از جمله جلد ۱ در چاپهای بعد، با تجدید نظر و اضافات، چاپ شده است. انتهای برخی مجلدات نیز تاریخ پایان تالیف آن درج گردیده است. پایان تالیف آخرین جلد آن ۱۸ ذی الحجه ۱۴۰۷ ق مطابق با ۲۳ مرداد ۱۳۶۶ شمسی درج شده است.
این تفسیر تا کنون به چند زبان زنده دنیا از جمله عربی وارد و ترجمه شده، ترجمه عربی آن به نام «
الامثل» عرضه شده است. ترجمه انگلیسی آن نیز در دست تهیه می‌باشد.
تفسیر نمونه تاکنون چندین چاپ با تیراژهای متفاوت (حدود ۵۰۰۰ در هر چاپ) داشته و در نسخه مورد بحث برخی مجلدات تا سی و دو چاپ بر آن گذشته است. فهرست اجمالی تمام مجلدات از نظر سور قرآن در آخر جلد ۲۷ درج گردیده است. طرز کار گروهی که در مقدمه اول کتاب بطور مختصر ذکر گردیده بود در انتهای جلد ۲۷ به طور مفصل از طرف هیئت همکاران تفسیر نمونه بیان شده است.
برگزیده‌ای از تفسیر نمونه توسط آقای احمد علی بابایی در ۵ جلد به بازار عرضه شده که اکنون چاپ سیزدهم خود را نیز سپری کرده است.
۱- مقدمه تفسیر نمونه ج۱
۲- مجلدات مختلف تفسیر همراه با فهرست موضوعی آن
۳-
طبقات مفسران شیعه ج۵ ص۵۳ تا ۶۲
دکتر عقیقی بخشایشی۴-
المفسرون حیاتهم و منهجهم ص۱۵۲
سید محمدعلی ایازی۵-
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی ج۱ ص۷۷۴ و ج۲ ص۲۱۴۳ با همکاری استاد
بهاء الدین خرمشاهی۶-
تفسیر و مفسران آیت ا... معرفت ج۲ ص۵۰۲ مؤسسه فرهنگی التمهید چاپ اول تابستان ۱۳۸۰
سایت اندیشه قم نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
