تفسیر نعمانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفسیر نعمانی، رساله‌ای در
علوم قرآنی با نگاه شیعی که در قرون اخیر با این نام شهرت یافته است
و این تفسیر، تفسیری روایی منسوب به
ابوعبدالله محمد بن ابراهیم نعمانی معروف به ابن ابی زینب، متکلم
و محدّث
و مفسر امامی اوایل قرن چهارم می‌باشد.
این رساله در مجموعه
بحار الانوار به‌طور کامل با این عنوان درج شده است: «آن‌چه از
امام علی (علیه‌السلام) در باره اقسام
و انواع
آیات قرآن و تفسیر بعضی از آیات آن به روایت نعمانی نقل شده است».
و بعدها چند بار با همین عنوان یا با عنوان
المحکم و المتشابه
سیدمرتضی به چاپ رسیده است. برخلاف نام تفسیر که بر این رساله نهاده شده، مباحث مطرح شده در آن بیش‌تر شامل موضوعات
علوم قرآنی، اصول فقه
و برخی مباحث کلامی است. تفسیر نعمانی، تفسیر به معنای رایج کلمه نیست که به تفسیر تمام آیات قرآن بپردازد، بلکه نوعی تقسیم‌بندی موضوعی آیات قرآن است. در این تفسیر، حدود شصت موضوع قرآنی به صورت گفتگو میان
امام و راوی مطرح،
و بیش از پانصد آیه توضیح داده شده است.
در کتاب‌های رجالی
و فهرست‌ها تا زمان
ابن‌شهر‌آشوب (د ۵۸۸ق/۱۱۹۲م) اثری از کتاب تفسیر در میان آثار
و تألیفات نعمانی (زنده در نیمه دوم سدۀ ۴ق) به چشم نمی‌خورد
و این تنها ابن شهر آشوب است که در بخش مشهوران به کنیه در ذیل نام ابوعبدالله محمد بن ابراهیم از کتابی با عنوان تفسیر القرآن لاهل البیت (علیهم‌السلام) یاد می‌کند.
در تبیین این امر می‌توان به این موضوع اشاره کرد که نعمانی سال‌های پایانی عمر را در شامات گذرانده،
و در آن‌جا درگذشته است
و ابن شهر آشوب که ظاهراً تألیف خود را در
حله به پایان رسانیده
، به آثاری از نعمانی که در اواخر حیات در
شام تألیف نموده، دسترسی نداشته است. ذکر روایتی به نقل از کتاب تفسیر نوشته نعمانی در رساله مشهور به تفسیر نعمانی
نیز می‌تواند قرینه دیگری بر وجود این کتاب باشد. به‌ویژه نعمانی این روایت را از
ابن عقده (د ۳۶۸ق/۹۷۹م) نقل نموده که استاد وی بوده است
و در کتاب الغیبة نیز از وی بسیار نقل
روایت می‌نماید.
به هر روی اگرچه بتوان وجود کتاب تفسیر اثر نعمانی را اثبات کرد، اما رساله موجود با آن تفسیر متفاوت است
و تنها یک روایت از آن کتاب در آن نقل شده،
و همین امر موجب انتساب همه رساله به نعمانی گشته است.
رساله با مقدمه‌ای در
فضیلت و جایگاه
قرآن کریم و ضرورت رجوع به
اهل بیت (علیهم‌السلام) برای فهم
و تفسیر صحیح آیات الاهی آغاز می‌شود. پس از این مقدمه، روایتی از
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) ذکر می‌گردد که آیات قرآن را به ۷ قسم تقسیم می‌نماید
و به دنبال این روایت اقسام دیگری می‌آید که تقریباً فهرست مطالب مطرح شده در متن رساله است
و به ۶۰ مبحث می‌رسد. از جمله این مباحث می‌توان به موضوعاتی چون
ناسخ و منسوخ،
محکم و متشابه،
عام و خاص،
تحریف، رد برخی نظرات در باب
ایمان و کفر و زیادت
و نقصان آن، رد بر
ثنویان و زندیقان، رد بر
یهود و نصارا و رد بر قائلان به
رأی و قیاس اشاره کرد. پس از ذکر این فهرست، بیان می‌شود که
شیعیان در هنگام فراغت به نزد امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) آمده، درباره این موضوعات از ایشان پرسش می‌کردند
و این رساله درواقع پاسخ‌های آن حضرت به این پرسش‌هاست. در جای‌جای رساله
نیز به موضوع پرسش
و پاسخ اشاره می‌شود. با وجود تلاش مؤلف برای انتساب متن به امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)
و بازگو نمودن آن از زبان ایشان، وجود مباحث بسیاری در این رساله که به دوره‌های بعدی بازمی‌گردد، این انتساب را با
تردید مواجه می‌سازد. از جمله این مباحث می‌توان به موضوعاتی همچون زیادت
و نقصان ایمان
و کفر، نقد
اجتهاد و قیاس
و نقد آراء
معتزله اشاره نمود.
نسخه بحارالانوار با خطبه‌ای در
حمد و ثنای خدا
و صلوات بر
پیامبر و ائمه معصومین
و احادیثی از پیامبر اکرم در باره قرآن
و اهل‌بیت از جمله
حدیث ثقلین آغاز می‌گردد
و پس از ذکر طریق نقل نعمانی، حدیثی از
امام صادق (علیه‌السلام) در باره قرآن
و انواع
و اقسام
آیات آن ذکر می‌شود.
این روایت را جعفر بن محمد بن قولَوَیْه (قولُویَه) از سعد بن عبداللّه اشعری
و شیخ طوسی نیز نقل کرده‌اند.
در این حدیث آمده است که شیعیان از
امام علی (علیه‌السلام) در باره قرآن پرسش کردند
و آن حضرت، به
اجمال ، قرآن
و انواع
و اقسام آیات آن را وصف نمودند. امام صادق (علیه‌السلام)، سپس توضیح می‌دهند که
شیعیان هرگاه فراغتی می‌یافتند از علی بن ابی طالب (علیه‌السلام) در باره هر یک از اقسام آیات سؤال می‌نمودند.
از جمله این پرسش‌ها بحث ناسخ
و منسوخ بود که امام شانزده مورد نسخ آیات در قرآن را توضیح دادند. اولین آیه نازل شده،
محکم و متشابه،
وحی و اقسام آن، معانی
و مرادات مختلف
خلقت و فتنه و قضا و نور و کفر و شرک در قرآن،
عام و [[خاص]، تحریف
و مراد از آن، پرسش‌های دیگری بود که مطرح شد
و امام پس از هر سؤال، آیات هر موضوع را بیان کردند. همچنین در باره آیات رد بر ملحدان
و زنادقه و دهریه و پیروان مذاهب
و مکتب‌ها
و آرای مختلف، آیات مشتمل بر
فرایض و شرایع الاهی
و حدود و حکمت آن‌ها، آیات مبیّن
غزوات پیامبر اکرم ، آیات مشتمل بر وجوه معایش خلق
و مباحث مربوط به
امامت توضیحاتی به تفصیل آمده است.
در
سلسله سند نقل نعمانی، رجال‌شناسان امامیه به همه راویان این حدیث مفصل، جز علی بن ابی حمزه بطائنی
و پسرش حسن،
اعتماد دارند. رجال مذکور در نقل
شیخ طوسی ، همان رجال مذکور در نقل نعمانی هستند
و در نقل
ابن قولویه از سعد بن عبداللّه اشعری،
روایت سعد از استادانش با تعبیر «روی مشایخنا عن اصحابنا» ذکر شده
و از این نظر
مرسل است. این‌ها عواملی است که روایت تفسیر نعمانی را تاکنون در شمار
روایات صحیح بی خدشه قرار نداده است.
درباره دوران رواج این رساله باید گفت که تا پیش از سده ۱۱ق گزارشی از آن در دست نیست
و نخستین آگاهی ما از این رساله به دورانی بازمی‌گردد که
فیض کاشانی (د ۱۰۹۱ق)،
و بعد حر عاملی (د ۱۱۰۴ق)
(در همه موارد به نقل از رساله
المحکم و المتشابه) به نقل از آن می‌پردازند
و مجلسی (د ۱۱۱۰ق) آن را به‌طور کامل در بحارالانوار درج می‌نماید. پس از آن
فاضل هندی (د ۱۱۳۷ق)،
یوسف بحرانی (د ۱۱۸۶ق)،
محقق نراقی (د ۱۲۴۵ق)،
صاحب جواهر (د ۱۲۶۶ق)،
نوری (د ۱۳۲۰ق)
(همه به نقل از
المحکم و المتشابه)
و دیگر علمای شیعه از این رساله بهره برده‌اند. مجلسی هنگام نقل این رساله سلسله سندی برای آن ذکر نمی‌کند، بلکه بیان می‌دارد که از طریق
وجاده به نسخه‌ای از آن دست یافته است. اجازات نقل شده به این کتاب
نیز از تلفیق چند
اجازه به دست آمده است
و به شکل متصل وجود خارجی ندارد.
خلاصه تفسیر نعمانی با نام
المحکم و المتشابه ــ که در کتب رجالی گذشته از آن یاد نشده ــ از زمان
محمدباقر مجلسی و حرّ عاملی و یوسف بن احمد بحرانی به بعد، به
سید مرتضی علم الهدی نسبت داده شده است،
و حتی این رساله با نام
المحکم و المتشابه منسوب به سیدمرتضی (د ۴۳۶ق) نیز شهرت دارد، اما در میان آثار وی چنین کتابی ثبت نشده،
و محتوا
و سبک نگارش این رساله نیز با آرا
و آثار سیدمرتضی متفاوت است.
موضوع دیگری که درباره تفسیر نعمانی مطرح است، مشابهت فراوان با مقدمه تفسیر علی بن ابراهیم قمی
و رساله‌ای از سعد بن عبدالله اشعری است که مجلسی بخش‌هایی از آن را در اختیار گذاشته است.
آن‌چه مجلسی به نقل از ابن قولویه از سعد بن عبداللّه اشعری نقل کرده، این احتمال ضعیف را به وجود آورده است که تفسیر نعمانی همان کتاب ناسخ القرآن
و منسوخه
و محکمه و متشابهه تألیف سعد بن عبداللّه اشعری، یا روایتی است که وی در این کتاب آورده است.
پس از مقایسه میان این ۳ متن در توضیح شباهت میان آن‌ها می‌توان چنین گفت که مقدمه تفسیر قمی
و رساله سعد بن عبدالله اشعری دو تحریر از متنی واحد هستند، اما شاکله اصلی رساله تفسیر نعمانی با توجه به مقدمه تفسیر قمی سامان یافته،
و توضیحات
و مثال‌های بیش‌تر از متن تفسیر به آن افزوده شده
و با استفاده از منابعی دیگر مباحث دیگری نیز به آن اضافه گردیده است.
اگرچه مؤلف این رساله جز تفسیر اثر نعمانی به هیچ‌یک از منابع خود اشاره نمی‌کند، اما با کاوش در دیگر کتب می‌توان به برخی از این منابع دست یافت. افزون بر تفسیر علی بن ابراهیم قمی که مؤلف احتمالاً به عنوان اصلی‌ترین منبع خود از آن بهره جسته، در مباحث مربوط به ضرورت وجود
امام و شرایط
و ویژگی‌های وی
به اندیشه‌ها
و آثار
هشام بن حکم نظر داشته است.
همچنین بخش عمده‌ای از مطالب این رساله در رد بر قائلان به رأی
و قیاس
در پاسخ به آراء مطرح شده از سوی
شافعی (د۲۰۴ق/ ۸۱۹م) در کتاب الرسالة
بیان شده است.
با توجه به استفاده مؤلف این رساله از تفسیر اثر نعمانی که در نیمه دوم سده ۴ق حیات داشته، کهن‌ترین تاریخی که می‌توان برای زمان تألیف این رساله در نظر گرفت، همان نیمه دوم سده ۴ق است. درباره مؤلف این رساله نیز باید گفت اگرچه نام وی برای ما آشکار نیست، اما با بررسی ویژگی‌های محتوایی رسالـه می‌توان به برخی از خصـوصیات وی پی برد. با توجه به این‌که مباحث کلامی بسیاری در این رساله مطرح شده است
و نگاه متکلمانه در جای‌جای آن به چشم می‌خورد، می‌توان مؤلف این رساله را یک متکلم دانست. وی اگرچه در نقل
روایات از روش محدثان در ذکر اسانید پیروی نمی‌کند، اما در مواردی اندیشه‌های او به حدیث‌گرایان نزدیک می‌شود که به عنوان نمونه می‌توان به دفاع از نظریه
تحریف قرآن و روش وی در نقد اصحاب قیاس
و اجتهاد
اشاره نمود.
حسن فرید گلپایگانی ، تفسیر نعمانی را شرح کرده
و به نام بَیّنات الفرید به چاپ رسانده است (تهران ۱۳۹۹). درباره نسخ خطی موجود از این رساله نیز باید گفت که دوران کتابت همه این نسخه‌ها به دوران تداول رساله یعنی سده ۱۱ق
و ادوار بعدی باز می‌گردد.
(۱) ابن بابویه، محمد، علل الشرائع، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۹۶م.
(۲) ابن بابویه، محمد، کمال‌الدین
و تمام النعمة، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۵ق.
(۳) ابن بابویه، محمد، معانی الاخبار، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ش.
(۴) ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق.
(۵) امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
(۶) بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، به کوشش محمدتقی ایروانی، قم، جامعۀ مدرسین.
(۷) حجتی، محمدباقر، فهرست موضوعی نسخه‌های خطی عربی کتابخانه‌های جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۷۰ش.
(۸) حر عاملی، محمد بن حسن، الفصول المهمة، به کوشش محمد قائینی، قم، ۱۴۱۸ق.
(۹) حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، به کوشش محمدرضا حسینی جلالی، قم، ۱۴۱۴ق.
(۱۰) زعفرانی‌زاده، سعید، بازشناسی متن تفسیر نعمانی، نقد بیرونی، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام)، تهران.
(۱۱) شافعی، محمد، الرسالة، به کوشش احمد محمدشاکر، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
(۱۲) نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، به کوشش عباس قوچانی، تهران، ۱۳۶۷ش.
(۱۳) فاضل‌هندی، محمد، کشف اللثام، قم، ۱۴۱۶ق.
(۱۴) فیض کاشانی، محسن، التفسیر الصافی، به کوشش حسین اعلمی، قم، ۱۴۱۶ق.
(۱۵) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
(۱۶) موسوی، احمد مدد، رسائلی پیرامون تفسیر
و علوم قرآن منسوب به اهل بیت (علیهم‌السلام)، کیهان اندیشه، تهران، ۱۳۶۸ش، شم ۲۸.
(۱۷) نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۱۶ق.
(۱۸) نراقی، احمد، مستندالشیعة، مشهد، ۱۴۱۵ق.
(۱۹) نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۷ق.
(۲۰) نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیر نعمانی.
(۲۱) نوری، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، ۱۴۰۸ق.
(۲۲) استادی، رضا، یک کتاب با چهار عنوان، کیهان اندیشه، ش ۳۳ (آذر
و دی ۱۳۶۹).
(۲۳) بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم (بی تا).
(۲۴) موسوی، حسین، معالم التفسیر من کلام الامیر (علیه‌السلام)، فصلنامه پژوهشهای قرآنی، ش ۵ ـ۶ (بهار
و تابستان ۱۳۷۵).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تفسیر نعمانی»، شماره۳۷۲۳. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تفسیر نعمانی»، شماره۶۰۱۹.
