تفسیر القرآن المجید (شیخ المفید)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفسیر القرآن المجید المستخرج من تراث الشیخ المفید
شیخ مفید «ره» تفسیر مستقلی ننگاشت منتهی مجموعه نوشته‌های عقیدتی، تاریخی و فقهی ایشان نمایانگر توجه و علاقه ایشان به مباحث تفسیری بوده است، از ایشان چهار کتاب در حوزه
علوم قرآنی در فهارس ثبت شده، که البته بطور مستقل اثری از آنها باقی نمانده است.
۱- النصرة فی فضائل القرآن
۲- البیان فی تالیف القرآن
۳- الکلام فی وجوه اعجاز القرآن
۴- جوابات ابی الحسن السبط المعالی بن زکریا فی اعجاز القرآن
این تالیفات و مجموعه آیاتی که در کتب مختلف، مورد بررسی قرار داده، نمایانگر روش خاص کلامی شیخ مفید «ره» در مباحث تفسیری است، که قبل از ایشان سابقه نداشته است.
به همین جهت تصمیم بر آن شد که به مناسبت هزارمین سال درگذشت ایشان و برپایی همایش جهانی در تجلیل از شخصیت بی نظیر وی، مجموعه بحثهای تفسیری از کتب گوناگون ایشان جمع آوری و عرضه گردد، تا این روش بنام ایشان ثبت گردد و راهنمایی باشد برای قرآن پژوهانی که بخواهند بحثهای کلامی را در
تفسیر قرآن پی گیری نمایند.
شیخ کتاب تفسیری مستقل تالیف ننموده ولی استفاده زیاد ایشان از آیات در مباحث کلامی، تاریخی و فقهی و مطرح کردن بعضی مسائل تفسیری و قرآنی، نمایانگر توجه ایشان به اینگونه مباحث است.
شیخ را می‌توان مبدع سبک
تفسیری کلامی دانست، که اصول و روشهای خاص خود را دارد، بکار بردن روش
استدلال قرآنی برای بیان مطالب و رد اشکالات و
شبهات یا توضیح معتقدات از خصوصیات این سبک است.
مناظرات مذهبی و بحث آزاد در مباحث اعتقادی مانند بحث با
مشرکین در
توحید،
جدال با
اهل کتاب در
نبوت، مناظره با منکران
معاد، گفتگو با منکرین
عدل، و رجوع به امام
معصوم علیه‌السّلام و اثبات
غیبت امام عصر «عج». از دیگر ویژگیهای این سبک به شمار می‌آید. تفسیر او از جهتی در بردارنده بسیاری از آراء
فرق اسلامی و موضع گیریهای ایشان به عنوان یکی از بزرگترین
علمای امامیه می‌باشد. به تعبیری دیگر روش تفسیر شیخ، روش کلامی، عقلی است. از این جهت بایسته تدریس و تحقیق و محل توجه اندیشمندان قرآنی است.
روش شیخ در تعامل با
نص قرآن، روشی است که علماء اسلام در تفسیر به آن اتفاق دارند.
آشکارترین روش شیخ در تعامل با آیات قرآن، تکیه بر آیات دیگر، در توضیح و تفسیر آن است، با
استناد به اینکه اجزاء قرآن ناظر و مفسر اجزاء دیگر آن است، و اختلاف و باطلی در آن راه ندارد. در هر آیه، آیات مناسب و هم معنی و هم موضوع با آن را جمع آوری نموده با تبیین ارتباط بین آنها، معنای مقصود را
استنباط و آیات را تفسیر می‌نماید. (مانند تفسیر آیه: و ما الله یرید ظلما للعباد و ۵ آیه مشابه آن به کمک آیات دیگر،
سوره (غافر:۳۱ ).
قاعده کلی در دیدگاه ایشان این است که در تفسیر قرآن از
روایات وارده باید استفاده نمود، اما مادامی که با قرآن یا
نص واضح دیگر، مخالفتی نداشته باشد در این مقام، تکیه او به روایت خواهد بود، اما اگر در روایت تردیدی وجود داشت در اعتماد به آن تردید خواهد کرد.
استفاده ایشان از روایت به دو صورت است، گاه در تفسیر نص قرآنی از آن بهره می‌برد و گاه برای تایید معنا و تفسیری که بیان کرده، به روایت
استشهاد می‌نماید.
اگر روایت با
اصول عقاید و قواعد عقلیه و حقایق تاریخی
متواتر مخالفت داشت، بطور قاطع آن را رد می‌نماید، و حق نقد سندی و عقلی آن را برای خود محفوظ می‌دارد. مانند: روایات ذیل آیه ۱۵۷ اعراف(اعراف:۱۵۷) در ذکر اشباح و خلق
ارواح قبل از
خلقت آدم علیه‌السّلام
ایشان استفاده از معانی لغوی و
شعر عربی را در توضیح معانی لغوی قرآن ضرورت واقعی می‌انگارد، بر این اساس در جاهای مختلف از آن بهره برده است. مانند تفسیر آیه ۱۷۱ سوره نساء (نساء:۱۷۱)ت
در معنی
غلو .
شیخ مفید «ره» می‌فرمایند: تفسیر قرآن به رای ممکن نیست و
اعتقادات و هواهای انسانها را نباید بر قرآن تحمیل کرد. مراد ایشان از
تفسیر به رای ، تفسیر بدون آگاهی و علم است.
و نیز می‌فرماید: در تفسیر کنار گذاشتن حقیقت معنا و حمل آن بر
مجاز و
استعاره بدون دلیل باطل می‌باشد. در مقابل به تفسیری که مستند به
لغت ،
برهان عقلی و شاهد روایی باشد، رو آورده است.
۱- از ویژگیهای مهم این تفسیر، بعد کلامی آن است، که در بین
تفاسیر شیعه تاکنون بی نظیر است، فقط
فخر رازی در تفسیر خود (آنهم دو قرن بعد از شیخ مفید «ره») به این شیوه تمسک جسته است.
این ویژگی بی شک تابع جو و فضای عصر شیخ بوده، که از یک طرف
مناظره‌های علمی و عقیدتی و از طرفی هجوم بی سابقه علیه
تفکر شیعی و فرصت شیخ در رد آنها رواج داشته است. از این جهت مرجع خوبی برای پژوهشگران آیات کلامی می‌باشد.
۲- پرداختن به
شبهات مختلف: با نظری اجمالی به تفسیر ایشان در می‌یابیم که در زمان خود، شبهات گوناگون فکری را مطرح کرده و پاسخ داده‌اند. شبهاتی حاصل از نزاعهای
اهل سنت علیه
شیعه در مورد
افضلیت حضرت علی «علیه السلام»،
عصمت،
رجعت،
متعه،
نفاق بعضی
صحابه، [[|غیبت امام زمان|غیبت امام عصر]] «عج» و مسائل فقهی خلافی مانند،
تحریم ذبائح اهل کتاب،
مسح بر پا و مباحثی مانند
شرور،
خلق افعال عباد ، حدود
اختیار و
اراده انسان و مباحثی با معتزله.
و نیز مباحثی با
اهل حدیث از شیعه از طرف
شیخ صدوق در اعتقادات مطرح شده‌اند، مانند،
اراده الهی،
هدایت الهی، منشا عمل انسان، مفهوم
بداء،
عالم ذر، جایگاه عقل، خلق ارواح و....
بخشی از مباحث ایشان در مقابل با غلاة است، از قبیل اینکه پیامبران و
معصومین علیه‌السّلام مانند سایر افراد بشر،
لذت و
الم را درک می‌کنند و کبر سن و پیری بر آنها عارض می‌شود.
۳- چینش مطالب در این کتاب، به گونه‌ای پیش رفته که غالبا به مطالب مهم پرداخته شده و شکل موضوعی به خود گرفته است.
جهت جمع آوری بیانات تفسیری
شیخ مفید «ره» به ۳۱ اثر از کتابهای ایشان مراجعه شده که در
از آنها نام برده شده است.
بیان مطالب موضوعی ذیل هر آیه از طرف شیخ بیشتر جنبه تطبیقی و
استشهاد داشته، بدین منظور گاه از بین چند موضوع، یکی انتخاب و در این تفسیر آورده شده است. در تفسیر جمع آوری شده مطالب به قصد تفسیر، تالیف نشده و به طور طبیعی، تفسیر کاملی مانند سایر تفاسیر تالیفی که به تمام زوایا و ابعاد آیات پرداخته باشد، نخواهد بود، از نظر
انسجام نیز، انتظار یک تالیف منسجم را نباید داشت، زیرا هر مطلبی از کتابی، گلچین شده است.
محقق محترم طی مقدمه‌ای ۲۸ صفحه‌ای به ابعاد مختلف تفسیر و کار انجام شده پرداخته و شیوه تحقیق و منابع آن را بازگو کرده‌اند، قبل از آن با بررسی شخصیت و عصر شیخ مفید «ره» روش ایشان را بررسی و بیان کرده‌اند.
نسخه حاضر تحت عنوان تفسیر قرآن مستخرج از
آثار شیخ مفید «ره»، با عنایت
مرکز فرهنگ و معارف قرآنی توسط قرآن پژوه معاصر استاد
سید محمدعلی ایازی و با همکاری آقایان محمد فاطمی ابهری، مهدی قماشی، هادی شاهرخی، مهدی شاهرخی و صاحب علی محبی در یک جلد و ۶۰۰ صفحه جمع آوری و تحقیق شده است.
شامل فهرست تفصیلی موضوعات به ترتیب آیات وارده در سوره‌ها، فهرست اعلام، فهرست اصطلاحات، و فهرست کتب می‌باشد.
این کتاب از ۱۱۴ سوره قرآن، ۹۳ سوره را مورد بررسی قرار داده است. مؤسسه بوستان کتاب قم (مرکز انتشارات
دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ) در چاپخانه این مرکز در شهر قم به سال ۱۴۲۴ ق و ۱۳۸۲ ش به تعداد ۲۰۰۰ جلد چاپ اول آن را به بازار کتاب عرضه داشته است.
مطالب مقاله با توجه به مقدمه تحقیق که توسط استاد
سید محمد علی
ایازی انجام گرفته، نوشته شده است.
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
