تفسیر القرآن العظیم (ابن ابی حاتم)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نام اصلى تفسیر
ابن ابی‌حاتم، «تفسیرالقرآن العظیم مسنداً عن الرسول» است که توسط ابومحمد عبدالرحمن بن محمد بن ادریس بن منذر بن داود بن مهران حنظلى ابن ابى‌حاتم رازى (۲۴۰ـ۳۲۷ق) تدوین و تصنیف شده است. او که از علماى بزرگ
علم رجال و
حدیث اهل سنت بود، در عین حال به
شیعه و امامان بزرگوار آنها گرایش داشت.
خانواده وی اصالتا اصفهانی بوده و سپس به
ری مهاجرت کرده‌اند. در
سال ۲۴۰ زاده شد و در سال ۳۲۷ _در سن ۸۷ سالگی_ در شهر ری درگذشت و همانجا مدفون گردید. وی در سایه پدری دانش‌دوست پرورش یافت. ابن ابی‌حاتم می‌گوید: در کودکی
قرآن را حفظ کردم. پدرم مرا واداشت تا قبل از اشتغال به
علم حدیث به فراگیری قرآن بپردازم و با دستور او قرآن را نزد
فضل بن شاذان فرا گرفتم سپس به فراگیری حدیث پرداختم. او سفرهای علمی فراوانی کرده است. می‌گوید: در سال ۲۵۵ پیش از رسیدن به سن
بلوغ همراه پدرم روانه خانه خدا شدیم. هنگام رسیدن به
ذو الحلیفه (
مسجد شجره: میقات اهل
مدینه) محتلم شدم، پدرم خرسند گردید که موفق به گزاردن حجة الاسلام گردیدم و در
مکه از
محمد بن عبدالرحمان مقری بهره بردم.
وی در
سفر دیگرش به مکه در سال ۲۶۰ از
محمد بن حماد تهرانی نیز دانش آموخت. در سال ۲۶۲ به
کشورهای خلیج و
مصر و
شام سفر کرد و در سال ۲۶۴ رهسپار
اصفهان گردید و به خدمت
یونس بن حبیب رسید. وی در طلب دانش رنج‌ها برد و شاگردانی برجسته _مانند
ابن حیان (متوفای ۳۵۴)،
ابن عدی (متوفای ۳۶۵)،
ابن حبان (متوفای ۳۶۹)،
قاضی میانه جی (متوفای ۳۷۵)،
حاکم نیشابوری (متوفای ۳۷۸) و
ابن منده (متوفای ۳۹۵) پرورد.
ابویعلی خلیلی در وصف او می‌گوید: وی، علم پدر و
ابوزرعه را فرا گرفت و دریایی از علم و معرفت بود. در
علم فقه و معرفة الرجال و شناخت اقوال و آراء مختلفه
صحابه و
تابعان و علمای بلاد (نیز) سرآمد بود.
ابن ابی حاتم تفسیر خود را بر اساس آثار رسیده از
صحابه و
تابعان بنا نهاد و کمال دقت را در اسناد و منابع روایی خود به خرج داد، تا آنجا که توانست در به دست آوردن
روایات صحیح کوشید، از این رو تفسیر وی مورد توجه همگان قرار گرفت
جلال الدین سیوطی می‌نویسد : «کتاب ابن جریر طبری ارزشمندترین و گران سنگ‌ترین تفسیرهاست، پس از او، ابن ابی حاتم... می‌باشد و همه آنها مستند به صحابه و تابعان و پیروان آنان است.»
در این تفسیر روایات معتبری یافت می‌شود که آنها را در جای دیگری نمی‌توان یافت. ابن ابی‌حاتم، محتوای تفاسیر پیش از خود را _از جمله، تفسیرهای
سعید بن جبیر و
مقاتل بن حیان و غیره_ در درون تفسیرش جای داد و اگر او نبود، این آثار از میان رفته بود. تفسر او را منبع سرشار و قابل اعتمادی برای مفسران پس از وی _در همه ادوار_ دانسته‌اند.
بَغَوی (متوفای ۵۱۶) و
ابن کثیر (متوفای ۷۷۴) و دیگران در تفاسیر خود، از وی بهره فراوان برده‌اند.
جلال‌الدین سیوطی (متوفای ۹۱۱) می‌گوید: تفسیر او را در
الدر المنثور تلخیص کرده‌ام.
او در وصف و بیان روش تفسیر خود می‌گوید: کوشیدم تا این تفسیر را با صحیح‌ترین آثار سلف صالح فراهم سازم. نخست آثار منقول از
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را جدا گانه آوردم و کسی را با او همراه نساختم. سپس به تفاسیر منقول از بزرگان صحابه پرداختم و در پی آن، تفاسیر تابعان را آوردم و موارد وفاق و اختلاف آنان را یادآور شدم.
وی در تفسیر هر آیه، به روایات ماثور (منقول) پیرامون هر یک پرداخته و در صورت اختلاف متن، تحت عنوان‌ها وجه دوم، وجه سوم و... آنها را مطرح کرده و اقوال را به گونه‌ای منظم و جدا از هم آورده است.
او هرگز به مسائل جنبی نپرداخته است و لذا تفسیر وی تفسیری کاملا مبتنی بر نصوص وارده می‌باشد و چیزی با آن آمیخته نشده است. از این رو در این تفسیر به طور پراکنده تنها آیاتی که درباره آنها روایاتی نقل شده تفسیر شده است.
این تفسیر به طور کامل یافت نشد؛ تنها مقداری از ابتدای
سوره فاتحه تا آخر
سوره رعد، و از
سوره مومنون تا پایان
سوره عنکبوت از آن به دست آمد و بقیه آن از تفاسیری که از وی نقل کرده‌اند تکمیل شد و با ملحقات در چهارده جلد، مکررا به چاپ رسید و در سال ۱۴۱۹ ق/ ۱۹۹۹ م به چاپ دوم رسید.
او تفسیر خود را _پس از
ابن تیمیه_ چنین آغاز می‌کند: الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی محمد خاتم الانبیاء و علی آله اجمعین... و روشن است که این شیوه، شیوه ارادتمندان به
خاندان نبوت است.
در ضمن تفسیر نیز به مواردی برخورد می‌کنیم که به دیدگاه مکتب
تشیع نزدیک‌تر است؛ از جمله در ذیل آیه «ان الله و ملائکته یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما
» از
کعب بن عجره _به دو طریق_ چنین روایت می‌کند: از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پرسیدیم: چگونه بر تو درود بفرستیم؟ فرمود: بگویید: اللهم صل علی محمد و علی آل محمد؛ کما صلیت علی ابراهیم و علی آل ابراهیم. انک حمید مجید. و بارک علی محمد و آل محمد، کما بارکت علی ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید.
در ذیل آیه «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا
» از
ابوسعید خدری روایت می‌کند که پیامبر فرمود: این آیه درباره پنج تن نازل گردید: من،
علی،
فاطمه،
حسن و
حسین.
از
عایشه نیز روایت می‌کند که: روزی پیامبر؛ در حالی که ملحفه‌ای از پشم سیاه بافته شده بر خود پوشیده بود بیرون آمد؛ در این موقع حسن و حسین وارد شدند.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آنان را در زیر ملحفه خود گذاشت. سپس علی آمد؛ او را نیز در زیر ملحفه جا داد. آنگاه این آیه را تلاوت فرمود.
از
واثلة بن اسقع نیز روایت می‌کند که: پیامبر بر دخترش فاطمه وارد شد. حسن و حسین و علی نیز همراه او وارد شدند. آنگاه پیامبر علی و فاطمه را پیش روی خود نشاند و حسنین را بر زانوهای خود؛ و پارچه‌ای را که با خود داشت بر همه افکند و این
آیه را تلاوت فرمود.
از
ام سلمه هم روایت می‌کند که: پیامبر بر سکو (بهار خواب) خانه آرمیده بود و روانداز بافت خیبری بر خود افکنده بود. در این موقع فاطمه وارد شد. دیگی در دست داشت که در آن قرمه گوشت با آرد پخته بود. پیامبر او را فراخواند و گفت: شوهرت و دو فرزندت حسن و حسین را نیز فراخوان. فاطمه آنان را فراخواند و
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با آنان به خوردن غذا مشغول بود که آیه تطهیر نازل گردید. در این هنگام پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گوشه عبای خود را بر آنان افکند و سپس دست از زیر روپوش درآورد و به طرف
آسمان بالا برد و گفت: خداوندا، اینان اهل بیت و بستگان ویژه من هستند. هر گونه پلیدی را از آنان دور ساز و آنان را پاک و پاکیزه‌دار، و این سخن را سه بار تکرار کرد. ام سلمه می‌گوید: من، به منظور شمول
آیه تطهیر سر خود را زیر عبا بردم و عرض کردم: یا رسول الله، من با شما هستم؟ دوبار فرمود: تو نیک هستی.
از قتاده نیز آورده است که
اهل بیت در این آیه، اهل بیتی هستند که خداوند آنان را از هر بدی پاک گردانیده و به رحمت و عنایت خود اختصاص داده است و
ضحاک بن مزاحم می‌گوید: پیامبر همواره می‌فرمود: ما اهل بیتی هستیم که
خداوند آنان را پاک گردانیده است و شجره نبوت و موضع رسالت و جایگاه آمد و شد
ملائکه و خانه رحمت و معدن علم هستیم.
در ذیل آیه «و انذر عشیرتک الاقربین
» روایت و یکون خلیفتی فی اهلی را درباره
علی (علیه‌السّلام) آورده است.
در ذیل آیه «و تقلبک فی الساجدین
» نیز یگانه شاخصه عقیدتی مکتب تشیع (ناآلودگی نیاکان معصومین) را مطرح می‌سازد و به دو طریق از
ابن عباس _در تاویل آیه_ روایت می‌کند که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پیوسته در اصلاب انبیا جا به جا می‌شد تا مادر او را زائید.
سیوطی از طریق
ابن ابی‌عمر و
بزاز و
طبرانی و
ابن مردویه و
بیهقی از طریق مجاهد همین تاویل را نقل می‌کند و از طریق ابن مردویه از ابن عباس روایت می‌کند که از پیامبر پرسیدم: وقتی آدم در
بهشت بود، تو کجا بودی؟ حضرت تبسمی کرد و فرمود: من در صلب آدم و سپس در صلب
نوح و
ابراهیم بودم و هرگز پدران و مادران من _در همه ادوار_ از راه زنا به هم نزدیک نشده‌اند و همواره خداوند مرا از صلبی پاک به رحمی پاک، مصفی و مهذب منتقل ساخته و هرگاه انشعابی در سلسله آباء من رخ می‌داد، من در بهترین و پاک‌ترین شعبه قرار می‌گرفتم.
طبری با آنکه هم عصر ابن ابی‌حاتم بوده، هیچیک از این روایات را در تفسیرش نیاورده (
طبری سه وجه در تاویل آیه می‌آورد _جز وجه یاد شده_ و در پایان ترجیح می‌دهد که مقصود، نشست و برخاست در جمع نمازگزاران است.)
و شاید به آن دست نیافته است و این، برتری ابن ابی‌حاتم و گستردگی اطلاعات وی را می‌رساند.
تفسیر ابن ابی حاتم در شکل جدید خود با تحقیق اسعد محمد طیب، انجام گرفته است. این تفسیر به طور کامل یافت نشد، مقداری از ابتدای
سوره فاتحه تا آخر
سوره رعد و از
سوره مومنون تا پایان
سوره عنکبوت، بدست آمده است و بقیه آن از تفاسیر دیگر تکمیل شد.
محقق محترم اساس کار خود را بر نسخه خطی که تصویر آن در دانشگاه ام القری موجود بود بنا نهاد، بعد از مرتب نمودن آن.
مراحل تحقیق خود را به این طریق بیان می‌کند:
۱- تکمیل نواقص نسخه خطی از نسخه‌های محقق و مجزا.
۲-مسند کردن
احادیث مرفوع با کمک تفاسیر
عبدالرزاق،
سفیان ثوری و مجاهد.
۳- مشخص نمودن ارزش
حدیث و اثر با استفاده از منابع معتبر.
۴- جمع‌آوری روایات مفقود، از تفسیر با کمک
تفسیر ابن کثیر،
در المنثور،
فتح الباریابن حجر و
فتح القدیرشوکانی.
پاورقی‌هایی شامل ذکر منابع احادیث و اظهار نظر برخی مفسرین توسط محقق انجام گرفته است.
محقق پس از مقدمه‌ای کوتاه در اهمیت تفسیر به شرح حال مختصری از مؤلف شامل زندگینامه خصوصیات و فضائل، سفرهای علمی، شاگردان، اقوال علماء درباره وی و مصنفات ایشان، می‌پردازد. پس از آن شیوه کار خود را توضیح می‌دهد.
نسخه حاضر
تفسیر با ملحقات در ۱۳ جلد، (شامل ۱۱ جلد تفسیر و ۲ جلد فهرست‌های گوناگون) توسط کتابخانه نزار مصطفی در
عربستان سعودی در سال ۱۴۱۹ ه ۱۹۹۹ م چاپ دوم را به خود دیده است. این نسخه در قطع وزیری، شامل سه مقدمه از ناشر، محقق و مؤلف می‌باشد. تصویری از برخی مجلدات نسخه خطی نیز ابتدای جلد اول ارائه شده است. مجلدات مختلف آن خالی از فهرست مطالب می‌باشد اما در مجلدات فهرست‌ها به طور مجموع آمده است.
معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، ج۲، ص۱۷۹. نرم افزار جامع التفاسیر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
