تفسیر الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفسیر الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة، تالیف
نعمت الله بن محمود نخجوانی است.
نام کامل «الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة» الموضحة للکلم القرآنیة، و الحکم الفرقانیة» و ملخص آن «الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة» می‌باشد.
تفسیری است موجز، اشاره‌ای صوفیانه و در آن به بیان معانی و ذکر
مکاشفات و مشاهدات وارده بر خود و بیان تفسیر قرآن بر سبک اشاره‌ای و عرفانی همراه با
فصاحت در بیان و روانی در تعبیر می‌پردازد. به تعبیر صحیح تر این کتاب
تاویلات عارفانه نخجوانی، از آیات قرآنی است، که موقوف به حال و تجربه شخصی وی است. شامل همه سور و آیات قرآنی است که به شکل فرجی و زبان عربی آن را ارائه داده است.
ایشان در مقدمه خود بیان می‌دارد که: من از علمای رسمی مانند
فلاسفه، که متشبث به برهان و حدود هستند، و همچنین از متصوفه‌ای که سخن از واجد و موجود گویند و به
عرفان نظری اکتفا نموده و به آداب ظاهری صوفی گری قناعت نموده‌اند، نیستم، بلکه از کسانی هستم که از جمیع رسوم و عادات بدورند و منتظر ظهوراتی هستند که در اوقات و حالات مختلف از حق بر آنها افاضه می‌شود. و از آنجایی که آنچه حق از جود خود بر من افاضه فرمود، فتوحاتی است که بر من هدیه گردید، نام آن «الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة» الموضحة للکلم القرآنیة و الحکم الفرقانیة» گشت. (فتوحات الهی و کلیدهای غیبی که توضیح دهنده کلام قرآنی و حکمتهای فرقانی است.)
روش کلی نخجوانی به این ترتیب است که ابتدای هر سوره، مقدمه‌ای درباره مسائل عرفانی مربوط به آن بیان داشته، از بسم الله آغاز می‌کند. در هر سوره به تناسب سیاق و مطالب آن، تفسیری متفاوت از بسم الله ارائه می‌دهد و معتقد است، هر سوره قرآنی، آغاز و پایانی مخصوص به خود دارد، بدین جهت بسم الله آن با دیگر سوره‌ها تفاوت خواهد داشت.
پس از آن به تفسیر و توضیح مختصری از
جزء به جزء مقاطع آیه طبق روش خود، می‌پردازد. این توضیحات در بسیاری موارد، تاویلات عارفانه ایشان از آیات است. و اصلا اشاره‌ای به لغت،
قرائت،
اعراب،
اسباب نزول و شکل ظاهری آیه و همچنین
روایات و ماثورات و اموری که اغلب تفاسیر معمولا به آن می‌پردازند، ندارد. در پایان سوره‌ها نیز از مطالب گفته شده، بیان اجمالی ارائه می‌دهد که همان خاتمه عرفانی آن است.
بر این مبنا تفسیر ایشان متضمن
اصطلاحات صوفیه و مشرب اهل معرفت به بیانی رمزی بوده و بر مبنای قواعد اهل
کشف و ذوق، بیان مختصری از آیات را ارائه می‌دهد. از این جهت اثری از مباحث فقهی، لغوی، قرائتی و ماثورات اسرائیلیة در آن دیده نمی‌شود.
در مباحث عقیدتی، دیدگاه اهل معرفت را بدون تصریح نقد و
استدلال بر آن، بیان می‌دارد. مانند سوره انعام آیه ۱۰۳ «لا تدرکه الابصار و هو یدرک الابصار»
نخجوانی قبل از آغاز تفسیر به بیان امور مهمی از مسائل عرفانی و فروع آن می‌پردازد، که مهمترین آن از این قرارند:
۱- اصل کلی در اسرار معارف، حقایق،
مکاشفات، و مشاهدات وارد بر قلب کملین.
۲- موضوع
اوامر و
نواهی ۳- عموم
تکالیف و
احکام وارد از جانب خداوند در کتب و صحف الهی بر اساس دیدگاه عرفا.
۴- بیان اسرار مطلق انزال و ارسال
۵- حکم عموم
وحی و
الهام ۶- مصالح ولایت مطلقه و
نبوت و
رسالت ۷- جایگاه ملل و
ادیان بعد از ظهور اسلام.
۸- صور طاعات و
عبادات دنیوی و معتقدات اخروی مانند
حشر و
نشر و
بهشت و
جهنم.
می‌توان تعبیر دیگری از این مباحث بدینقرار نمود:
۱-
وحدت وجود ۲- عوالم خمسه
۳- اسماء و صفات و مظاهر و ظهورات آن
۴- جامعیت انسان کامل و قرآن.
رویکرد مفسر نسبت به
اهل بیت علیه السلام، رویکردی معتدل از یک عالم
اهل سنت محسوب می‌گردد. از
تعصب کور برخی عالمان اهل سنت که حاضر نیستند هیچ آیه‌ای را به اهل بیت علیه‌السّلام نسبت دهند، (نه در مقام
شان نزول و نه در مقام تطبیق و ذکر مصداق) اثری در این تفسیر مشاهده نمی‌شود بلکه جانب
انصاف را رعایت کرده از جمله، ذیل آیه ۵۵ سوره مائده در صفحه ۱۹۷ جلد ۱ می‌نویسد: «نزلت فی علی کرم الله وجهه حین سئله سائل...» و ذیل آیه ۶۱ سوره آل عمران (
آیه مباهله)
تصریح به نام مبارک
حضرت علی علیه السلام، حسنین علیه‌السّلام و فاطمه سلام‌الله‌علیهم دارد. و نیز در آیه ۳۳ سوره احزاب
عصمت را برای اهل بیت بیان می‌دارد و نام حضرت علی علیه السلام، حسنین علیه‌السّلام و فاطمه سلام‌الله‌علیهم را ذکر می‌کند. و بالاتر از این در تفسیر آیه ۸
سوره دهر،
شان نزول آیه را که در حق
نذر حضرت علی علیه‌السّلام و فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیهم در بیماری حسنین علیه‌السّلام بوده با اجلال و اکرام و صلوات و سلام، عنوان می‌دارد.
مصادر تفسیر نخجوانی به مصادری که در تفسیر از آنها بهره برده است، اشاره‌ای ندارد، شاید بتوان گفت، علت آن این است که این تفسیر تاویلات و واردات قلبیه ایشان است بنابر این از مصدر خاصی استفاده مستقیم ننموده است، لیکن از لحاظ روش ارجاع مطالب و موضوعات قرآنی به مباحث عرفانی و بیان تاویلات از
محیی الدین بن عربی متاثر بوده است. در جلد اول صفحه ۸۷ نیز از
بایزید بسطامی و
ابن عربی مطلبی نقل می‌نماید. ایشان از آن دسته عرفایی است که قائل به تاویلات عرفانی بوده و خود نیز از اینگونه تاویلات داشته است.
تفسیر حاضر در سال ۱۳۲۶ ه توسط چاپخانه عثمانیه از طرف دارالخلافة العلمیة الاسلامیة در
استانبول در ۲ جلد به قطع رحلی چاپ و منتشر گردید. تصحیح و مقابله با نسخه‌های موجود در کتابخانه‌های آن زمان توسط دانشمندان و فضلای آن دیار از قبیل، احمد مختار بیک، حافظ محمد افندی، اسماعیل صاحب، احمد رفعت، محمد خیری و محمد کامل، انجام گرفته است که در خاتمه تفسیر (انتهای جلد دوم) از آن سخن به میان آمده است.
نسخه حاضر چاپ
قاهره، توسط دار رکابی للنشر در سال ۱۹۹۹ م/ ۱۴۲۰ ه به قطع رحلی در دو جلد از روی همان نسخه چاپی استانبول می‌باشد. جلد اول آن تا پایان سوره مؤمنون و جلد دوم از آغاز سوره نور تا پایان قرآن می‌باشد. مقدمه‌ای از مفسر در ابتدای جلد اول بیان کننده مشرب ایشان می‌باشد.
۱- مقدمه مؤلف و مجلدات تفسیر
۲-
المفسرون حیاتهم و منهجهم سید محمد علی ایازی صفحه ۵۶۳
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
