تفاسیر متشابهات القرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آیات متشابه قرآن، از بحث انگیزترین مسائل قرآنی است که به‌گونه
تفسیر موضوعی، از دیرباز تاکنون مورد عنایت علما و دانشمندان بوده و آثار فراوانی در این زمینه نوشته شده است که با عنوان‌های: تاویل مشکل القرآن، تاویل متشابه القرآن، رد المطاعن عن القرآن، پرتوی بر متشبهات قرآن، سوال و جواب پیرامون شبهات قرآنی و مانند آن مطرح گردیده و در این بُعد از
تفسیر قرآن، تحقیقاتی انجام گرفته است. در ادامه مهمترین آنها را معرفی می‌کنیم.
نوشته
قاضی عبدالجبار همدانی معتزلی (متوفای ۴۱۵) از سران برجسته و بلندآوازه
فرقه معتزله و صاحب قلم و نظر در رشته‌های متنوع
علوم اسلامی و برازنده در مسائل کلامی، به‌شیوه مکتب اعتزال. او در روستای اسدآباد، در حومه
شهر همدان زاده شد؛ برای تکمیل تحصیل رهسپار
بصره گردید و پس از مدتی سرآمد عصر خود شد.
با آنکه بر
مذهب اهل‌سنت بود، مورد عنایت خاص
صاحب بن عباد (در دوران حکومت
آل بویه) بود. ابن عباد (با آنکه بر آن بود مناصب عالیه دولت را جز به فرهیختگان دانشمند نسپارد) ریاست قضاوت در
ری و
قزوین را بدو سپرد و او را به‌سبب راستگویی و عدالت‌پروری شایسته دید تا در دولتی که بر
مکتب تشیع و قول به
عدل نهاده شده، مورد اعتماد خود قرار دهد.
او در رشته‌های مختلف به‌ویژه در رشته
کلام آثار بسیار دارد که مهمترین آنها کتاب
المغنی است که یک موسوعه کلامی گسترده‌ای محسوب می‌شود.
سیدمرتضی علم‌الهدی، کتاب الشافی را درباره مواردی از آن کتاب که دیدگاه مکتب تشیع با دیدگاه معتزله اختلاف دارد نوشته است.
کتاب دیگر وی شرح اصول خمسه است که آن را به‌سبکی فشرده ولی فراگیر، راجع به مبانی اهل اعتزال و قول به عدل نوشته است و کتابی است کاملا ارزنده.
یکی از بهترین نوشته‌های قرآنی - کلامی وی کتاب متشابهات القرآن است که در آن، بر حسب ترتیب سوره‌ها، شبهات و جواب آنها را آورده است.
ویژگی این کتاب در آن است که در مورد هر آیه، نخست شبهات مخالفان را مطرح می‌کند و آنها را با استناد به
عقل و
نقل رد می‌کند. سپس به دلالت آیه بر مذهب اهل حق می‌پردازد. او در این خصوص، راه میانه را برگزیده است؛ نه تند رفته و نه به کندی گراییده است؛ با لحنی متین و دلایلی استوار و با کمال انصاف، مطالب را (اعم از موافق یا مخالف) مورد نقد و بررسی قرار داده است.
البته هدف وی بیشتر، بحث در خصوص شبهات کلامی است و بدین‌جهت جنبه
مکتبی به خود گرفته است و در عین‌حال، بسیار سودمند است و مباحث سرشار از دقت و ظرافت فراوانی در بردارد و در این مورد، می‌توان آن را از بهترین‌ها شمرد.
این کتاب، در دو جلد، با تحقیق دکتر عدنان محمد زرزور، استاد دانشگاه دمشق به‌وسیله انتشارات دارالنصر
مصر (قاهره) به‌چاپ رسید.
کتاب دیگر قاضی عبدالجبار همدانی است که نویسنده در آن، به رد شبهات پیرامون قرآن پرداخته و به‌طور فراگیری، همه‌گونه شبهات ادبی، لفظی و معنوی‌ای را که طرح کرده‌اند یا احتمال می‌رود طرح کنند بررسی می‌کند و با قلمی نیرومند و قدمی استوار، سوره به سوره را تا آخر بررسی کرده است؛ این کتاب، از کتاب‌های ارزنده علمی به‌شمار می‌رود؛ که به‌وسیله دارالنهضة الحدیثه در بیروت
لبنان چاپ شده است.
متشابه القرآن و مختلفه تالیف رشیدالدین ابوجعفر محمد بن علی (
ابن شهر آشوب) سروری مازندرانی (متوفای ۵۸۸)؛
ابن شهر آشوب، یکی از سرآمدان علمی عصر خویش و فرزانه‌ای درخشنده و دانشمندی پرآوازه است که تصانیف و تالیف بسیاری در رشته‌های متنوع علوم اسلامی پدید آورده است؛ و علامه‌ای خبیر و ناقدی بصیر در ابعاد مختلف دین به‌شمار می‌رود.
محدث قمی درباره او می‌گوید: او فخر الشیعه، مروج الشریعه، محیی آثار در مناقب، ناقد اخبار در مثالب، بحر متلاطم زخار (دریای مواج سرشار)، کسی که هرگز هماوردی ندارد و شیخ مشایخ امامیه است.
صفدی می‌گوید: او هنوز هشت ساله نبود که بیشتر قرآن را از برداشت. از هر کوی و برزن و هر دیار و شهرستان، قصد او می‌کردند؛ در علم قرآن و غریب الفاظ و
نحو و
ادب از همه پیشی داشت؛ از این گذشته، خوش رخسار، نیکو محاسن، شیرین سخن و نغز گفتار بود و با این اوصاف بر منبر وعظ و
ارشاد می‌نشست و گروه انبوهی را به‌سوی خود جذب می‌کرد. روزی بر همین‌حال، در
بغداد،
خلیفه عباسی المقتفی بالله بر او گذشت و با دیدن او و شنیدن سخن او شیفته او گردید و دستور داد خلعت شاهانه به او بخشند. او صد سال زیست و پاک زیست؛ همواره در
خشوع و
عبادت وقت گذراند و همیشه با
طهارت بود. عاقبت در شهر
حلب بدرود حیات گفت؛ و مرقد او در دامنه کوه
جوشن (بیرون شهر) تاکنون مزار شیفتگان اولیای الهی بوده و هست.
کتاب او در متشابهات القرآن، از بهترین نوشته‌ها در این‌زمینه است که کتای جامع، کامل، رسا، شیوا، استوار و متین است. در این کتاب روشی بدیع دنبال شده است؛ نویسنده، در آن، مباحث را از مساله
توحید آغاز کرده و به ترتیب طبیعی پیش رفته است.
صفات ذات و
صفات فعل،
صفات جمال و جلال؛
عالم ذر،
قلب و
روح و
عقل،
قضا و قدر،
سعادت و
شقاوت، مساله
نبوت و
عصمت، تاریخ انبیا،
وحی و
اعجاز قرآن،
محکم و
متشابه، مساله
خلافت و
تکلیف،
ملک،
جن و
شیاطین، مساله
امامت و
ولایت؛ سپس
اصول فقه و احکام شرایع و ادیان، مساله
نسخ؛
استثناء و
شرط،
حقیقت و
مجاز،
کنایه،
استعاره،
تمثیل و دیگر مسائل ادبی و لغوی
که با ترتیبی کاملا طبیعی و منسجم، دست‌یافتنی و زود یافت انجام گرفته که از ذوقی لطیف و مهارتی ظریف حکایت دارد و ابتکار و خلاقیت ذهن سرشار مولف را می‌رساند. خداوند، پاداش نیکوش دهد.
علامه بغداد،
سیدهبةالدین شهرستانی، مقدمه‌ای عالمانه بر این کتاب نوشته است که تقریظی افتخارآمیز به‌شمار می‌آید. این کتاب به‌کوشش انتشارات بیدار به زیور طبع آراسته گردیده است.
اسئلة القرآن المجید و اجوبتها من غرائب آی التنزیل بیش از هزار و دویست پرسش و پاسخ در رابطه با
آیات مشکل قرآن است که علامه ادیب
زین‌الدین محمد بن ابی‌بکر رازی (متوفای ۶۶۶) آن را نوشته است؛
کتابی است ارزنده و حاوی مطالبی است که در فهم معانی قرآن و حل مشکلات آن کارساز است. مولف با توانایی علمی خود توانسته است بیشتر شبهات مطرح شده درباره مفاهیم قرآنی را نقد و بررسی کند و به فراخور حال، جواب‌های روشن و قابل پسند آماده کند. سعی او در این خصوص قابل تقدیر است و از توانایی او در این زمینه حکایت دارد.
او در زمینه‌های مختلف، تالیفات ارزنده‌ای دارد؛ از جمله:
۱. الذهب الابریز فی تفسیر الکتاب العزیز؛
۲. روضة الفصاحة فی علم البیان والبلاغة؛
۳. مختار الصحاح فی اللغة؛
۴. شرح مقامات الحریری؛
۵. تحفة الملوک فی احکام العبادات، مشتمل بر ده باب؛
۶. حدائق الحقائق فی المواعظ والاداب؛
۷. نموذج جلیل فی اسئلة و اجوبة من غرائب آی التنزیل.(همین کتاب)
این کتاب با تحقیق و تصحیح استاد ابراهیم عطوه عوض (مدرس در
الازهر) در
مصر چاپ و انتشار یافت و سپس با مقدمه‌ای از فاضل محترم محمدعلی انصاری قمی، در
قم تجدید چاپ گردید.
اضواء عی المتشهابهات حاوی هزار و ششصد پرسش و پاسخ درباره
آیات متشابه و نوشته علامه استاد
شیخ خلیل یاسین، از علمای سخت‌کوش معاصر
لبنان است. بر حسب ترتیب سوره‌ها تنظیم یافته و از دانشی گسترده و بینش عمیق نویسنده که اثری ارزنده و قابل ستایش عرضه کرده است حکایت دارد.
خلیل یاسین در طرح هر سوال دقت کرده و در پاسخ آن نهایت کوشش را به‌عمل آورده است تا دقیق‌ترین و متین‌ترین جواب‌ها را آماده سازد و بحق، در این‌راه موفق بوده است.
همچنین توانسته است با آگاهی کاملی که از
مکتب اهل‌بیت داشته است و در پرتو همان نور ساطع، مباحث خود را عرضه کند و از هرگونه
گمراهی و کجی در امان باشد.
این کتاب در عصر حاضر، از بهترین نوشته‌ها در زمینه حل متشابهات قرآن به‌شمار می‌رود و برای پژوهندگان راه قرا:، وسیله کارسازی است.
این کتاب ارزشمند در سال ۱۳۸۸ در بیروت به چاپ رسید و اکنون در دسترس همگان است.
تفسیر آیات مشکله قرآن نام کامل کتاب، تفسیر صحیح آیات مشکله قرآن است که مجموعه بحث‌های علامه محقق، استاد
جعفر سبحانی در این‌زمینه است و با قلم شیوای
سید‌هادی خسروشاهی تنظیم و نگارش یافته است.
این کتاب، بر اثر تندروی‌های برخی از مدعیان روشنفکری عصر اخیر به‌وجود آمد. در
تبریز (در حدود سال‌های ۱۳۴۰ - ۱۳۳۰ ش) شخصی به نام یوسف شعار کتابی به نام تفسیر آیات مشکله قرآن نوشت و انتشار داد و ادعا کرد که پرده از روی برخی آیات مشکل قرآن برداشته است؛ و مقصود وی تخطئه نظریات مفسران در خصوص برخی آیات بود که به‌نظر نویسنده یاد شده خوشایند نبوده است؛ البته پایین بودن سطح معلومات و اندک بودن بضاعت علمی وی، عامل اساسی این اقدام جسورانه بوده که قرآن را طبق نظریات شخصی تاویل و تفسیر به‌رای نماید. از این‌جهت، از استاد علامه جعفر سبحانی خواسته شد تا مواضع اشتباه وی را روشن سازد؛ انحرافاتی را که در آن کتاب رخ داده آشکار نماید و وجه صحیح
تفسیر یا
تاویل آیات مورد بحث را بیان کند. استاد سبحانی، به حکم وظیفه به این درخواست پاسخ مثبت داد و کتاب حاضر، اثر ارزنده‌ای است که در این برخورد قاطعانه به‌وجود آمد و از بسیاری انحرافات پیرامون آیات قرآنی پرده برداشت.
آقای یوسف شعار در نوشتار خود، کوشیده که
عصمت انبیا را زیر سوال ببرد و نیز مساله
ولایت کبری و اجر رسالت را اساسا منتفی بداند و در کمال و
خاتمیت دین اسلام و برخی از
احکام شریعت تشکیک نماید؛ مسائلی چون
معاد،
شفاعت،
توسل و غیره را به‌گونه‌ای انحرافی تفسیر کند و برای تشکیکات خود از آیات متشابه استفاده و به آنها استناد کرده است.
استاد سبحانی، با قلمی متین و قدمی استوار در دفاع از حریم قدس قرآن برخاسته و آنچه را شایسته و بایسته است، بر اساس دانشی مستحکم، بیان و مستدل ساخته است؛ خداوند سایه پرفیض ایشان را مستدام بدارد.
این کتاب، پیاپی به‌چاپ رسیده و مورد استقبال همگان قرار گرفته است.
یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ عنوان کتاب ارزشمندی است که زیر نظر استاد علامه
ناصر مکارم شیرازی (با همت گروهی از فضلای
حوزه علمیه قم) از
تفسیر نمونه برگرفته شده است.
این مسائل عبارتند از مباحث
خداشناسی، صفات جمال و جلال،
نبوت عامه، تنزیه انبیا،
قرآن، مساله
تحریف، اعجاز، احکام و تشابه، مساله امامت و ولایت، معاد و شبهات مربوط،
عالم برزخ،
تجسم اعمال، شفاعت،
فلسفه احکام، زن از دیدگاه اسلام و قرآن،
هدف از آفرینش،
اسلام و
ایمان، سعادت و شقاوت، فرشته‌ها و پریان،
رجعت،
جبر و
اختیار، قضا و قدر، نسخ در احکام و مسائل گوناگونی از این قبیل.
استاد مکارم شیرازی، خود درباره این کتاب چنین می‌گوید: بدیهی است، طرح سوالات انحرافی به‌منظور تخریب اعتقادات و افکار یا ایجاد تشویش و تزلزل در افکار عمومی، در واقع سوال نیست؛ بلکه برنامه‌هایی مخرب و غیرانسانی است، در لباس سوال؛ و از آنجا که قرآن مجید دائرة المعارف بزرگی درباره
معارف الهی و مسائل انسانی است، در جای جای آن، به‌تناسب آیات مختلف، سوالاتی مطرح است که بسیاری از آنها در تفاسیر پیشین محل ابتلا نبوده و بی‌جواب مانده است. هنگام تدوین تفسیر نمونه، سعی بر آن بود که این سوالات (به ویژه آنچه مربوط به مسائل روز است) مطرح گردد و به‌طور دقیق پاسخ داده شود و این‌کار، با گردآوری ۱۸۰ سوال و پاسخ از ۲۷ جلد تفسیر و ۱۰ جلد
پیام قرآن با همت آقای حسینی و جمعی از فضلای حوزه انجام گرفت؛ حقیقتا کاری شایسته و ستودنی است!
نکته‌هایی از قرآن مجید نوشته دانشمند و خطیب فرزانه،
محمدهادی فخر شیرازی (متوفای ۱۳۷۳ ش/ ۱۴۱۵ ق) از خطبای فرزانه و نامی معاصر؛ او علم و
عرفان را به هم آمیخته و سبکی بدیع در نوشتار و گفتارش پدید آورده است. همه نوشته‌هایش (همچون گفته‌هایش) نغز و اعجاب آفرین است. سخنوری توانا و نویسنده‌ای نیرومند است؛ با قلمی شیوا و بیانی رسا در عرصه وعظ و ارشاد و
هدایت مردم، گام نهاده است؛ آثار گرانبهایی نیز از خود به یادگار گذاشته است؛ از جمله آثار قرآنی ارزنده وی، کتابی است در بیش از ۸۰۰ صفحه که در آن، به تبیین و تفسیر نکته‌های علمی، عرفانی، ادبی و تاریخی قرآن پرداخته و نکته‌هایی را به‌صورت: چرا و چرا مطرح کرده و جواب‌هایی کافی و شافی در پی آنها آورده است.
این خطیب و نویسنده عالیقدر، ذوقی شاعرانه و طبعی لطیف دارد که در نوشتار و گفتار، یار نیرومندی برای اوست. هنگامی که از
حروف مقطعه اوایل سوره‌ها سخن می‌گوید، به این نتیجه می‌رسد که این حروف، اسرار و رموزی است میان عاشق و معشوق (خدا و رسول) که دیگری را بدان دستیابی نیست. آنگاه از
منطق الطیر شیخ عطار، چنین شاهد می‌آورد:
غلامی با طبق می‌رفت خاموش •••• طبق را سر بپوشیده به سرپوش
یکی گفتش: چه داری بر طبق تو؟ •••• مکن با من کژی، برگو بحق تو
جوابش گفت: کای سرگشته خاموش •••• چرا پوشیده‌اند این را به سرپوش؟!
ز روی عقل اگر بایستی این راز •••• که تو دانستئی، بودی سرش باز
نوشتن این کتاب، در سال ۱۳۹۸ ق/ ۱۳۵۶ ش به پایان رسید و در چاپخانه مصطفوی
شیراز چاپ گردید.
المحکم والمتشابه فی القرآن بحثی گسترده درباره مساله
محکم و
متشابه در قرآن، به قلم استاد
محمدهادی معرفت است که در جلد سوم
التمهید آمده و در آن، بیش از هزار آیه (در این زمینه) مورد بحث قرار گرفته است.
در آن، از احکام و تشابه و سر وجود آیات متشابه در قرآن و انواع اصلی و عرضی آن؛
تاویل و انواع آن و آیا کسی جز
خداوند بر تاویل آیات متشابه واقف است یا نه؟ و سپس از مکتب‌های کلامی حادث در سده‌های نخستین و اینکه چگونه با دست‌اندازی به
آیات قرآن، آنها را از حالت احکام به صورت تشابه درآورده‌اند بحث شده است. بدین‌سبب در آن، از مسائلی همچون رویت، تحیز تجسیم، استطاعت، اراده،
هدایت و ضلال،
استدراج،
قضا و قدر،
سعادت و شقاء،
احباط و
تکفیر و موازنه و در نهایت، مساله عصمت و تنزیه انبیا، به تفصیل سخن گفته شده است.
النهج القویم فی الدفاع عن قدسیة القرآن الکریم عنوان سلسله بحث‌هایی که در جلد هفتم التمهید فراهم آمده و شبهه افکنی‌های کهن و نوظهور را پاسخ داده است، شبهه‌هایی (در ابعاد مختلف ادبی، علمی، تاریخی، ساختاری، لفظی و معنوی) که امروز بیش از دیروز و در قالبی نو مطرح است.
این شبهات تا دیروز، کم حجم و در لابه‌لای کتاب‌ها خزیده بود و احیانا در نشست‌های مناظره میان دانشمندان و صاحب‌نظران دست به دست می‌شد و کمتر به بازار و خیابان و دبستان و دبیرستان رخنه می‌کرد؛ برخلاف امروز که در رسانه‌های همگانی نوشتاری و گفتاری، در کوی و برزن و اماکن عمومی و در سطحی گسترده و قابل فهم برای همه مطرح می‌گردد.
از این‌رو، ضرورت دفاع از حریم اسلام و قرآن ایجاب می‌کرد تا به حکم وظیفه، در حد توان به دفع و رفع آن همت کنیم و همان‌گونه که دشمن آگاهانه حمله را آغاز کرده و در همان پهنه جدال و با ابزاری متناسب‌تر و نیرومندتر و آگاهانه‌تر با او به مقابله برخیزیم و مجال رخنه به او ندهیم و اگر نفوذ کرد؛ او را برانیم.
در این بحث‌های دفاعی،
مدعی آن نیستیم که حرف آخر را زده‌ایم و حربه کارساز نهایی را به‌کار برده‌ایم؛ بلکه این بحث‌ها، سرآغاز حرکتی نوین است که فرجام آن با همفکری و یاری صاحب‌نظران فرزانه که هیچگاه از هرگونه همکاری و مددرسانی دریغ نورزیده‌اند امکان‌پذیر است؛ و باید برای این هماهنگی در رسیدن به هدف مشترک، خداوند را بی‌نهایت سپاس گفت.
معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، ج۲، ص۵۴۷-۵۵۵.
