• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تغذیه در حج

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



تغذیه در حج، یکی از مباحث حج‌گزاری است که از دوران جاهلیت شروع شده و در زمان پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و خلفای اسلامی به صورت اطعام رایگان حجاج انجام می‌گرفت؛ تا به امروز هم ادامه دارد. این مساله همیشه از طرف حکومت‌ها و مردم نیکوکار مورد توجه بوده است.



روی آوردن مردم به خانه خدا و برگزاری حج، مسائل متعددی همراه دارد؛ از جمله این مسائل، نحوه تغذیه و تهیه مواد خوراکی برای حج‌گزاران است. تغذیه حاجیان، در مواردی با اطعام از سوی اهل مکه یا دیگران بوده و در اکثر موارد، با هزینه خود حاجی و از سوی وی یا حمله‌داران یا مطوفان صورت می‌گرفته است. در این نوشته، به بررسی وضعیت تغذیه حج‌گزاران، تهیه مواد اولیه و همچنین تغذیه حاجیان در دوره معاصر، خواهیم پرداخت.


اطعام اهل مکه نسبت به حج‌گزاران و زائران خانه خدا سابقه دیرینه دارد
[۱] کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۶، ص۱۵۳.
و سنت رفادت، در میان عرب جاهلی، به اطعام حاجیان در طول برگزاری مناسک حج اشاره دارد. اطعام قصی بن کلاب جد پنجم رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، هاشم
[۵] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، ج۲، ص۲۵۳.
و دیگر افراد، نمونه‌هایی از اطعام حج‌گزاران است.
پس از‌ هاشم، عبدالمطلب حاجیان را اطعام می‌کرد. پس از او و حتی در زمان ظهور اسلام، ابوطالب به این سنت اقدام می‌کرد.
[۹] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۱، ص۸۲.
با شکل‌گیری حکومت نبوی در مدینه و در اولین حج مسلمانان در سال نهم هجری، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، مالی در اختیار ابوبکر قرار داد تا حاجیان را بدان اطعام کند و در حجة الوداع نیز حاجیان را اطعام کرد. پس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز اطعام حاجیان در روز قربانی، تا پایان ایام حج که به طعام الموسم معروف شد، از سوی خلفا ادامه داشت. معاویه با ایجاد خانه‌ای به نام دارالمراجل در مکه، امکانات طبخ و مواد اولیه طعام حاجیان را در آن قرار داد که علاوه بر موسم حج، در ماه رمضان نیز اطعام می‌کرد. سنت اطعام در ایام حج، تا اوائل قرن دهم هجری، میان حاکمان اسلامی ادامه داشت.
[۱۶] عصامی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم، ج۱، ص۲۴۹.
کردی سنت اطعام را تا زمان فاسی (۸۳۲ق) رایج می‌داند
[۱۸] کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۶، ص۱۵۳.
و نهروانی۹۹۰ق) ضمن گزارش اطعام عبدالباسط (م. ۸۵۱ق) از صاحب‌منصبان دولت ظاهریان-نسبت به حاجیان در طی مسیر مصر به مکه و مدت اقامت در مکه و هنگام بازگشت،
[۲۰] کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۲، ص۵۶۰.
از عدم انجام سنت اطعام در زمان خود یاد کرده و از زمان انقطاع آن اظهار بی‌اطلاعی می‌کند. برخی معتقدند از قرن نهم، به جهت سهولت راه‌ها و کثرت حج‌گزاران، تغذیه حجاج در مقابل اخذ اجرت بر عهده مطوفین قرار گرفت.
[۲۲] کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۶، ص۱۵۳.

در برخی موارد، حکومت یا خیرین، اسکان حج‌گزاران را تکفل می‌کردند و تغذیه ایشان را نیز بر عهده می‌گرفتند.
[۲۳] حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، فصلنامه میقات حج، ش۵۴، ص۱۸۷، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».
وقفیات متعددی نیز برای تغذیه خاص یا عموم در نظر گرفته می‌شد.
[۲۴] رفعت باشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ص۱۵۶، ۴۷۷.
برخی مناطق و کشورها نیز، برای اطعام و اسکان حج‌گزاران فقیر منطقه خود صدقاتی را در نظر می‌گرفتند.
[۲۵] زکی یمانی، احمد، موسوعة مکة المکرمه، ج۴، ص۱۴۰.



در مدینه، از زمان پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تا عصر خلفاء، توزیع غذا میان مسافران فقیر رایج بود. با افزایش تعداد این افراد، حاکمان مدینه، با جمع‌آوری صدقات و تبرعات کشاورزان مدینه، فقرا را در مدت زیارت مرقد نبوی تغذیه می‌کردند. به مرور این امر به اداره ضیافت نبوی (دارالضیافة النبویة) واگذار شد و با کاهش صدقات و درآمد آن، تغذیه زائران فقیر مدینه نیز سامان خود را از دست داد. در مقاطعی از دوره عثمانی در مدینه، از طرف سلطان، شوربا، برنج، زرده و عاشورا (نوعی آش که همه ساله به مناسبت روز دهم محرم طبخ می‌شد) میان حجاج تقسیم می‌گردید.

۳.۱ - تهیه غذا

گذشته از اطعام رایگان حج‌گزاران، تهیه خوراک، همانند تهیه چادر و خدمتکار و دیگر نیازمندی‌ها از سوی خود حاجی انجام می‌گردید یا در مواردی، طی قراردادی، به حمله‌داران واگذار می‌شد.
[۲۸] محمدرضا فرهنگ و جعفر خلیلی، مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص۵۹.
که تقریباً شکل ثابتی در دوره‌های مختلف داشته است و با توجه به مستطیع بودن حج‌گزار، مشکل خاصی به جز مشکلات عمومی تغذیه وجود نداشت.
از مشکلات تغذیه حج‌گزاران، بهداشت نامناسب غذاها و غذاخوری‌ها بود. بر اساس گزارش‌ها، حتی در سده اخیر نیز وضعیت غذاخوری‌ها بهداشتی نبود و حاجیان ناچار بودند بیشتر غذا را خودشان، بدون گوشت و به صورت آماده، بسته‌بندی کنند و همراه داشته باشند.
[۲۹] حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، فصلنامه میقات حج، ش۴۵، ص۱۷۴، «حج‌گزاری ایرانیان از زبان خادمان حجاج».
همچنین کاهش نقدینگی حج‌گزار و کاهش آذوقه مناسب در حرمین که متقابلاً موجب کاسته شدن از کیفیت غذا و مشکلات بهداشتی آن می‌گردید، زمینه ضعف و بیماری حاجی را فراهم می‌ساخت.
[۳۰] دولتشین، عبدالعزیز، الرحلة السریة للعقید الروسی، ص۲۸۲.
از همین رو در سفرنامه‌ها به قاصدان حج، اموری همانند تقویت جسمانی، اطمینان از سلامت و طاقت حج‌گزار، گرفتن برنامه غدایی مناسب طبع توصیه شده است.
[۳۱] طالقانی، سید محمود، بسوی خدا می‌رویم، ص۸۵.


۳.۲ - مواد غذایی

مسئله تهیه آذوقه و تسهیل دسترسی به آذوقه و مواد اولیه غدایی، مانند گندم در حرمین، همواره مورد توجه بوده است؛ چنان‌که برخی دلالی طعام در مکه را مصداق احتکار دانسته‌اند.
با توجه به کم بودن کشاورزی در قرون اولیه در حرمین، تجارت آذوقه و مواد غذایی از جمله گندم، شغل برخی از مردمان حرمین بود.
[۳۳] بتونی، محمد لبیب، سفرنامه حجاز، ص۴۱۳.
[۳۴] رفعت باشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ص۴۹۰.
همچنین در دوره‌های مختلف نیز ارسال مواد اولیه غذایی از سوی حاکمان مناطق مختلف یا حکومت مرکزی گزارش شده
[۳۶] رفعت باشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ص۱۱۲.
و موقوفات و صدقات، از ممالک مختلفی مانند مصر از سوی ممالیک (اواسط قرن هفتم تا سال ۹۲۲ق
[۳۸] مرجانی، عبدالله، بهجة النفوس، ج۱، ص۲۹۹.
ایوبیان (حک: ۵۶۶ق-۶۴۷ق
[۳۹] دهلان، احمد بن زینی، امراء البلد الحرام، ص۳۵.
عثمانیان (حک: ۶۹۹ق-۱۳۴۲ق)
[۴۰] دهلان، احمد بن زینی، امراء البلد الحرام، ص۷۳-۷۵.
همچون سلطان مراد عثمانی، و سلطان سلیم عثمانی
[۴۲] رفعت باشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ص۲۰۳.
وقف و جهت عموم اهل مکه یا فقرای آن شهر، ارسال می‌گردید. آذوقه‌های ارسالی، در دوره‌های مختلف، به عناوینی چون دشیشه و گندم مرادیه شهرت یافته است. علاوه بر این موارد، در سال ۵۹۷ق صلاح‌الدین ایوبی، در سال ۷۲۱ق. ناصر محمد بن قلاوون، و در سال ۷۶۶ق ملک منصور، امیران مکه را از دریافت مالیات از حج‌گزاران منع کردند و در عوض، همه ساله، معادل ارزش آن، گندم به مکه ارسال می‌داشتند.
[۴۷] بتونی، محمد لبيب، سفرنامه حجاز، ص۱۱۶.
[۴۸] بتونی، محمد لبيب، سفرنامه حجاز، ص۱۸۰.
[۴۹] بتونی، محمد لبيب، سفرنامه حجاز، ص۱۸۲.
[۵۰] رفعت باشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ص۱۳۱.
هر چند آذوقه‌های ارسالی الزاماً برای مصرف حاجیان نبوده ولی موجب وفور فراوانی مواد غذایی در حرمین می‌گردید.
علاوه بر این، خود حج‌گزاران نیز بخشی از آذوقه خود را برای مسیر و اقامت در حرمین همراه می‌آوردند. از همین رو حاجیان، در توصیه به حج‌گزاران و در سفرنامه‌های خود، سفارشات خاصی، از جمله همراه داشتن مایعات و میوه‌جات پخته (کمپوت)، آب لیمو، نان خشک و کم‌روغن دارند.
[۵۱] طالقانی، سید محمود، بسوی خدا می‌رویم، ص۸۵.
برخی نیز همراه داشتن مواد غذایی بیشتری همانند برنج، آلوی خشک، روغن، قند و شکر، عدس، باقالی و سبزی خشک، نمک و ادویه، آب لیمو و لیمو عمانی، آب نبات لب‌ترش، سرکه شیره و سکنجبین را نیز به حاجی توصیه می‌کردند.
[۵۲] طالقانی، سید محمود، بسوی خدا می‌رویم، ص۸۶.

طی سده‌های ۱۱ و ۱۲ ق.، کشاورزی و تولید گندم، در مناطق مختلف عربستان، از جمله مدینه رایج گردید و در کنار خرما، یکی از محصولات اصلی این منطقه به شمار می‌رفت.
[۵۳] محمدرضا فرهنگ و جعفر خلیلی، مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص۱۵۸.
در دوره معاصر، تولید گندم در عربستان رشد یافته و در سال ۲۰۰۳م. به ۵/۳ میلیون تن رسید.
[۵۴] مختاری، محمدرضا، حج ۲۵، ص۲۳۰.
در عین حال، دولت عربستان، برای تهیه مواد اولیه خوراکی و تغذیه شهروندان خود و حج‌گزاران، اقدام به واردات منظم مواد اولیه و مصنوعات غذایی کرد. بر اساس آمار وزارت اقتصاد و دارایی عربستان، از سال ۲۰۰۰م. تا سال ۲۰۱۰ م. واردات مواد غذایی این کشور بالغ بر ۵۲۷/۴۷۸ میلیون ریال سعودی بود. این رقم در سال ۲۰۱۱م. ده درصد نیز رشد داشته است.
[۵۵] www.mof. gov. sa/Arabic/DownloadsCenter/DocLib۶/ واردات المملکة حسب السلع الرئیسیة. xls

هرچند گزارش‌هایی از فراوانی طعام و آذوقه، در موسم حج، در دوره‌های مختلف نقل شده است،
[۵۷] رفعت باشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ص۱۱۲.
در عین حال وقوع قحطی در مکه، در برخی سال‌ها، تهیه آذوقه حاجیان را با مشکلات جدی مواجه می‌ساخت؛ از جمله در سال‌های ۷۶ق، ق۲۵۱، ۲۶۰ق، ق۲۶۶، ق۲۶۸، ق۴۴۰ و ۴۴۷ق که موجب افزایش قیمت و نایاب شدن نان و مواد غدایی دیگر شد.
جنگ حکومت‌ها یا درگیری داخلی در حرمین نیز موجب کمبود و گرانی می‌گردید.
[۶۱] وزير وظايف، میرزا داوود، سفر نامه، ص۱۶۲.
[۶۲] وزير وظايف، میرزا داوود، سفر نامه، ص۱۶۹.
[۶۳] رفعت باشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ص۵۱۰.
[۶۴] محمدرضا فرهنگ و جعفر خلیلی، مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص۱۰۶.
اطلاع از کمبود آذوقه در مدینه، بعضاً موجب می‌گردید تا حج‌گزاران، پس از حج، از زیارت مدینه منصرف شده، به وطن خود بازگردنند.
[۶۵] هدایتی، میر سید احمد، داستان بار یافتگان، ص۱۶۵، هدایتی، میر سید احمد، داستان بار یافتگان، ص۱۷۳.



تغذیه حج‌گزاران ایرانی در دوره اخیر، عمدتاً بر عهده کاروان‌ها بوده است.
[۶۶] رضایی، یوسف، حج، ص۱۵۶.
با سامان‌یابی حج‌گزاری ایرانیان، این امر از جنبه‌های مختلف مورد نظارت قرار گرفت. حتی در اوایل شکل‌گیری سازمان حج، تغذیه توسط کاروان‌ها و مدیران آن صورت می‌گرفت و سازمان حج بر این امر نظارت می‌کرد؛ از جمله واحد تغذیه و تدارکات با ۱۰ نفر نیرو در مکه و ۵ نفر در مدینه، بر توزیع تدارکات نظارت کرده و به کنترل کمی و کیفی کالاها، بررسی و مقایسه نرخ روزانه میوه در میادین شهرهای مکه و مدینه، به منظور کنترل هزینه‌های مدیران کاروان‌ها می‌پرداختند.
[۶۷] جعفریان، رسول، با کاروان عشق در سال ۷۲، ص۳۱۰ـ ۳۱۱.
در این میان، به بهداشت تغذیه بیشتر توجه می‌شد و سازمان حج، با انتشار جزوات با محوریت مسائل بهداشتی و تغذیه، به هدایت زائران می‌پرداخت.
[۶۸] جعفریان، رسول، با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۱۸۲.

در سال‌های بعد، سازمان حج و زیارت، کالاهای مورد نیاز حجاج را توسط یک هیئت منتخب از عربستان یا دیگر کشورها تهیه و میان کاروان‌ها توزیع می‌کرد. در مرحله بعد با تشکیل کمیسیونی به نام کمیسیون خرید، این امر انسجام بیشتری پیدا کرد.
[۶۹] جعفریان، رسول، با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۲۴۱.
همه ساله، پس از اتمام عملیات حج، کمیسیون خرید تدارکات حج، با حضور نمایندگانی از بعثه مقام معظم رهبری و سازمان حج و زیارت، تشکیل می‌گردد و با نظر متخصصان امر بهداشت و تغذیه، به تدوین برنامه غذایی و تدارک اقلام مورد نیاز برای حج سال آینده، می‌پردازد.
[۷۰] مختاری، رضا، حج ۲۵، ص۳۴۷ـ ۳۴۸.
[۷۱] رجبی، محمدحسین، حج ۲۶، ص۱۰۸.
آسیب‌شناسی تدارکات سال قبل، جلسات کارشناسی با متخصصین تغذیه و مدیران آشپزخانه‌ها، تطابق با ذائقه عموم زائران، تناسب با شرایط آب و هوایی عربستان در برنامه تغذیه حجاج در نظر گرفته می‌شود.
[۷۲] سید جواد ورعی و جواد منصوری، حج ۳۰، ص۱۷۹.

مسئله تغذیه در دو بعد تهیه مواد اولیه و طبخ غذا مورد توجه است. در بعد تهیه و تدارک اقلام غذایی، برخی اقلام مصرفی حج‌گزاران از ایران تهیه و ارسال می‌شود و کالاهایی که مصرف روزانه دارند، مثل نان، سبزیجات، میوه و تخم مرغ، از محل تنخواه ارزی، خریداری می‌شوند. کالاهای اساسی، مانند مرغ، فیله مرغ، ماهی، کره، لبنیات، برنج، آبمیوه، نوشابه و روغن نیز با انجام مناقصه، تهیه می‌گردد.
[۷۳] مختاری رضا، حج ۲۵، ص۳۴۷ـ ۳۴۸.
برخی سال‌ها نیز این مواد، از ایران وارد عربستان می‌شود.
[۷۴] مهدویان، حسن، حج ۲۷، ص۱۱۱.
در سال‌های مختلف، سقف اعتبار خرید سرانه کالا از ایران یا عربستان، متفاوت تعیین می‌شده است.
[۷۵] رضا بابایی و علی‌اکبر جوانفکر، حج ۲۸، ص۸۶ـ ۸۷.
این اقلام، از طریق چهار انبار در شهر مکه سابقاً به کاروان‌ها،
[۷۶] مختاری رضا، حج ۲۵، ص۳۴۸-۳۴۹.
و در سال‌های اخیر، به آشپزخانه‌های منطقه‌ای و متمرکز توزیع می‌گردد.
[۷۷] رضا بابایی و علی‌اکبر جوانفکر، حج ۲۸، ص۸۶-۸۷.
در شهر مدینه نیز انبار کالاهای خوراکی، مناطق سه‌گانه را پوشش می‌دهند.
[۷۸] www.hajnews.ir/Default. aspx?tabid=۸۹&article-Type =ArticleView&articleId=۸۱

مسئله طبخ غذا نیز تا سال ۱۳۸۰ ش.، از سوی مدیران کاروان‌ها و در هتل‌های محل اقامت ایشان، صورت می‌گرفت.
[۷۹] حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، حج ۲۹، ص۳۶۹.
طرح تغذیه متمرکز از سال ۱۳۷۰ ش. در سازمان حج و زیارت مطرح بود و در سال ۱۳۸۰ش. که دولت عربستان، طبخ غذا در محل هتل‌ها را ممنوع کرد،
[۸۰] با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۳۶۶.
این طرح عملیاتی گردید. آشپزخانه متمرکز، دارای فواید متعددی همچون ارتقای کیفیت بهداشتی، صرفه‌جویی در نیروی انسانی و هزینه، و برنامه غذایی یکسان کاروان‌های حج است. تا سال ۱۳۸۵ش.، به تدریج، تهیه غذای تمام کاروان‌ها در شهر مدینه، از طریق دو آشپزخانه متمرکز، طبخ و توزیع می‌شد. در شهر مکه نیز این اقدام آغاز شد و تا سال ۱۳۸۳ش. بیش از ۵۲%
[۸۱] رضا بابایی و علی‌اکبر جوانفکر، حج ۲۸، ص۸۶-۸۷.
و در سال ۱۳۸۴ش. ۷۰% زائران و امروزه، کلیه حج‌گزاران در مکه، از تغذیه متمرکز بهره‌مند گردیده‌اند.
[۸۲] رجبی، محمدحسین، حج ۲۶، ص۳۷۵.

تغذیه حج‌گزاران ایرانی در مشاعر و عرفات نیز از سوی سازمان حج و زیارت تهیه می‌گردد.
[۸۳] با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۴۰۷.
علاوه بر آشپزخانه متمرکز، از غذای آماده بسته‌بندی شده در ایران نیز برای تغذیه حج‌گزاران، در ایام تشریق و مسافرت‌های بین مکه و مدینه، استفاده می‌گردد.
[۸۴] با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۲۴۳.

دو معاونت تغذیه، در ستادهای سازمان حج و زیارت، در مکه و مدینه، فعالیت می‌نمایند
[۸۵] با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۳۶۶.
و دارای ساختاری شامل مدیر، معاون، پزشک مسئول بهداشت، مسئول تغذیه، بخش اداری، بخش توزیع و گروه‌های مختلف پخت است.
[۸۶] سید جواد ورعی و جواد منصوری، حج ۳۰، ص۱۷۷.
این آشپزخانه‌ها از شیوه پخت صنعتی استفاده می‌کنند و با به کارگیری ۱۳۵ پرسنل در مدینه و ۳۴۰ نفر در مکه،
[۸۷] رضا بابایی و علی‌اکبر جوانفکر، حج ۲۸، ص۸۶-۸۷.
طی فرآیندی منظم به تهیه غذای حج‌گزاران می‌پردازند.
[۸۸] حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، حج ۲۹، ص۳۷۲.
توزیع غذای گرم در هیترهای مخصوص، از مراحل پیچیده آشپزخانه متمرکز است که حدود سه ساعت طول می‌کشد.
[۸۹] حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، حج ۲۹، ص۳۷۲.

سازمان حج و زیارت جمهوری اسلامی ایران، علاوه بر رعایت اصول بهداشی و مقررات مصوب در این زمینه، توافقات خاصی نیز با کشور عربستان دارد. بر اساس این توافقات، انعقاد هرگونه قرارداد تغذیه یا تهیه مواد غذایی، مگر با مؤسسات و شرکت‌های سعودی، مجاز و واجد شرایط بهداشتی و با هماهنگی شهرداری‌های مکه معظمه، مدینه منوره و جدّه ممنوع است و دست‌اندرکاران تهیه، پخت و سرو غذا، باید مورد معاینات قرارگیرند و گواهی‌نامه انجام معاینات پزشکی را از شهرداری حرمین دریافت کنند.
[۹۰] جعفریان، رسول، با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۸۰-۸۱.



میان کشورهای اسلامی، جمهوری اسلامی ایران، تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حجاج، همانند تهیه مسکن، حمل و نقل، امور پزشکی و ارشاد، به صورت متمرکز صورت می‌گیرد.
[۹۱] جعفریان، رسول، با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۱۲۰.
تغذیه زائران سایر کشورها شیوه‌های گوناگونی دارد. در برخی کشورها، امور تغذیه بر عهده دولت است و برخی کشورها، شرکت‌های سیاحتی و گاه خود افراد عهده‌دار تهیه غذا هستند.
[۹۲] وازرة الحج، ریاض، الحج و العمره، صفر ۱۴۲۹ق، ص۷۳.
[۹۳] مدیریت حج در کشورهای اسلامی، ص۵۷.
[۹۴] حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، حج ۲۹، ص۵۰۹.
در برخی ایام حج، تغذیه رایگان از سوی خیرین یا برخی مؤسسات صورت می‌گیرد که معمولاً با ازدحام مواجه می‌گردد.
[۹۵] محدثی، جواد، در حریم حرم، ص۱۵۵.

همچنین طی سال‌های اخیر، سنت مرسوم افطاری دادن در حرمین، شکل منظمی به خود گرفته و در رمضان سال ۱۳۴۳ق/۱۳۹۲ش. طولانی‌ترین سفره افطار در ماه مبارک رمضان، برای عموم حج‌گزاران، در مسجدالحرام برقرار گردید و میلون‌ها نفر، با بسته‌های غذایی آماده، شامل شیر، خرما، نان و نوشیدنی، پذیرایی می‌شوند.
[۹۶] www.hajnews.ir/Default. aspx?tabid=۸۹&article-Type =ArticleView&articleId=۹۹۸



۱. اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۸ق.
۲. اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه: فاکهی (م۲۷۹ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق.
۳. اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار: محمد بن عبدالله ازرقی (م۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
۴. الارج المسکی فی التاریخ المکی: علی بن عبدالقادر طبری (م۱۰۷۰ق)، تصحیح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاریه، ۱۴۱۶ق.
۵. الاعلام باعلام بیت الله الحرام: محمد بن احمد نهروالی (م۹۹۰ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و هشام عبدالعزیز عطا، مکه، مکتبة التجاریة مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
۶. با کاروان صفا در سال ۸۲: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۲ش.
۷. با کاروان عشق در سال ۷۲: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۷۲ش.
۸. البدایة و النهایة فی التاریخ: اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰-۷۷۴ق)، بیروت، مکتبة المعارف، ۱۴۱۱ق.
۹. بسوی خدا میرویم: سید محمود طالقانی، تهران، مشعر، ۱۳۸۱ش.
۱۰. بهجة النفوس و الاسرار: عبدالله مرجانی (م۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م.
۱۱. التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم: محمد.
۱۲. تاریخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف: محمد بن ضیاء (م۸۵۴ق)، به کوشش علاء الازهری و ایمن الازهری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
۱۳. تاریخ مکه، دراسات فی السیاسه و العلم و الاجتماع و العمران: احمد سباعی (م۱۴۰۴ق)، مکه، مطبوعات نادی مکة الثقافی، ۱۴۰۴ق.
۱۴. التدوین فی اخبار القزوین: عبدالکریم رافعی قزوینی (م. قرن۶ق)، به کوشش عزیزالله العطاردی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
۱۵. حج (رضایی): یوسف رضایی، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش.
۱۶. حج ۲۵: گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۲۵ قمری برابر با سال ۱۳۸۳ شمسی، رضا مختاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۴ش.
۱۷. حج ۲۶: گزارش حج سال ۱۴۲۶ قمری برابر سال ۱۳۸۴ شمسی، محمد حسین رجبی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
۱۸. حج ۲۷: گزارش حج‌گزاری ایرانیان در موسم حج سال ۱۴۲۷ هجری قمری آذر و دی ۱۳۸۵ شمسی، حسن مهدویان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
‌اک حج ۲۸: (گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۲۸ق): رضا بابایی و علی‌اکبر جوانفکر، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
۲۰. حج ۲۹: گزارش حج سال ۱۴۲۹ه. ق، حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، تهران، مشعر، ۱۳۸۸ش.
۲۱. حج ۳۰: گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۳۰ق. برابر با سال ۱۳۸۸ش.، سید جواد ورعی و جواد منصوری، تهران، مشعر، ۱۳۹۰ش.
۲۲. الحج و العمره (مجلة شهریه): وازرة الحج، ریاض.
۲۳. حجاز در صدر اسلام: صالح احمد العلی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مشعر، ۱۳۷۵ش.
۲۴. خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام: احمد بن زینی دهلان (م۱۳۰۴ق)، مصر، المطبعة الخیریه، ۱۳۰۵ق.
۲۵. داستان باریافتگان: میر سید احمد هدایتی، به کوشش قاضی عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۸۴ش.
۲۶. در حریم حرم: جواد محدثی، تهران، مشعر، ۱۳۷۵ش.
۲۷. الرحلة الحجازیه: اولیا چلبی، ترجمه احمد مرسی، قاهره، دار الوفاق العربیه، ۱۹۹۹م.
۲۸. الرحلة السریة للعقید الروسی: عبدالعزیز دولتشین، بیروت، الدارالعربیة للموسوعات، ۱۴۲۸ق.
۲۹. سفرنامه حجاز (الرحلة الحجازیه): محمد لبیب بتونی، ترجمه‌هادی انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۱ش.
۳۰. سفرنامه میرزا داوود وزیر وظایف: میرزا داود وزیر وظایف (م۱۳۲۷ق)، سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۸۱ش.
۳۱. سمط النجوم العوالی فی ابناء الاوائل و التوالی: عبدالملک بن حسین عصامی (م۱۱۱۱ق)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
۳۲. السیرة الحلبیه: نورالدین علی بن احمد حلبی (م۱۰۴۴ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۰ق.
۳۳. شفاء الغرام باخبار البلد الحرام: محمد بن احمد تقی فاسی (م۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
۳۴. طاهر الکردی: تصحیح عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
۳۵. الطبقات الکبری: محمد بن سعد (م۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
۳۶. مثیر الغرام الساکن الی اشرف الاماکن: عبدالرحمن بن جوزی (م۵۹۷ق) به کوشش الذهبی، قاهره، دار الحدیث، ۱۴۱۵ق.
۳۷. مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت باشا (م۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
۳۸. مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی: محمدرضا فرهنگ و جعفر خلیلی، تهران، تهران، مشعر، ۱۳۸۴ش.
۳۹. منائح الکرم فی اخبار مکة و البیت و ولاة الحرم: علی بن تاج‌الدین سنجاری (م۱۱۲۵ق)، تحقیق جمیل عبدالله محمد مصری، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۱۹ق.
۴۰. موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب: ایوب پاشا صبری (م۱۳۰۷ق)، القاهره، دار الآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
۴۱. موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۹ق.
۴۲. میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
www.shafaqna.com/persian/other services/countries/saudi -arabia/item/۴۷۹۳۰


۱. کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۶، ص۱۵۳.
۲. رافعی قزوینی، عبد الکریم، التدوین فی اخبار قزوین، ج۲، ص۴۴۷.    
۳. ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۱، ص۱۹۵.    
۴. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۷۶.    
۵. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، ج۲، ص۲۵۳.
۶. فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه، ج۳، ص۱۹۴.    
۷. ابن ضیاء، محمد، تاریخ مکة المشرفه، ص۶۴-۶۶.    
۸. فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۲، ص۱۰۶.    
۹. ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۱، ص۸۲.
۱۰. ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۱، ص۵۶۷.    
۱۱. فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۲ ص۱۰۶.    
۱۲. عصامی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم، ج۱، ص۲۴۹.    
۱۳. ابن ضیاء، محمد، تاریخ مکة المشرفه، ص۶۴-۶۶.    
۱۴. ابن جوزی، عبد الرحمن، مثیر الغرام، ص۳۲۶.    
۱۵. ابن ضیاء، محمد، تاریخ مکة المشرفه، ص۶۴-۶۶.    
۱۶. عصامی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم، ج۱، ص۲۴۹.
۱۷. حلبی، علی بن احمد، السیرة الحلبیه، ج۱، ص۲۳.    
۱۸. کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۶، ص۱۵۳.
۱۹. نهروانی، محمد بن احمد، الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص۲۳۳-۲۳۴.    
۲۰. کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۲، ص۵۶۰.
۲۱. نهروانی، محمد بن احمد، الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص۷۹.    
۲۲. کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۶، ص۱۵۳.
۲۳. حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، فصلنامه میقات حج، ش۵۴، ص۱۸۷، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».
۲۴. رفعت باشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ص۱۵۶، ۴۷۷.
۲۵. زکی یمانی، احمد، موسوعة مکة المکرمه، ج۴، ص۱۴۰.
۲۶. صبری، ایوب پاشا، موسوعة مرآة الحرمین، ج۳، ص۲۵۷-۲۵۸.    
۲۷. چلبی، اولیا، الرحلة الحجازیه، ص۱۵۶.    
۲۸. محمدرضا فرهنگ و جعفر خلیلی، مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص۵۹.
۲۹. حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، فصلنامه میقات حج، ش۴۵، ص۱۷۴، «حج‌گزاری ایرانیان از زبان خادمان حجاج».
۳۰. دولتشین، عبدالعزیز، الرحلة السریة للعقید الروسی، ص۲۸۲.
۳۱. طالقانی، سید محمود، بسوی خدا می‌رویم، ص۸۵.
۳۲. فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه، ج۳، ص۳۲.    
۳۳. بتونی، محمد لبیب، سفرنامه حجاز، ص۴۱۳.
۳۴. رفعت باشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ص۴۹۰.
۳۵. صبری، ایوب پاشا، موسوعة مرآة الحرمین، ج۱، ص۱۲۵.    
۳۶. رفعت باشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ص۱۱۲.
۳۷. طبری، علی بن عبدالقادر، الارج المسکی، ص۲۰۳-۲۰۵.    
۳۸. مرجانی، عبدالله، بهجة النفوس، ج۱، ص۲۹۹.
۳۹. دهلان، احمد بن زینی، امراء البلد الحرام، ص۳۵.
۴۰. دهلان، احمد بن زینی، امراء البلد الحرام، ص۷۳-۷۵.
۴۱. سنجاری، علی بن تاج‌الدین، منائح الکرم، ج۳، ص۴۹۴-۴۹۷.    
۴۲. رفعت باشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ص۲۰۳.
۴۳. سنجاری، علی بن تاج‌الدین، منائح الکرم، ج۱، ص۱۹.    
۴۴. سنجاری، علی بن تاج‌الدین، منائح الکرم، ج۳، ص۲۳۶.    
۴۵. سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۴۳۶.    
۴۶. سنجاری، علی بن تاج‌الدین، منائح الکرم، ج۳، ص۴۹۷.    
۴۷. بتونی، محمد لبيب، سفرنامه حجاز، ص۱۱۶.
۴۸. بتونی، محمد لبيب، سفرنامه حجاز، ص۱۸۰.
۴۹. بتونی، محمد لبيب، سفرنامه حجاز، ص۱۸۲.
۵۰. رفعت باشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ص۱۳۱.
۵۱. طالقانی، سید محمود، بسوی خدا می‌رویم، ص۸۵.
۵۲. طالقانی، سید محمود، بسوی خدا می‌رویم، ص۸۶.
۵۳. محمدرضا فرهنگ و جعفر خلیلی، مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص۱۵۸.
۵۴. مختاری، محمدرضا، حج ۲۵، ص۲۳۰.
۵۵. www.mof. gov. sa/Arabic/DownloadsCenter/DocLib۶/ واردات المملکة حسب السلع الرئیسیة. xls
۵۶. صبری، ایوب پاشا، موسوعة مرآة الحرمین، ج۱، ص۱۲۵.    
۵۷. رفعت باشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ص۱۱۲.
۵۸. ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۲، ص۹۱.    
۵۹. ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۲، ص۳۴۲.    
۶۰. فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۲، ص۳۲۵.    
۶۱. وزير وظايف، میرزا داوود، سفر نامه، ص۱۶۲.
۶۲. وزير وظايف، میرزا داوود، سفر نامه، ص۱۶۹.
۶۳. رفعت باشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ص۵۱۰.
۶۴. محمدرضا فرهنگ و جعفر خلیلی، مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص۱۰۶.
۶۵. هدایتی، میر سید احمد، داستان بار یافتگان، ص۱۶۵، هدایتی، میر سید احمد، داستان بار یافتگان، ص۱۷۳.
۶۶. رضایی، یوسف، حج، ص۱۵۶.
۶۷. جعفریان، رسول، با کاروان عشق در سال ۷۲، ص۳۱۰ـ ۳۱۱.
۶۸. جعفریان، رسول، با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۱۸۲.
۶۹. جعفریان، رسول، با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۲۴۱.
۷۰. مختاری، رضا، حج ۲۵، ص۳۴۷ـ ۳۴۸.
۷۱. رجبی، محمدحسین، حج ۲۶، ص۱۰۸.
۷۲. سید جواد ورعی و جواد منصوری، حج ۳۰، ص۱۷۹.
۷۳. مختاری رضا، حج ۲۵، ص۳۴۷ـ ۳۴۸.
۷۴. مهدویان، حسن، حج ۲۷، ص۱۱۱.
۷۵. رضا بابایی و علی‌اکبر جوانفکر، حج ۲۸، ص۸۶ـ ۸۷.
۷۶. مختاری رضا، حج ۲۵، ص۳۴۸-۳۴۹.
۷۷. رضا بابایی و علی‌اکبر جوانفکر، حج ۲۸، ص۸۶-۸۷.
۷۸. www.hajnews.ir/Default. aspx?tabid=۸۹&article-Type =ArticleView&articleId=۸۱
۷۹. حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، حج ۲۹، ص۳۶۹.
۸۰. با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۳۶۶.
۸۱. رضا بابایی و علی‌اکبر جوانفکر، حج ۲۸، ص۸۶-۸۷.
۸۲. رجبی، محمدحسین، حج ۲۶، ص۳۷۵.
۸۳. با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۴۰۷.
۸۴. با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۲۴۳.
۸۵. با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۳۶۶.
۸۶. سید جواد ورعی و جواد منصوری، حج ۳۰، ص۱۷۷.
۸۷. رضا بابایی و علی‌اکبر جوانفکر، حج ۲۸، ص۸۶-۸۷.
۸۸. حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، حج ۲۹، ص۳۷۲.
۸۹. حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، حج ۲۹، ص۳۷۲.
۹۰. جعفریان، رسول، با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۸۰-۸۱.
۹۱. جعفریان، رسول، با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۱۲۰.
۹۲. وازرة الحج، ریاض، الحج و العمره، صفر ۱۴۲۹ق، ص۷۳.
۹۳. مدیریت حج در کشورهای اسلامی، ص۵۷.
۹۴. حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، حج ۲۹، ص۵۰۹.
۹۵. محدثی، جواد، در حریم حرم، ص۱۵۵.
۹۶. www.hajnews.ir/Default. aspx?tabid=۸۹&article-Type =ArticleView&articleId=۹۹۸



ابوذر جعفری، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «الحج الی بیت الله الحرام»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۸/۱۴.    


رده‌های این صفحه : اطعام | تاریخ حج | حج




جعبه ابزار