تعداد آیات منسوخه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تعداد
آیات ناسخ و
منسوخ در قرآن بسیار اندک است که البته در تعداد آنها میان
مفسران و اندیشمندان علوم قرآنی، کمی
اختلاف است؛ اما در هر صورت موارد این
آیات روشن است؛ لذا موجب گمراهی نخواهد شد. مفسر بزرگ قرآن،
علامه طباطبایی، معتقد است تنها ۵ مورد
نسخ در قرآن واقع شده است.
کسانی که شرایط مقرر در تحقق
نسخ را نادیده گرفته یا
نسخ را به مفهوم عام آن که نزد پیشینیان کاربرد داشته است گرفته‌اند،
آمار آیات
منسوخه را تا ۲۲۸
آیه رسانده‌اند. (جدول
ناسخ و
منسوخ که در پایان ج۲، التمهید آمده است.) به نظر می‌رسد که این عدد بزرگ بوده و یک زیاده‌روی است و با ضوابط
نسخ سازگار نمی‌باشد.
استاد
آیت اللّه خویی طاب ثراه به بیش از یک
آیه (
آیه نجوی) قایل به
نسخ نیست و آن به جهت ناظر بودن
آیه ناسخ به
آیه منسوخ است؛ ولی با ملاحظه آیات دیگری که در همین راستا آوردیم و نیز با در نظر گرفتن مسئله
نسخ مشروط،
آیات منسوخه حدود بیست و اندی خواهد بود، که در مورد بیش‌تر آنها
نسخ مطلق صورت نگرفته است؛ ازاین‌رو شبهه وجود آیات
منسوخه در
قرآن که موجب گمراه شدن مراجعه کنندگان باشد، اساسا منتفی است.
با برداشتی که تا این‌جا از مسئله
نسخ داشته‌ایم، بیش‌تر شبهات مطرح‌شده درباره
نسخ در قرآن خود به خود منتفی است که ذیلا به آنها
اشاره می‌شود:
(
نسخ) در تشریعیات مانند (بدا) در تکوینیات، به مفهوم واقعی آن بر
خداوند مستحیل است؛ زیرا
نسخ و بدا هر دو مفهومی یکسان دارند و آن (نشاة رای جدید، پیدایش دیدگاه نوین) که از قبل پیش‌بینی نشده است سپس با برخورد باموانع، تغییر رای داده و
تشریع یا تکوین جدیدی را آغاز می‌کند این معنا مستلزم
جهل سابق است و با علم ازلی خداوندی منافات دارد!.
پاسخ این شبهه را پیش از این روشن ساختیم که
نسخ و بدا هر دو بر حسب ظاهر چنین می‌نمایند؛ اما در علم ازلی الهی همین تغییر فعلی پیش‌بینی شده بوده است، و فقط بر مردم پوشیده بوده و در موقع خود روشن می‌گردد، و مردم چنین می‌پنداشته‌اند که تغییر رأیی حاصل گشته است؛ مثلا تکلیفی که سابقا به گونه مطلق تشریع گردیده، بر حسب ظاهر (اطلاق ازمانی) گمان
استمرار و تداوم می‌رفت، که
خداوند در وقت خود روشن ساخت که از اول مقید بوده و اجل زمانی داشته که بر مردم پوشیده بوده است و اکنون
آشکار گشت. هم‌چنین در مورد بدا تغییراتی که در تکوینیات داده می‌شود، همه از قبل پیش‌بینی شده بوده، و در وقت خود روشن می‌گردد؛ لذا
نسخ و بدا، هر دو ظاهری‌اند، نه حقیقی.
آن‌که وجود آیات
منسوخه در
قرآن موجب گمراهی می‌گردد و برخی ندانسته
آیه منسوخه را مورد
عمل قرار می‌دهند.
پاسخ این شبهه روشن است، چه این‌که پی‌آمدهای جهل و نادانی افراد جاهل از خودشان نشأت گرفته و اگر اهل
دانش و تحقیق باشند، به آسانی می‌توانند
ناسخ را از
منسوخ، عام را از خاص و مطلق را از مقید جدا سازند؛ همان‌گونه که جدا ساختن
آیات متشابهه از
آیات محکمه کار دشواری است؛ ولی برای دانشمندان ثابت‌قدم (راسخون فی العلم) سهل و امکان‌پذیر است.
بودن آیات
ناسخ و
منسوخ در
قرآن مستلزم وجود تنافی میان برخی
آیات قرآن است که با
آیه (أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ کَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافًا کَثِیرًا)
سازگار نیست؛ زیرا این
آیه هرگونه
تضاد و
تنافی میان آیات را
نفی می‌کند.
ولی باید توجه داشت که وجود تنافی در صورتی است که ظاهری نباشد. هرگاه حکم
منسوخ زمانا و ملاکا با
حکم ناسخ مغایرت داشت، و هر یک در جای خود مشتمل بر مصلحت زمانی خویش بود، در آن صورت تنافی مرتفع می‌گردد. در
حقیقت هیچ‌گونه تضادی میان دو حکم یادشده وجود ندارد. نهایت امر آن که مراجعه‌کننده بایستی جهت یادشده را که موجب رفع تنافی است، آگاهی داشته باشد، همان‌گونه که قبلا متذکر شدیم.
اساسا وجود آیات
منسوخه در قرآن چه فایده‌ای می‌تواند داشته باشد، جز
تلاوت لفظ و فارغ از محتوا؟
ولی با تصویری که از آیات
منسوخه در قرآن ارائه دادیم که اکثر قریب به اتفاق آیات
منسوخه از نوع
نسخ مشروط به شمار می‌آیند، روشن گردید که حتی آیات به ظاهر
منسوخ هر یک در ظرف مناسب خود و شرایط پیش‌آمده در طول زمان، کاربرد مخصوص خود را خواهد داشت. این‌گونه نیست که ملاک وجودی آن به طور کلی منتفی گردیده باشد.
علاوه که نفس وجود آیات
ناسخ و منسوخ در قرآن، سیر تدریجی و مراحل تشریع
احکام را نشان می‌دهد این خود یک ارزش تاریخی دینی است که مراحل تکامل
شریعت را می‌رساند.
در پایان باید توجه داشت که اهمیت موضع
قرآن تنها در جنبه تشریعات آن نیست و جنبه‌های دیگر آن از جمله بیانی آن تا سند زنده
اسلام باشد نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است و بایستی همیشه ثابت و استوار باقی بماند. هر
آیه خود سند
اعجاز به شمار می‌رود و با جاوید بودن اسلام جاوید خواهد ماند.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تعداد آیات منسوخه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۱/۱۹.
