تسویه (عرفان)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تسویه، اصطلاحی عرفانی به معنای مساوی کردن و به اعتدال رساندن می‌باشد.
تسویه، از ریشه «س وی»، مصدر باب تفعیل و به معنای
مساوی کردن و به
اعتدال رساندن است.
این اصطلاح از کلمه
قرآنی سَوَّیْتُهُ گرفته شده است.
اغلب
مفسران، تسویه را اعتدال در صورت و کامل شدن
خلقت معنی کرده اند.
میبدی آن را به معنای اعتدال مزاج و کمال برای قبول روح انسانی دانسته است.
اصطلاح تسویه در
عرفان بسیار کم به کار رفته و ظاهراً تنها در آثار ع
زیزالدین نسفی و
محمود شبستری در باره آن توضیح داده شده است.
نسفی تسویه را استعداد قبول نور و نفخ روح می‌داند که نتیجه مزاج معتدل یا همان مزاج مستوی است
. به نظر او
مزاج غیرمعتدل یا مانند
جماد از اعتدال دور است یا مثل
نبات میان دوری و نزدیکی است یا مانند
حیوان نزدیک به اعتدال است. انسان نیز نوعی حیوان است، ولی مزاج او از بقیه حیوانات به اعتدال نزدیک‌تر است
. گفته نسفی الهام گرفته از مبحث نفس و مراتب و تکوین مزاج در
طبیعیات است.
شبستری در
گلشن راز در باره تسویه چیزی بیش‌تر از سخنان نسفی نیاورده است.
شارحان گلشن راز، از جمله
لاهیجی، می گویند که
تعدیل و تسویه سبب حُسن و کمال
جسم می‌گردد و آنگاه نفس ــ که
عاشق جمال و کمال است ــ در تن دمیده می‌شود.
صائن الدین ترکه اصفهانی نیز نفخ روح را حاصل تسویه و تعدیل قوای ظاهر و باطنِ سالک می‌داند.
ملاصدرا ضمن تکرار همان مطالب در باره واژه تسویه، می گوید که تسویه دو نوع است: نوع اول که موجب نشئت جسمی انسانی است، عبارت از تغییراتی است که در مادّه انسانی صورت می‌گیرد و آن را به حالت استواء (اعتدال) در می‌آورد و مستحق فیضان نفس می‌گرداند و انسان بشری به وجود می‌آید. تسویه دوم سبب نشئت روحی انسان است و نفس پس از آن‌که صفات نفسانی در آن به اعتدال رسید و ملکات تعدیل شد، مستحق فیضان روح الاهی می‌گردد و این روح الاهی غیر از روح بشری نفسانی است.
بنابراین، تسویه اول برای بدن و دومی برای نفس است. بر این اساس، آیات هفتم و هشتم سوره شمس
ــ که در آن‌ها به
نفس قسم خورده شده، نفس الهام شده به
خیر و
شر معرفی می‌شود ــ ناظر به تسویه اول و آیات هفتم تا نهم سوره سجده
مربوط به تسویه دوم است.
(۱) علاوه بر قرآن.
(۲) ابن منظور، لسان العرب.
(۳) ابوالبرکات بغدادی، الکتاب المعتبر فی الحکمة، حیدرآباد دکن ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست اصفهان ۱۳۷۳ش.
(۴) علی بن محمد ترکه اصفهانی، شرح گلشن راز، چاپ کاظم دزفولیان، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۵) حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت (بی تا).
(۶) زمخشری.
(۷) محمود بن عبدالکریم شبستری، گلشن راز، چاپ احمد مجاهد و محسن کیانی، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۸) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، اسرارالآیات، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش الف.
(۹) همو، مفاتیح الغیب، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش ب.
(۱۰) محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، قاهره (بی تا)، چاپ افست تهران (بی تا).
(۱۱) محمد بن یحیی لاهیجی، شرح گلشن راز (مفاتیح الاعجاز)، چاپ علیقلی محمودی بختیاری، تهران ۱۳۷۷ ش.
(۱۲) احمد بن محمد میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۱۳) عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تسویه»، شماره۳۵۵۱.
