تریاک در ایران
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تریاک ( اَفْیون )، مادّه‌ای قهوه‌ای رنگ،
تلخ ، مُخدّر و اعتیادآور که عمدتاً از شیرابة تراونده از پوست نارَسِ گونه‌هایی از خشخاش کوکنار ، با نام علمیِ پاپاوِرْ سُمْنیفرُم (لفظاً، «خشخاش خواب آور»؛ از تیرة کوکناریان ) به دست می‌آید که در
ایران تاریخچه مخصوص به خود را دارد.
تریاک از نخستین داروهایی است که بشر شناخته است. در خط سومری علاماتی برای
خشخاش به کار می‌بردند که به معنای «گیاه خوشحال» بود.
در آثار یافته شده از کتابخانه آشور بانی پال (
قرن هفتم ق م)، از عصاره خشخاش که داروی همه دردها بود، نام برده شده است. مصریها کِشت خشخاش را از سومریها آموختند و از طریق آنان به خواص
تریاک پی بردند. بعدها تریاک را از
مصر به یونان بردند و به عنوان داروی مُسَکّن و خواب آور و ضدافسردگی از آن استفاده کردند.
ظاهراً ایرانیان از دوران باستان تریاک را می‌شناخته و از پادزهر بودن آن آگاه بوده اند.
به گفته
پورداود ،
عربها تریاک را به
ایران آوردند. عربها از طریق مصریان با تریاک آشنا شده بودند و در سفرهای طولانی خود، برای رفع خستگی، آن را می‌خوردند و به شترهای خود نیز می‌خوراندند.
تا سده چهارم و پنجم مصر عمده ترین تولیدکننده تریاک بود.
ناصرخسرو (۳۹۴ـ۴۸۱) هنگام عبور از کنار شهر اَسیوط و نواحی مجاور رود نیل، از مزارع وسیع خشخاش یاد کرده است.
بنا بر منابع، نخستین بار در دوره سلطنت
سلطان مسعود غزنوی (۴۲۱ـ۴۳۲) تریاک در ایران به عنوان مادّه
مخدر به کار رفت. سلطان مسعود برای جنگ با
طغرل به سوی نیشابور رفت و در راه، به سبب خستگی، اندکی تریاک خورد و بر روی فیل به خواب رفت، پیلبان به آرامی راند و طغرل فرصت گریختن یافت.
سلطان احمدبن سلطان اویس جلایر (حک: ۷۸۴ـ۸۱۳) نیز تریاک می‌خورد.
شواهد تاریخی حکایت از آن دارد که تریاک در
دوره صفوی (ح ۹۰۶ـ ۱۱۳۵) مصرف عامتری یافت. شاه طهماسب اول (حک: ۹۳۰ـ ۹۸۴) از نخستین سالهای سلطنت خود مواد مخدر مصرف می‌کرد، اما در ۹۳۹
توبه کرد و به دستور او تریاکهای انبار دولتی، به ارزش پانصد تومان، را در آب روان ریختند. شاه در
حلال بودن مصرف تریاک تردید داشت.
بیشتر پسران و برادران او تریاکی بودند. وی پسرش، سلیمان میرزا، را که خادم حرم
امام رضا علیه‌السلام بود، به
قزوین آورد تا مصرف تریاک را
ترک کند، اما موفق نشد.
حکیم عمادالدین محمود (از اطبای دربار شاه طهماسب)، بیکتاش خان افشار (حاکم کرمان) و ابراهیم خان ثانی (حاکم لار) از جمله امرا و درباریان
معتاد به
تریاک بودند (
شاه اسماعیل دوم صفوی (حک: ۹۸۴ـ ۹۸۵)، پسر و جانشین شاه طهماسب، که حدود بیست سال در قلعه قهقهه زندانی بود، برای تسکین رنجهای خود به
تریاک و
حشیش پناه برد و روزی ۴۵ نخود (حدود دو
مثقال ) تریاک خالص می‌خورد. سرانجام، دشمنانش حبهای مخصوص تریاک و فلونیای او را با
سم آمیختند و او را به
قتل رساندند.
در دوره صفوی، کشیدن تریاک مرسوم نبود و بسیاری از رجال و مردم به خوردن آن معتاد بودند. در این دوره،
شیره خشخاش که به شکل حبه خورده می‌شد، «هاشم بگی» نام داشت .
شاهزادگان و سرداران سپاه و درباریان که به خوردن تریاک معتاد بودند، همیشه تریاکدان جواهرنشان با خود داشتند.
افزایش مصرف تریاک در میان درباریان سبب شد که
شاه عباس اول در ۱۰۰۵، استفاده از آن را ممنوع کند. او دستور داد تا کارکنان تریاکی، یا تریاک را
ترک کنند یا مواجب گذشته را پس دهند و به
جنگ ازبکها بروند.
آقاعزیز اصفهانی، از منشیان دربار شاه عباس اول، نیز تریاک می‌خورد که به دستور شاه، تریاکش را قطع کردند و وقتی برای او مخفیانه تریاک بردند، او از خوردنش سر باز زد.
افزون بر مصرف تریاک در دوره صفوی، نوشیدن شربت کوکنار (عصاره
افیون که با
قند معطر جوشانده می‌شد) نیز رواج داشت. شاه عباس اول در ۱۰۳۰ نوشیدن کوکنار را ممنوع و مجازات مصرف آن را
مرگ تعیین کرد.
نوشیدن کوکنار از دوره سلطنت شاه عباس دوم (۱۰۵۲ـ۱۰۷۷) بار دیگر رواج یافت و کوکنارخانه های بسیاری در
اصفهان دایر بود.
تا دوره
قاجار (۱۲۱۰ـ۱۳۴۴)، کاشت تریاک در ایران متداول نبود. در این دوره درویشهای هندی و رهنوردان راه طریقت به
کرمان آمدند و در جوار مقبره شاه
نعمت الله ولی ساکن شدند. آنان معتاد به افیون بودند و، برای تأمین نیاز خود، در ماهان به کشت خشخاش پرداختند. در آن زمان بهترین تریاک
ایران در ماهان به دست می‌آمد.
همچنین از این دوره، کشیدن تریاک با وافور، چراغ و نگاری به جای خوردن آن رایج شد.
بیشتر سیاحان اروپایی که در این سالها به
ایران سفر کرده بودند، از شیوع استعمال تریاک یاد کرده‌اند.
دیولافوا از کارگاههای تریاک مالی در اصفهان خبر داده و نوشته است که این کار منبع درآمد خوبی برای کشاورزان بود و بخشی از تریاکِ آن به
انگلیس و
هلند صادر می‌شد.
پولاک ، پزشک مخصوص
ناصرالدین شاه ، نیز در باره تریاک مطالبی آورده است.
کشت وسیع و برنامه ریزی شده خشخاش در زمان صدارت
امیرکبیر ، در ۱۲۶۷، در اطراف
تهران آغاز شد
و محصول آن به
سوریه و
عثمانی و
هند صادر می‌گردید. از آن پس، تریاک محصولی صادراتی شد و کشاورزان بتدریج به جای کشت
گندم به کشت
خشخاش روی آوردند.
رکود صنایع پارچه بافی، از جمله
مخمل کاشان و
شال کرمان و
ابریشم گیلان ، نیز در گسترش کشت خشخاش مؤثر بود، به گونه ای که تاجران ایرانی در
هنگ کنگ و شانگهای دفاتر خریدوفروش تریاک داشتند.
تریاک بتدریج چنان در میان مردم
ایران رواج یافت و حتی برای خواباندن و آرام کردن کودکان به آنان تریاک می‌خوراندند.
پس از پیروزی
انقلاب مشروطه ، سران
مشروطه به مبارزه با تریاک پرداختند، هر چند تداوم نداشت.
پیش از آن، برخی از علما، از جمله آیت الله حاج
ملاعلی خراسانی ، استعمال و تهیه تریاک را
حرام اعلام کرده بودند.
آیت الله حاج
میرزا رضا کرمانی ، روحانی مشروطه خواه، در وقفنامه ای که برای بیمارستان نوریه کرمان تنظیم کرد و اکنون نیز موجود است، یکی از شروط استخدامِ پزشکان را غیرمعتاد بودن آنان به مصرف تریاک قرار داد.
اولین قانون تحدید تریاک در ۱۳۲۹ به تصویب رسید. به موجب این قانون، از هر مثقال تریاک تولید شده، سیصد دینار
عوارض گرفته می‌شد. همچنین مصرف کننده موظف بود که سوخته تریاک را به مأموران تحویل دهد و در ازای هر مثقال، سه شاهی بگیرد.
ظاهراً این قانون بیشتر مشوق مردم به مصرف تریاک بود.
در ۲۶ تیر ۱۳۰۷، قانونی به تصویب مجلس رسید که طبق آن، تمامی معاملات و کشت خشخاش بر عهده
دولت قرار گرفت. دولت درصدد بود برای تقویت بنیه مالی خود، آن را از انحصار تاجران داخلی در آورد. به موجب این قانون، معاملات و نگهداری و انبار کردن و حمل ونقل و مصرف داخلی و صدور تریاک به انحصار دولت در آمد. به هنگام طرح این مادّه در مجلس، سیدحسن تقی زاده(
وکیل مجلس) پیشنهادی داد مبنی بر کاستن تدریجی مصرف داخلی تریاک و سرانجام، ریشه کن کردن آن در ایران. این پیشنهاد در مادّه ای جداگانه تصویب شد. بنا بر این مادّه، دولت موظف شد تا مدت ده سال از تاریخ تصویب، امکانات پزشکی و دارویی برای
ترک تریاک را به رایگان در اختیار معتادان قرار دهد.
همچنین از ۱۳۰۸ ش، دولت موظف شد هر سال یک عشر از مصرف تریاک در کشور کم کند تا در پایان دوره ده ساله، استعمال تریاک در غیر موارد طبی در سراسر ایران ممنوع شود. به موجب تبصره این مادّه، مؤسسه انحصار، اجازه ورود تریاک به داخل کشور را نمی‌داد، مگر آن‌که مطمئن می‌شد که مصرف داخلی ندارد.
به رغم تصویب این قانون، مساحت زمینهای زیرکشت تریاک افزایش یافت. ظاهراً وابستگی دولت به درآمد حاصل از تریاک، موجب نادیده گرفتن این قانون شد.
در فضای باز سیاسی پس از شهریور ۱۳۲۰، گروهی از پزشکان و روشنفکران، «انجمن مبارزه با تریاک و الکل» را تشکیل دادند و دولت را برای مبارزه جدّی با تریاک تحت فشار گذاشتند.
بنا به گزارش این انجمن، در ۱۳۲۲ ش از ۰۰۰، ۰۰۰، ۱۴ جمعیت ایران، ۰۰۰، ۵۰۰، ۱ تن به تریاک معتاد بودند.
در ۱۳۲۸ ش، سازمان ملل اجلاسی تشکیل داد که طبق آن، اجازه کشت خشخاش و تولید تریاک میان کشورهای گوناگون تقسیم شد و از این میان، سهم ایران ۲۵% گردید.
در ۱۳۳۴ ش، با گسترش
اعتیاد و قاچاق مواد مخدر، دولت با تصویب قانونی، کشت خشخاش و استعمال تریاک را ممنوع کرد.
در پی تصویب این قانون، وزارتخانه های بهداری، کشور، دارایی، دادگستری و کشاورزی مأمور اجرای آن شدند. از جمله آن‌که در
تهران معتادان را برای
ترک اعتیاد در باغ مهران ــ واقع در سه راه ضرابخانه تهران (ابتدای خیابان پاسداران امروز) ــ نگهداری می‌کردند. در سایر استانها به ویژه کرمان و فارس نیز اقدامات مشابهی صورت گرفت
ادامه کشت خشخاش در کشورهای همسایه،
ترکیه و
افغانستان و
پاکستان ، موجب شد که
قاچاق مواد مخدر به
ایران ، به صورت تجارتی سودمند در آید. به همین سبب، در ۱۳۴۷ ش قانونی تصویب شد که به موجب آن تا زمانی که کشت خشخاش در کشورهای مجاور ادامه داشت، وزارت اصلاحات ارضی و تعاون روستایی مأمور بود که به‌طور محدود و نظارت شده، در ایران خشخاش کشت کند و بدین ترتیب، تولید و توزیع تریاک به انحصار دولت در آمد و کارمندان و حقوق بگیران دولت در صورت
اعتیاد موظف بودند تا مدت شش ماه
ترک اعتیاد کنند، در غیر این صورت اخراج می‌شدند. همچنین برای معتادان بالای شصت سال، کارت و کالابرگِ (کوپنِ) دریافت تریاک صادر گردید.
در خرداد ۱۳۵۴، ۵۱۲، ۱۶۹ معتاد برای گرفتن تریاک ثبت نام کرده بودند که مصرف افیون مورد نیاز آنان به ۱۸۰ تُن در سال می‌رسید. تعداد معتادان غیررسمی را در این سالها، بین ۰۰۰، ۲۰۰ تا ۰۰۰، ۲۵۰ تَن ذکر کرده اند.
پس از پیروزی
انقلاب اسلامی (۲۲ بهمن ۱۳۵۷) کاشت خشخاش ممنوع شد. به موجب قانونی که در ۱۳۵۹ ش وضع گردید، هرگونه تولید، نگهداری، حمل ونقل، دادوستد و مصرف مواد مخدر ممنوع شد و به معتادان شش ماه فرصت داده شد تا
اعتیاد خود را
ترک کنند.
در همین زمان مجلس شورای اسلامی، لایحه «تشدید مجازات مرتکبان جرایم مواد مخدر و اقدامات تأمینی و درمانی به منظور مداوا و اشتغال به کار معتادان» را به تصویب رساند. با تشکیل ستاد هماهنگی مبارزه با مواد مخدر، مجازاتهای شدیدی نیز برای مرتکبان در نظر گرفته شد (روزنامه های کثیرالانتشار این دوره، از جمله کیهان، مورخ ۲۱ و ۲۳ اردیبهشت ۱۳۵۹ و ۸ اردیبهشت ۱۳۶۰). در ۱۳۶۷ ش،
مجمع تشخیص مصلحت نظام ، قوانین و مجازاتهای سنگینی برای قاچاقچیان و معتادان وضع کرد، اما در آن به ضرورت
ترک اعتیاد و اقدامات پیشگیرانه توجه نشده بود.
در ۱۳۷۶ ش، این قانون اصلاح گردید که در حال حاضر، ملاک عمل است. به موجب همین قانون، کشت، تولید، واردات و صادرات و مصرف هرگونه مادّه
مخدر ، جز در مصارف پزشکی، ممنوع شد و برای تولیدکنندگان، فروشندگان و معتادان مجازاتهایی در نظر گرفته شد. طبق این قانون، معتادان در طول دوره درمانی خود از مصونیت قانونی برخوردارند، اما اگر پیش از درمان دستگیر شوند به جریمه نقدی، شلاق و اخراج از مشاغل دولتی محکوم خواهند شد. در این قانون تصریح شده است که در صورت
ترک اعتیاد امکان اشتغال مجدد برای آنان فراهم خواهد بود.
گفتنی است که کشف انبوه خشخاش در
افغانستان ، بویژه از ۱۹۹۶، در دوره حکومت
طالبان و پس از آن به عنوان تنها منبع درآمد این کشور و
قاچاق تریاک به
ایران به منظور انتقال آن به
اروپا ، مشکلات فراوانی را برای دولت
ایران فراهم ساخت که افزون بر هزینه های نظامی به گسترش
اعتیاد در این کشور دامن زدو
جهانی شدن مشکل
اعتیاد، ضرورت همکاریهای بین المللی را ایجاب می‌کرد. به همین منظور، دولت
جمهوری اسلامی ایران ، برای ایجاد و تقویت این همکاریها اقدامات مؤثری کرده است. دولت ایران یکی از اعضای کنوانسیون مواد
مخدر (۱۳۴۰ ش/ ۱۹۶۱) و کنوانسیون مبارزه با قاچاق مواد مخدر (۱۳۶۷ ش/ ۱۹۸۸) است. از ۱۳۷۳ ش/ ۱۹۹۴ نیز با «برنامه کنترل مواد سازمان ملل» ارتباط منظمی داشته و با تأسیس دفتر آن در
تهران ، برنامه چهارساله مشترکی بین دولت جمهوری اسلامی ایران و این دفتر به امضا رسیده است. اهداف این برنامه عمدتاً عبارت است از: تقویت توانایی کشور در مبارزه با ورود و قاچاق مواد مخدر به کشور، تقویت برنامه پنج ساله کاهش تقاضای مواد مخدر، بهبود قوانین مرتبط با کنترل مواد مخدر و افزایش توانایی
قوه قضائیه در برخورد با
قاچاقچیان ، و اجرای طرحهای پژوهشی و فرهنگی.
(۳۳) فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، تهران ۱۳۵۴ ش.
(۳۴) سلیم ادیب الحکما، صحبت سنگ و سبو، چاپ مهین اثنی عشری، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۳۵) علی بن احمد اسدی طوسی، گرشاسب نامه، چاپ حبیب یغمائی، تهران ۱۳۵۴ ش.
(۳۶) اسکندر منشی.
(۳۷) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش.
(۳۸) آدام اولئاریوس، سفرنامة آدام الئاریوس: بخش ایران، ترجمه احمد بهپور، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۳۹) ایران مجلس شورای ملی، مذاکرات مجلس شورای ملی: دوره ششم تقنینیه، ۱۳۰۷ش، تهران (بی تا).
(۴۰) ایران مجلس شورای ملی ، «مذاکرات مجلس شورای ملی، جلسه مورخ ۲۱ شهریور ۱۳۳۴»، روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران، سال ۱۱، ش ۳۰۹۱، ۲۸ شهریور ۱۳۳۴.
(۴۱) ایران مجلس شورای ملی ، مذاکرات مجلس شورای ملی، ۱۳۴۷ ش، تهران (بی تا).
(۴۲) مارتین بوث، تاریخ تریاک، ترجمه منوچهر نوایی، تهران ۱۳۸۰ ش.
(۴۳) بوداق منشی قزوینی، جواهرالاخبار: بخش تاریخ ایران از قراقویونلو تا سال ۹۸۴ ه ق، چاپ محسن بهرام نژاد، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۴۴) بیهقی.
(۴۵) ابراهیم پورداود، هرمزدنامه، تهران ۱۳۳۱ ش.
(۴۶) یاکوب ادوارد پولاک، سفرنامه پولاک، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۴۷) «تاریخچه مصرف مواد مخدر در ایران»، دوران امروز، سال ۱، ش ۷۷، ۲۷ بهمن ۱۳۷۹.
(۴۸) ژان باتیست تاورنیه، سفرنامه تاورنیه، ترجمه ابوتراب نوری، چاپ حمید شیرانی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۴۹) امیر حکمت، «جریان استعمال تریاک در ایران» در حسین کوهی کرمانی، تاریخ تریاک و تریاکی در ایران، تهران ۱۳۲۴ ش.
(۵۰) دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۱.
(۵۱) ژان پل راشل دیولافوا، سفرنامه مادام دیولافوا: ایران و کلده، ترجمه و نگارش علیمحمد فره وشی، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۵۲) سازمان بهزیستی کشور معاونت امور فرهنگی و پیشگیری، ارزیابی سریع وضعیت سوء مصرف مواد در ایران، ج ۱، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۵۳) خیرالله شفیعی، «افغانستان در چنگال طاعون افیون»، ایران، سال ۸، ش ۲۲۰۴، ۱۵ مرداد ۱۳۸۱.
(۵۴) ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه فردوسی، ج ۱، چاپ برتلس، مسکو ۱۹۶۳.
(۵۵) حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسایی، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۵۶) نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۵۷) آلن کوهن، فرهنگ مواد مخدر، ترجمه حسن حاج سید جوادی، تهران ۱۳۷۳ ش.
(۵۸) حسین کوهی کرمانی، تاریخ تریاک و تریاکی در ایران، تهران ۱۳۲۴ ش.
(۵۹) جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، یا، روزنامه ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۶۰) علی مندنی پور، «مواد مخدر و آینده روابط ایران و افغانستان»، ایران، سال ۸، ش ۲۰۹۰، ۱۹ فروردین ۱۳۸۱.
(۶۱) احمدبن حسین منشی قمی، خلاصة التواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹ـ ۱۳۶۳ ش.
(۶۲) ناصرخسرو، سفرنامه ناصرخسرو قبادیانی، چاپ احمد ابراهیمی، تهران (بی تا).
(۶۳) عبدالحسین نوائی، «اسنادی از داستان تریاک»، گنجینه اسناد، سال ۸، دفتر۳و۴ (پاییز و زمستان ۱۳۷۷).
(۶۴) عبدالحسین نوائی، «ماجراهای منع تریاک»، همان منبع، سال ۴، دفتر ۴ (زمستان ۱۳۷۳).
، مورخ ۱۱/۱۲/۱۳۸۱.۵۲N(۶۵) «واشنگتن، افغانستان را بزرگترین تولیدکننده تریاک جهان معرفی کرد»، پیام دریافت شده بر روی تلکس ایرنا، ش ۹۹-۱۷-۰۰
(۶۶) وقایع اتفاقیه: مجموعه گزارشهای خفیه نویسان انگلیس در ولایات جنوبی ایران از سال ۱۲۹۱ تا ۱۳۲۲ قمری، چاپ سعیدی سیرجانی، تهران: نو ین.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخچه تریاک در ایران»، شماره۳۵۰۹.
